Qūdai öltırgenge deiın, adamdy adam öltırıp jıberuı mümkın...
Prof. S.
İä, solai. Abyl men Qabyl sonyŋ aiǧaǧy. Älsızdı äldı jemek. Aldap, qorqytyp, ürkıtıp, atyp, asyp bır ūltty bır ūlt joiady. Ömırdıŋ öksıktı zaŋy osy. Bızdıŋ bilık tatulyq kerek dep bükıl älemge jar salsa da, jylasa da... Kaddafidı öltırıp jıberdı. Saddamdy da. Ben Ladendı de. J.Dudaevtı t.b. köp, köp öte köp. Köz aldymyzda ekrannyŋ erneuınıŋ ar jaǧynda. Liviiadaǧy zäŋgıler Europa aitqandai «jaldamalylar » emes bolatyn. Olar Kaddafi rejimınde qalǧandarmen iyǧy teŋesken. İä, zäŋgıler öz bostandyǧyn, erkındıgın qarumen qorǧady. Qan qasapta özderın köp qinamai, atyp öltırulerın sūraǧan. Estandy Kaddafi sekıldı. İä, iä Sız ben Bız adamgerşılık aq tuyn kötergen delıner zamanda. Arǧy türkı Ahmenitterdı saqtyŋ ūly Arşaq joidy. Min imperiiasy Nūrqoja bastaǧan mänjulerge bas idı. Qytaidan jeŋılgen Joǧariiadaǧy jaudyŋ soŋy oirattar ǧana qaldy. Ündısterdıŋ /teva/ ūlysy, /tuvaǧa ūqsas/ şaǧyn taipaǧa ainaldy. Amerikalyqtar men Angliia arasynda ündıstıŋ soŋǧy ümıtı irokezder tozaŋ bolyp şaşylyp kettı. Aǧylşyndar «tasmandyqtardy» aulady. Burlar zäŋgılerdı öltırse, zäŋgıler buşmenderdı qūrtty. Argentinalyqtar potogondyqtardy joidy, oqpen, şeşek auyruymen. Būryn ekı ūlt qatar ömır süre beretın. Mysaly, bantular- ūstalar, pigmeiler- aŋşylar. Bırınde joqty bırı beredı. Ellinder ışınde beotilıkter şarualar, etolikter qaraqşylar, ionilıkter saudagerler, spartandyqtar sarbazdar t.b. Tıptı Şyŋǧyshan kezınde de Naimandyqtar ǧalymdar, qytailyqtar egınşıler, ūiǧyrlar saudagerler, Kereiler, monǧoldardai jauynger. Qala berdı Qazaq memleketı qūrylǧanda da, töreler bilık basynda bolsa, qojalar dıni-ruhani jaǧyna ie desek, bır jüz malǧa, bır jüz dauǧa, bır jüz jauǧa qoiylǧan. Būl Dalanyŋ qatal zaŋy bolatyn.
Bügın bärı basqaşa. Tanymdyq tolǧau, eŋbek bölınısı joq. Bärı bärın ıstei alady. Amerikalyq B.Geitstar, Djobstar dälel. Bıraq būl maidan joiyldy degen söz emes. Endı aqyl maidany, aqparattyq maidan bastaldy. Qaru ornyna internet, telearnalar, jaŋa tehnologiia qūryq aldy. Q.Baibosynovty bılmeitın qazaq balasy Bionsidı beske bıletınıne qol qoiamyn. Jaŋa qazaq bilıgı bar alapta, kez kelgen plasdarmda, tügel pozisiiada jeŋılıp şyqty. Bız ūlt ruhyn kötere almadyq. «Mogikannyŋ soŋǧy tūiaǧy», Asyldyŋ asqary, Attillanyŋ ızı Ospan batyr qazaqta, tek bızde bolatyn. KSRO, Qytai, Monǧoliia, sekıldı alyp elder ışınde/ tüieler arasynda/ Alaş namysyn kötergen janǧa, ökınışke orai şolaq köşe bere almadyq. 20 jyl ışınde qazaq memleketı ışınde qandyqol Reseidı aqparat soǧysynda tas-talqan jasaǧan İşkeriia ūly Movlodi Udugovtai jalǧyz jan şyǧara almadyq. Şökelep jatqan qazaq bilıgı Soljenisynge, Jirinovskiige, Govoruhinge qarsy qarys auyz söz aita almady. Bügıngı bilık jep qalumen, alyp qalumen äure. Ūlt namysyn ūzaqqa ūmytqan... Bız öldık. Bızben bırge saiyn dalada täuelsızdıkke ūmtylǧan bauyrlardy jūtar gallaktikalyq oppaǧa ainaldyq. Aiypsyzyn da, qaiyqsyzyn da jūtudamyz. Osylardyŋ ışınde köz jasy köl qyrym tatarlary edı.Tatar ışındegı būl el bızge öte jaqyn. Qyrym tatarlarynyŋ negızın saluşylar Ertıs boiynan kelgen qypşaqtar bolatyn. Sondyqtan da būl jerler Deşt – i – Qypşaq dep ataldy. Qyrym memleketınıŋ basqaruşylary Kerei ökılderı bolatyn. Būl ru Gerai, Gerei dep ataldy. Haldyŋ basy Qajy I Gerei boldy. Osy kez Qyrym tatarlarynyŋ Altyn ǧasyry bolatyn. Aqyndarynyŋ sırge jiiary- Aşyq Ömır. Belgılılerı Maqmūt Qyrymly, Ǧazy 2 Gerei Bora, sūlu säulet ülgısı han saraiy Baqşasarai bolatyn. 1571 jyly Däulet 1 Gerai han Mäskeudı jaulap alyp, zūlymdyq oşaǧy Kremldı bütındei örtep jıberdı. Qyrym handyǧy qūramynda noǧai ordasy, Murav şliahtasy boldy. Reseige qarsy qalqan esebınde bügıngı kazaktar tobyn atalmyş handar tudyrdy. Öz kezegınde kazaktar Qyrym handyǧyn Reseiden, Rech Pospalitadan qorǧap tūrdy. 1736 jyly feldmarşal Hristofer Minih bastaǧan orys äskerı qypşaq säulet önerınıŋ biık şyŋy Baqşasaraidy joiyp jıberdı. Būl kezeŋdı Qyrym tatarlary «qara ǧasyr» dep ataidy. Iаǧni bızdıŋ aqtaban şūbyryndy siiaqty jazylmas dertımızdıŋ avtory Resei ekenı endı aiqyn közge ūrady. Qyrym tatarlarynyŋ bıraz bölıgı Osman imperiiasyna ketıp, qalǧan jūqanasy tek Bolǧariia men Ūrymyniiada /Rumyniiada/ ǧana saqtalyp qaldy. Qyrymnyŋ özındegı qypşaq- tatarlar 19 ǧasyrdyŋ soŋynda 200000 bolyp, keiın küştep joiyldy. Qyrym tatarlarynyŋ ruhani oianuyna sebep bolǧan İsmail Ǧasparaly edı. Onyŋ «Tärjımän» gazetasy , qazaq-tatar-başqūrt -özbek ūltynyŋ renessansyna ūlasty. 1917 jyly 17 nauyzda Simferopol atqaru komitetı qyrym tatarlary ökımetınıŋ ökılettıgıne rūqsat bermedı. 25 nauryzda Qūryltai şaqyrylyp, uaqytşa ökımet jasaqtaldy. Basşysy Ch.Chelebiev boldy. Qūryltai töraǧasy Noman Chelebidjihan tarihta «Qyrym-qyrymdyqtar üşın» degen ūranymen qaldy. Ony bolşevikter 1918jyly atyp tastady. Aq pen qyzyl kezek qyryp qyrym tatarlarynyŋ 15% -y oqqa ūşty. (Jalǧasy bar)
"Adyrna" ūlttyq portaly
