Qazaq täuelsızdık alǧaly şirek ǧasyrdan asty. Qily taǧdyrly alaştyŋ tarihy qaita tarazylanyp, keŋes däuırınde tyiym salynǧan paraqtary jariia etılıp jatyr. Aqtara bılgen adamǧa jasyrylǧan kömbe köp. Tek kıltın tabu qiyn, sūrqiia zaman kuägerlerı köz jūmǧan, el ışınde auyzdan auyzǧa taraǧan äŋgıme üzık-jūlyq, sūiylǧan, derek tapşy. Äitse de ... Syrşyl Maǧjan aqyn:
«Erlerdı ūmytsa de el, sel ūmytpas,
Erlerdı ūmytsa da el, jel ūmytpas.
... Arqanyŋ selı, jelı, şölı, belı,
Erlerdı ūmytpasa, el de ūmytpas» dep jyrlaǧanyn qaperge alaiyqşy. El üşın tuǧan erlerge qonys bolǧan kielı mekennıŋ topyraǧyn basyp, jūpar auasyn jūtyp, keudeŋdı kerıp, töŋırekke qiialmen köz jıberıp, qūlaq türıp, oiǧa şoma qalsaŋ, jel terbep sybdyrlaǧan quraiy men dırıl qaǧyp köl betınde oinaǧan maida tolqynyna da tıl bıtıp, sybyrlai syr şerte jöneledı...
... Osydan on bır jyl būryn qūs atuǧa bekıngen aŋşy jıgıtter keşqūrym Aqköl-Jaiylmanyŋ toǧyz kölın betke ūstap jolǧa şyqty da, solarǧa ılestım. Myltyq asynǧan aŋşylar qamys ışıne enıp, köl jaǧalap ketkende, men ien, elsız dalada eleusız jatqan Toqqūly men Köktöbe auyldarynyŋ eskı jūrtyn jaiaulap kezdım. Sondaǧy körınıs, tylsym dünie taŋǧajaiyp küige bölep, sanama öleŋ bolyp qūiyldy.
Ügılgen qyşy,
su müjıp, üŋgıp, jel tigen,
Ymyrtta üiler,
kempırdei belı bükşigen.
Şanyşqan, äne,
töbede jalǧyz syryq tūr,
Qarauyl qarap,
töŋırektı şolyp, seltigen.
Üreiıŋ ūşyp,
degbırıŋ qaşyp, abynba,
Tızeŋdı bügıp,
jolauşy, bır sät damylda.
Bazary tarqap,
iesız qalǧan jūrt deme,
Ölgender jatyr,
es bolyp sonau qorymda...
Ūiasyna qonuǧa eŋkeigen künnıŋ qyzyl jalqyn boiauynan eskı zirattardyŋ qalqiǧan qūlaqtary zoraia körıngen şaqta men, ärine, üstın dala şöbı basqan qabırlerdıŋ bırınde Köktöbenıŋ kökjaly – Hamza mergennıŋ mäŋgılık damyldap jatqanyn bılgen emespın. Alaida qūitaqandai jürek sol sät şymyrlap, eskı jūrt pen eskı qorymda el-jūrt tegıs bıle bermeitın syr men qūpiia köp ekenın sezdırgen-dı.
... Hamza mergen esımın alǧaş ret, arada bırer jyl ötken soŋ, Aqkölde ūsta bolǧan Saǧymbai qart Jūmadıldaūlynyŋ auzynan Ekıbastūz qalasyndaǧy üiınde qonaq bolǧanymda estıdım. Köp ışınen daralanbai, qoi auzynan şöp almai, momaqan qalypta ömır sürgen qariianyŋ keudesı toly qazyna ekenın bılmeppın.
... Qyzyl ökımet küşıne mınıp, qazaq bailarynyŋ mal-mülkıne kämpeskeleu jürgızılıp, şolaq belsendıler qūtyrǧan 1929, bälkım 1930 jyldyŋ jazy eken. Jetı atasynan däuletı üzılmegen, Aqköl-Jaiylma elı qysqa saqal Säduaqas dep atap ketken Būlanbaidyŋ Säduaqasy ınılerımen qosa ataqonysy Qibaidan sürgın körıp, Basqamys pen Qaraqoǧa arasyndaǧy nu qamys-qopa ışınde boi jasyryp jürgenınde, bır belsendınıŋ körsetuımen NKVD tūzaǧyna tüsedı. Salt attyly milisionerler bai-myrzalardy matap, arbaǧa otyrǧyzyp, jolǧa şyǧady. Mityŋ jürısten jol önsın be, ymyrt üiırıle toǧyz köldıŋ bırı – Äulieköl jaǧasynda eru jasaidy. Kün batyp, ainala tastai qaraŋǧylyq qūşaǧyna engen tün ışınde Hamza mergen bastaǧan bes-alty qaruly jıgıt qalǧyp-şūlǧyǧan qyzyl jaǧalylarǧa tap berıp, yŋ-şyŋsyz qarusyzdandyrady. Säduaqas pen ınılerınıŋ qol-aiaǧyn bailaǧan qyl arqandy şeşıp, bır-bır atqa otyrǧyzyp, ız jasyrady.
- Hamza er jıgıt edı. Ondai adamnyŋ taǧdyr-talaiy qiyn, baǧy kem, sory qalyŋ bolady, qaraǧym,- dep edı sol joly Saǧymbai qart.
Baiandalyp otyrǧan äŋgımeden soŋ qyzyǧuşylyǧym oianyp, Hamza mergen jaily derek jinauǧa kırıstım. «Qan – su emes» deitın qazaqtyŋ sanasyna tuys üşın jan pida qaǧidasy bala jasynan sıŋgen. Qanjyǧaly şejıresın paraqtap şyqqan İbädıldaūly Kenje aǧanyŋ aituynşa, Qorlybaiǧa jatatyn Hamza mergen Säduaqas baiǧa tuys bolyp keledı eken, ekeuınıŋ arǧy atalary Ümbetei balalary Saba men Börıbai.
Myŋǧyrǧan mal aidaǧan däulettı qazaqtardyŋ tūqymyn tūzdai qūrtqan keŋes ökımetı endı aqsiraq aştyqtan tityqtaǧan jūrty üşın küiınıp, bälşebekterge dalanyŋ börısındei tısın aqsityp, narazylyq bıldıre bastaǧan eldıŋ bas köterer azamattaryna auyz salady. Solarǧa qyrǧidai tiıp, naqaqtan türmege tyǧyp, äitpese ataqonysynan bezdıredı. Köktöbe kölı etegındegı qoiannyŋ jotasyndai ǧana kışkentai auyldyŋ ekı kökjal jıgıtı Qaiyrbek pen Hamza da şyrǧalaŋ keşedı. Myna bır eskı äŋgımenı aqköldık Qūdaibergen aǧa Musinnen estıgen edım. Süiegı – Qorlybai, Ahmettıŋ Qaiyrbegı dümdı äuletten eken. Äulettıŋ jiǧan-tergenın qyzyl ökımet sypyryp alyp, aş-jalaŋaş qaldyrady. Er mınezdı, ilıgudı qorlyq körgen qairatty jas jıgıt mūndai qysastyqqa könsın be, tün ışınde jortyp baryp, kolhoz menşıgıne berılgen jylqydan ekı-üş qylqūiryqtyny aidap ketedı. Ūrlyq emes, alǧany – özınıŋ adal maly. Alaida bälşebekter tüsınıgınde būl – ökımetke qarsy şyǧu. Al qarsy şyqqanǧa qyzyl ökımet aiausyz. Qaiyrbektıŋ soŋyna şam alyp tüsken soŋ, toǧyz köldıŋ arasyndaǧy ūsaq araldardyŋ bırıne jasyrynady. Qūs atyp, balyq aulap, özıne qorek tabady. Ara-arasynda tün jamylyp, baspalap auylǧa baryp-qaityp jüredı. Bır joly auyldan qasyna jetım bala ılesedı. Künderdıŋ künınde sol balany auylǧa tūz ben sırıŋke alyp keluge jūmsaidy. «Bandy» atanǧan Qaiyrgeldını qolǧa tüsıre almai äbden zyǧyrdany qainaǧan qyzyl jaǧalylar toruyl qūrǧan eken. Älgı balany ūstap alyp, janyn qinap, şynyn aitqyzady. Sodan soŋ jolbasşy etıp, köl ışındegı aralǧa jetıp, kürkenı jan-jaqtan qaumalap qorşaidy. Osylaişa, Qaiyrgeldını ūstap, sot ükım kesıp, Sıbırge aidaidy. On jyl lagerde bolyp, elge qaitqanynda özı de ökımetten qūqai körgen Hamza mergen bauyryndai qarsy alyp, qamqor bolady.
Aqköl-Jaiylmanyŋ bılektı de jürektı qos jıgıtı näubettı jyldar ışınde erlıkke para-par ıs-qimyldy tıze qosa san märte jasap, belsendılerge byqpyrttai tiıp, daqpyrty alysqa jaiylǧany kämıl. Ätteŋ, ony baiandap berer kärı qūlaq qazır joq.
Keŋes ökımetınıŋ yrqyna könbei, tärtıbıne moiynsūnbaǧan Hamza mergen bas bolyp, Qorlybaidyŋ bıraz jıgıtı qatyn-balasyn alyp, elden ketuge bel buady. Işınde Mahat balasy İbadılda bar, bärı Köktöbeden jylystaǧanda, qyraǧy belsendıler soŋynan qua şyǧady. Quǧynşylardan jaidan-jai qūtyla almaitynyn ūqqan Hamza mergen qolyna besataryn alyp, şürıppenı basyp-basyp qalǧanda, dalaqtap şauyp kele jatqan quǧynşylardyŋ bırınıŋ börkı şūrq tesıledı. «Endı qaitpasaŋdar, özderıŋ jazym bolasyŋdar!» - dep aqyrady Hamza mergen at tūiaǧy dübırınen asyra aiqailap. Analar töbeden soiylmen ūrǧandai kılt toqtap, oşaryla qalady. Hamza mergenge ılesken jıgıtter aqşam qaraŋǧylyǧyna sıŋıp, sol ketkennen jansauǧalaǧan köp qazaqqa pana bolǧan Sepkraiǧa jetedı.
Al mūndaǧy el ışınde «Hamzanyŋ besatary» degen äŋgıme gu-gu taraidy. Aitpaqşy, sol besatar Köktöbe kölınıŋ jaryna şanşyla ösken şoq taldyŋ tübınde älı künge şeiın kömulı jatuy bek mümkın.
Jalpy, Hamza jaily aqiqaty men aŋyzy astasyp ketken äŋgıme köp. Byltyr küzde redaksiiaǧa mergennıŋ qyzy Näsira äje keldı. Jasy seksenge taiaǧan äjemız esınde emıs-emıs qalǧan bıraz jaittardy baiandap berdı.
Hamza Hasenūly 1951 jyly özınıŋ kındık qany tamǧan Köktöbede 59 jasynda qaitys bolǧan eken. Osy derektı negızge alyp eseptesek, mergen 1892 jyly düniege kelgen tärızdı. Artynda 4 qyz, 2 ūl qalypty.
Qyzynyŋ aituynşa, äkesı Omby jaqtan Köktöbege 1943 jyly oralǧan körınedı. Sol joly besataryn şoq taldyŋ tübıne kömıp tastapty, - dedı Näsira äje äŋgıme üstınde.
Mergennıŋ tuǧan auylyna qaituynyŋ sebebı mynada ma dep topşyladyq. Nemıs basqynşylarymen sūrapyl soǧys jürıp jatqan kez. Auyldaǧy qolyna qaru aluǧa jaraityn erkek kındıktı maidanǧa attanyp, tūrmys auyrtpalyǧy qatyn-qalaş, bala-şaǧanyŋ iyǧyna tüsken. Kier kiım, ışer asqa jarymai, hal müşkılge ainalǧan. Şette jürıp ataqonysyn äbden saǧynǧan mergen keŋes ökımetın ıştei jaqtyrmasa da, syrttai juasyǧan keiıp tanytyp, auylyndaǧy jūrtqa bas-köz bolu üşın Köktöbege qaitady. Būl joramaldy mergennıŋ keiıngı ıs-äreketı tolyq rastaidy. Ol bala künnen qanyq balyqşylyq pen aŋşylyqty käsıp etıp, aulaǧan balyǧy men atqan üirek-qazyn auyldaǧy üi-üige taratyp berıp jüredı. Hamza mergennıŋ būl jaqsylyǧyn jūrt ūmytqan emes, älı künge deiın jyr qylyp aitady.
Aqköl-Jaiylmanyŋ toǧyz kölın emın-erkın jailaǧan Qarajar, Köktöbe men Toqqūlynyŋ jıgıtterı şetınen aŋşy, balyqşy ekenı belgılı. Sonymen qatar, ūsta men baltaşy, zerger men tıgınşı de öz aralarynan şyqqan. Būǧan ertedegı qazaq tūrmysy yqpal etken ǧoi. Hamza mergen de terı ilep, etık tıgıp, at äbzelderın özı jasai bılgen. Ekıbastūz öŋırıne tanymal ısmer Qymbat apa Sartymbekova mergennıŋ önerın bala künı közımen körıptı. Quǧyn-sürgındı basynan keşırgende Hamza mergen köl ışındegı Aqqu aral, Qasqyr araldy panalap, japadan jalǧyz tırşılık etken. Sol uaqytta paidalanǧan diırmenı Öleŋtı orta mektebınıŋ ölketanu muzeiıne ötkızılgen eken, bälkım älı saqtauly tūrǧan bolar.
Biyl küz Qarajar auylyna arnaiy baryp, sol jerdıŋ tumasy Käken qariianyŋ balasy Äbjandy jolbasşy etıp, Köktöbe auylynyŋ eskı jūrtyn körıp qaitpaqşy boldyq. Ömırzaq kölı men Köktöbe kölınıŋ qylta tūsy Aidardan tızeden asqan sudy etıkpen keşıp ötkenımızben, ary qarai jüre almadyq. Sol saparymyzda Äbjan:
- Hamza mergendı äkem Käken bala künınde körıptı. Qyldyköldegı Qasqyr aralynda boi tasalap jürgen kezı eken. Menıŋ äkem öz äkesı Täşımge erıp sol jaqqa balyq aulai barypty. Aqşam jamyraǧan şaqta köl şetınde balyq sorpasyn ışıp otyrǧanda, Hamza mergen qamys arasynan şyǧa kelıptı. Qabaǧy qatuly, sūsty körınıptı. Täşım men Hamza tünı boiy ot basynda zamannyŋ au-jaiyn söz etıptı de, taŋ qylaŋ bergende mergen jymyn bıldırmeitın jolbarystai basyp ketıp qalypty», - dep, äŋgıme tiegın aǧytty.
Mūnartyp būldyraǧan Köktöbenı būl joly körudıŋ sätı tüspese de, Äbjannyŋ äŋgımesı köŋıldı marqaityp, köz aldyma jıgıttıŋ töresı – Hamza mergennıŋ sūlbasy, ertedegı qazaq auylynyŋ sän-saltanaty keldı.
Bolypty deidı
Jıgıtı atan jılıktı,
Kökparǧa tüsıp,
Şüiılıp teŋge ılıptı.
Qūralai közdı,
Qyrmyzy, sūlu müsındı,
Qūşaǧy ottai,
Qyzdary bolǧan qylyqty.
Qazaqtyŋ ruhy synbaǧan, namysy semserdıŋ jüzındei qairalǧan, bauyr üşın jan qiiuǧa äzır, «atadan bala tusa igı, ata jolyn qusa igı» degen mūratqa berık şaǧy. 1916 jyly orystyŋ aq patşasy bodan jūrty qazaqtyŋ 19-41 jas aralyǧyndaǧy erkekterın maidandaǧy tyl jūmystaryna alu jönınde jarlyq jasady. Mūnyŋ özı jer-suynan airylyp aşynǧan alaştyŋ aşu-yzasyn tuǧyzyp, Torǧai boiynda Amangeldı İmanov bastaǧan köterılıs būrq ettı. Köterılısşılerdı as-su, kiım-keşek, joryq atymen qamtamasyz etu üşın handyq basqaru jüiesı engızılıp, qypşaqtyŋ hany bolyp Äbdıǧapar Janbosynūly, arǧynnyŋ hany bolyp Ospan Şolaqūly sailandy. Han jarlyǧy ekı etılmeidı, qazaq dalasynyŋ tükpır-tükpırınen köterılısşılerdı qoldauşylar, kömek beruşıler tabyldy. Būlai deuımızge myna bır derek te negız bolyp tūr. Jüz jasap ömırden ötken şejıreşı Jylqybai paluannyŋ balasy Jarylǧap aǧa: «Amangeldı batyr köterılısıne Bieke bai Torǧaiǧa 100 jylqy aidatypty. Jol ūzaq ärı qauıp-qatersız emes. Alys saparǧa on şaqty qaruly jıgıttı ırıktep, bas jylqyşysy Mūzafardy basşy etken. Solardyŋ arasynda Hamza mergen de bolǧan», - degen derek aitty.
Bieke – Qanjyǧalynyŋ qarasy, Baianauyldan. Jaz jailauy Ekıbastūz öŋırındegı Kışı Aidarbek dep atalatyn jer. Ziraty künı bügınge deiın sonda tūr.
Desek te äuelgı äŋgıme arnasyna tüseiık. Bızdıŋ jaqtan jylqy aidap barǧan jıgıtter köterılıske qatysty ma, qatyspady ma, ol jaǧy beimälım, alaida söz bolyp otyrǧan sapar keudesınde oty bar Hamzany tıpten qairap, alda kütıp tūrǧan aiqastarǧa şyŋdaǧany anyq. Arada on-on bes jyl ötken soŋ, qyzyl ökımet qazaqty noqtalap, tyrp etkızbeuge kırıskende, erkın ömırdı süigen er jıgıt alysyp-jūlysyp öluge bel buǧan. Qiianatşyl bilıkke baǧynbai, qairat qylǧan, sol üşın zobalaŋ keşken.
Zobalaŋ demekşı, keŋes ökımetınıŋ bai-myrzany ǧana emes, qoja-mollalardy, dındarlardy da qudalaǧany mälım. Hamza mergennıŋ Moldahmet degen aǧasy qajy eken. Şolaq belsendıler üi-üidı tıntıp, dıni kıtaptardy tartyp alyp, otqa jaqqan tūsta, Moldahmet qajynyŋ Mekke-Medinadan ala kelgen Qūran kıtaptaryn aǧaiyndary sandyqqa salyp, Köktöbedegı ata zirat ışıne kömıptı-mys. Būl sözdı Näsira äjeden estıgelı berı «Şırıp ketpese, älı jatyr-au şırkın, jädıger dünie» degen oi mazalap jür.
«Jaqsynyŋ aty öşpeidı» degen dana halqymyz. Aqköl-Jaiylma öŋırınde esımderı el esınde saqtalǧan arys azamattar köp. Ǧūmyrynyŋ basym bölıgı aumaly-tökpelı zamanǧa döp kelıp, el-jūrtpen bırge talai näubettı körıp, qiiamet-qaiym künderde de adamdyq aryna daq tüsırmei, eŋsesın tık ūstap, iılmei ötken er jıgıt – Hamza mergennıŋ ömırı tügılı, ölımı de jūmbaq.
Küz. Qūs qaitqan mezgıl. Zeŋgır aspanda noqat bolyp körıngen top qūsty nūsqap, auyldas jıgıt: «Bıreuın atyp tüsırşı» deptı-mys erıgıp. Hamza mergen atyp jıbergenınde, oq tiıp qūlaǧan qūs qaz emes, aqqu bolyp şyǧady. Sodan köp ūzamai aŋşy oqystan auyryp köz jūmady da, «Aŋdausyzda atyp alǧan kielı qūstyŋ kiesı ūrdy» degen söz taraidy. Eskı äŋgımenı köp bıletın Zaŋnyŋ Serıgı de osylai deidı, sol öŋırdıŋ tumasy Qairolla Düisenbaev bır äŋgımesıne osy oqiǧany arqau etken. Şyndyǧy qaisysy, qospasy qaisysy – ony aiyryp alu endı qiyn, bälkım qajetı de şamaly, eŋ bastysy, aŋyz-äpsanalardy halyqtyŋ Hamza mergenge degen süiıspenşılıgı tuǧyzyp otyr. Būl da bır baqyt! Aqköl-Jaiylmanyŋ kökjal perzentıne közı tırısınde būiyrmai, közı jūmylǧan soŋ būiyrǧan baqyt! Al bız aldaǧy jazda taǧy da Köktöbenıŋ eskı jūrtyn, Hamza mergennıŋ qabırın ızdep baramyz. Ol jerde:
Tas oşaq jatyr,
oty joq janyp mazdaǧan,
Qasapqa tüsken,
tüiesı soŋǧy bozdaǧan.
Montiyp jatyr,
töbeşık bolyp eskı jūrt,
Mūŋaiyp bırge,
boz seleu basqan boz dalam!
Erlerın joqtap bozdaǧan dala mūŋyn estıp qaitu sol dalanyŋ bolaşaǧyn oilau üşın qajet dep bılgendıkten, baru kerek, köru kerek, aitu kerek.
Jasserık Säduaqas
