«Ol bükıl halyqtardy sılkındıru üşın jaratylǧan er edı. Bükıl elderge sūmdyq bolyp tidı, bärın de qaltyratyp jıberdı, ol turaly habardyŋ özı qorqynyşty edı. Onyŋ jürgen jürısı maŋǧaz, közqarasy men qimyl qozǧalysy asa tektılıktı körsetedı. Soǧysty jaqsy körgenımen tonauşylyǧy az boldy, oi qabıletı öte joǧary edı, sūrauşyǧa qaiyrymdy, sengen adamyna öte meiırımdı».
Būl V ǧasyrda ömır sürgen vizantiialyq tarihşy jäne elşı Prisk Paniiskiidıŋ Attila - Edıl qaǧanǧa qatysty pıkırı. Onyŋ sözınen bız Ūly ǧūn patşasynyŋ sol şaqtaǧy qazırgı tılmen aitqanda, imidjı men brendı turaly maǧlūmat alamyz jäne de ondai derekter köptep sanalady.
Qas dūşpandaryn sonşalyqty qorqynyşqa bölei otyryp, sonymen qosa, märttıgı men erlıgın de moiyndatyp, syilatqyza da bılgen qandai küş?
Rasynda, jihanger babamyz köregen saiasatker, dana qolbasy ǧana emes, aqparattyq-psihologiialyq soǧystyŋ qas şeberı bolǧan desek, qalai?
Bledanyŋ qazasy strategiia retınde
Bırden aitaiyq. Osydan 16 ǧasyr būryn jasaǧan kösemdı PR-kommunikasiialaryn, marketing, polittehnologiia pänderın bıldı deuden aulaqpyz. Bıraq, attary bolmaǧanymen, zatynyŋ qai zamanda da bolǧany şyndyq qoi. Psihologiialyq soǧys – būl äraluan aila-ädıspen adamdardy aqparattyq-psihologiialyq tūrǧyda öŋdeuden ötkızıp, saiasi, äskeri, ekonomikalyq basyp-janyştau men qoqan-loqky, qorqytu jürgızu. Iаǧni, qarsylastar kez kelgen jolmen bır-bırınıŋ ahualy, köŋıl-küiıne, közqarasyna, sezımıne barynşa yqpal etuge tyrysyp baǧady. Saiasi jäne ideologiialyq diversiialardy daiyndau aqparattyq-psihologiialyq soǧysqa tän erekşelık. Ony ǧylymi teoriia retınde HH ǧasyrda bekıtıldı degenmen, prinspterınıŋ adamzat balasy paida bolǧaly berı qoldanylyp kele jatqanyn eşkım de joqqa şyǧara almas.
Erlıkke toly ötken tarihymyzdy tarazylar bolsaq, köşpendı ata-babamyzdyŋ būl jaǧynan tıpten, basqa halyqtardan artyǧyraq habardar bolǧanyna köz jetkıze tüsemız. Är rudyŋ taŋbasy, ūrany, şejıresınıŋ boluy syndy syrt közge eleusız körınetın jailardyŋ özı dalalyqtardyŋ aitalyq, brendologiiadan qara jaiau bolmaǧanyna būltartpas dälel. Mıne, osyndai ämbebap ortada ösıp öngen Edıldıŋ ömır men ölım mäselesı şeşıletın şaiqastar barysynda nomadtyq täjıribelerdı ıske jaratpauy mümkın be? Öz kezegınde, ol da Aziiadan alyp kelgen soǧys önerınıŋ kontaktılı erekşelıkterımen qatar, aqparattyq mümkındıkterın de ıske asyrmai tūra almady. Psihologiialyq qorqytyp-ürkıtu strategiialary men taktikalaryn da «qaiǧy» europalyqtardyŋ basyna üiıp-töktı. Nätijesınde, olar Edıldı özderınıŋ künälary üşın qūdaidyŋ jazalauǧa jıbergenıne senetındı şyǧardy. Būl senımnıŋ qandai masştabta bolǧanyn tüsınu üşın fransuz tarihşysy M. Buve-Ajannyŋ «Attila. Qūdaidyŋ qamşysy» atty kıtabyn ındete oqu kerek-aq. Ol ol ma, ǧūndardyŋ aldynda sol zamandaǧy alpauyt elder – Rimnıŋ batys pen şyǧystaǧy qos imperiiasy ne, ırılı-ūsaqty tūtas memleketter men taipalar soǧyssyz baǧynyp, salyq tölep, alynbas qamaldar öz erıkterımen tuyn tüsırudı ädetke ainaldyrdy. Al qolǧa tüsken qarsylas jaqtyŋ sarbazdary men bılıktı adamdary (saq, sarmat, alan, got, frank, grek, rimdık) ǧūn ordasynyŋ qyzmetıne ötıp otyrdy. Būl aitqanǧa ǧana oŋai. Bıraq, bükıl bır qūrlyqtyŋ jūrtyn öz ideologiiasyna ūiytu üşın de nendei äreketter jasalmady deseŋızşı? Eŋ ökınıştısı, onyŋ barlyǧyn ata tarih bız üşın saqtap qala almapty.
Dese de, bırqatar jazbalardyŋ uaqyt tezınen aman-sau ötkenın atap ötken jön. «Qorqynyştyŋ közı ülken» demekşı, olardyŋ denı jeŋıluşıler tarapynan jazylyp, obektivtılık jaǧynan kümändı bolǧanymen, qūndy derektık baza bola alady. Sondai derektıŋ bır şoǧyry – nemere aǧaiyndy Edıl men Bledanyŋ ordadaǧy araqatynasyna arnalǧan. Ondaǧy versiianyŋ bırınde ǧūn kösemın bilık jolynda tuǧan bauyryn aiamaǧan jauyz basşy retınde suretteidı. Osynau közqaras tarih örınde aqyrynda Attila obrazyna äbden bekıp, keiınnen ony taq üşın tuysyn öltırgen qanypezer etıp şyǧardy. Qazır de būqaralyq mädeniette osy ūiǧarymnyŋ üstem ekendıgı aitpasa da tüsınıktı. Mysaly, 2001 jyly AQŞ-ta jaryqqa şyqqan «Attilla-jaulauşy» filmınen osy ūstanymdy baiqaimyz. Tarihşy retınde tübın qazyp kelsek, negızınen būl jaŋsaqtyq Rim azamaty Prosper Akvitanskiidıŋ qalamynan tarady. Al keiıngıler ony ılıp alyp kettı.
Ädıldıgın aitaiyq, Ruǧilanyŋ közı ketkesın el tızgının qolǧa alǧan Edıl men Bledanyŋ bilıktı teŋ bölıskenın, bırı şyǧysty bilese, ekınşısınıŋ batysta joryqtarda jürgenın kuälandyratyn estelıkter az da bolsa bar. Mäselen, Vizantiiaǧa jylyna 700 funt altyn tölep tūruǧa mındettegen II Feodosidıŋ elşılıgın ekeulep qabyldady degen de derek bar. Bıraq, qandai da bır kikıljıŋ turaly aitylmaidy, qaita, Bledanyŋ aldau jolymen jaulary tarapynan aŋşylyq üstınde qasaqana öltırılgenı turaly Vizantiia tarihşysy Marsellin Komittıŋ jazyp qaldyrǧan haty bar. Tarihşy būǧan kınälı Attila dep «läm» demegen, kerısınşe, syrt qoldardyŋ kesırınen bolǧanyn airyqşa atap ötken. Endeşe, Bledanyŋ ölımınen keiıngı oqiǧalar auanyna qarap otyryp, Edıldıŋ öz bauyrynyŋ qūnykerlerı retınde rimdıkterdı tanyǧanyn baiqauǧa bolady. Eger ol būǧan deiın olarmen «ıldabailap» beibıtşılık qatynasyn saqtap kelgen bolsa, endıgıde aşyq jaulyq jolyna tüsıp, imperiiaşylardyŋ tynyşyn ala bastaidy. Būl baǧyttyŋ dūrystyǧyn vengrler arasynda taraǧan aŋyzdar şoǧyry da dälel bola alady.
Äfsanalarǧa qaraǧanda, Edıl bauyry qazaq tapqanda, ony asqan qūrmetpen arulap jerlegen eken. El ışınde būl oryn «Buda» atalyp, keiınnen onyŋ üstınde qala boi köterıp, bügıngı Vengriianyŋ astanasy Budapeştke ainalǧan-mys.
Bızge qazaq maqalymen: «Aŋyz tübı – şyn» dep, qol köteru qana qaldy desek artyq emes-au. Qalai dese de, qaǧannyŋ naǧyz köşpendıge tän «alys-jaqynǧa aibarlanu» mınezımen, osy jaǧymsyz insidenttıŋ özın qajetıne asyryp, «bauyryn aiamaǧan, dūşpandaryn aiaidy deisıŋ be?» degen sarynda qarsylastaryn yqtyruǧa paidalanǧan sekıldı. Signaldyq messedj retınde paidalanǧan dep boljamdauǧa bolady. Bolar ıs boldy. Nege mūny ürei tudyruşy jarnama qūraly etıp, saiasi-äskeri maqsatqa paidalanbasqa?! Būl jerden taǧy da psihologiialyq yqpal strategiiasyn köremız.
Marstyŋ qylyşyn ielenıp...
Edıl jaily aŋyz-äfsana, alyp-qaşpa äŋgımeler öte köp. Onyŋ taǧy bırı qaǧannyŋ soǧys qūdaiy Marstyŋ semser qylyşyn ielengenı turaly aŋyz. Qaru kultınıŋ köşpendıler arasynda keŋınen taraǧany belgılı. Mysaly, grek tarihşysy Geradot saq-skifterdıŋ qasiettı semserler qūrmetıne adamdardy qūrbandyqqa şalatyn dästürlerı bolǧany jaily jazyp ketken. Iаki mūndai semserge ie bolǧan jan bükıl älemdı bilep, «suǧa salsa batpaityn, otqa salsa janbaityn» ajalsyz bahadürge, qazırgışe aitsaq, supermenge ainalady degen senım bolǧan.
Asyly aŋyz jelısınşe, būl semserdı Edılge bır baqtaşy tauyp äkelıp bergen deidı. Būl oqiǧany bız söz basynda keltırgen Prisk Paniiskiidıŋ sözıne süienıp, tarihşy İordan özınıŋ «Getterdıŋ paida boluy men ūly ısterı jaily» degen şyǧarmasynda bylaişa baiandaidy: «Ol (Edıl) tabiǧatynan menmendıgımen erekşelengenımen, onysy skif patşalary qasiettı dep sanaǧan Marstyŋ semserın tauyp alǧannan keiın tıptı artyp kettı». Sondai-aq, ol daŋqty qarudyŋ qalai tabylǧany turaly: «Bır baqtaşy bır taiynşanyŋ aqsap qalǧanyn baiqaidy. Onyŋ qalai jaralanǧanyn bılgısı kelıp, qan ızderımen jürıp otyryp, jaiylyp ötken jerınen aiaǧyn tılıp ketken semserdı köredı de, ony bırden Attilaǧa aparyp beredı. Būl onsyz da täkappar Edıldı qatty quantyp, özınıŋ älem bileuşısı bolaryna senıp, Marstyŋ semserı arqyly soǧystarda jeŋıske jetetın quat berıldı dep sendı» dep jazady.
Osy jerde myna bır tüiınnıŋ basyn tarqatyp almai bolmaidy. Prisktıŋ ǧūn ämırşısı turaly dereknamalaryna qūrmetpen qarauǧa basqalarda joq naqty bır sebep – onyŋ Edılmen jüzbe-jüz kezdeskenı. Öitkenı, ol 488-jyly ǧūndarǧa kelgen Vizantiia elşılerınıŋ qūramynda boldy. Ol bırınşı közden ūly bileuşınıŋ semserge negızdelgen naqty psihologiialyq portretın berıp otyr. Bälkım, semser turaly aŋyzdyŋ iesı Edıldıŋ özı şyǧar?! Äbden mümkın ǧoi. Mūny endı jaŋa zaman bılımımen qarulanǧan piarşylar da qostaidy degen oidamyz. Şynymen-aq, zamana ruhy men erekşelıgıne sai sauatty jasalǧan polittehnologiianyŋ elesı bar mif. Köptegen köşpelı halyqtyŋ mädenietınde semser, qamşy joǧary bilıktıŋ belgısı bolyp sanaldy. Al «ǧajaiyp jolmen» tabylǧan almas semserdıŋ qūdaidyŋ el bastaǧan basşyǧa degen razylyǧy dep qabyldanǧany anyq. Ärine, bızdıŋ zamanymyzǧa ol semser jetken joq. Keŋ taraǧan boljamdarǧa säikes Edılmen bırge kömılgen boluy da mümkın.
Bızdıŋşe, qandai da bır mistikasyz, suyq aqylmen qarastyrar bolsaq, mūnyŋ bärınıŋ mänısı mynau: Köşpendıler ordasynyŋ bileuşısı retınde ǧūn ämırşısıne strategiialyq-taktikalyq mındetterdı jüzege asyru üşın ışkı jäne syrtqy imidjdıŋ tylsym sipatta boluy öte maŋyzdy ärı paidaly närse boldy. Bırınşıden, būl elbasynyŋ legetimdılıgın arttyryp, memlekettı basqarudy oŋailatady. Ekınşıden, qauıpsızdıkke bıraz kepıl bolady. Qūdaidyŋ özınen syi alǧan baipatşaǧa kım bata alsyn?! Onyŋ üstıne sol zamandaǧy tüsınık boiynşa anau-mynau emes, soǧys qūdaiynyŋ özınıŋ semserımen qarulanǧan kösemnıŋ jetekşılıgındegı jeŋımpaz äsker turaly halyq arasyna taraǧan sybystar onyŋ bırqatar eldı küşpen emes, kelıssözder arqyly jaulap aluyna mümkındık berdı dep topşylaimyz.
Jalpy, tarihşylardyŋ tūjyrymynşa, onyŋ atymen bailanysty taŋǧajaiyp äŋgımelerdıŋ tudyrǧan effektısı naqty qolbasylyq äreketterınen de tiımdı bolyp, sol zamannyŋ ırgelı memleketterımen «bopsa» oiynyn oinauyna mümkındık berdı. Aityp aitpai ne kerek, Edıl patşanyŋ semserı turaly aŋyz osy oiynnyŋ bır bölıgı bolsa da taŋ qaluǧa bolmaidy. Mümkın mūnda şynymen-aq, qandai da bır sakraldy şyndyqtyŋ ülesı bar?! Bıraq, atyŋdy öltırmei, öz imidjıŋdı şeber basqaru dep osyny ait! Qanşa ǧasyrlar artta qaldy. Soǧan qaramastan, adamzat jadynda qairatkerlıgı älı de qyzyǧuşylyq tudyratyn artyna ülken sūraq belgı qaldyryp ketken jūmbaq tūlǧa bolyp qala aldy.
«Qūdaidyŋ qamşysy» laqaby
Edıldıŋ jeŋımpaz megamifıne tamyzyq tastaǧan simvoldar şoǧyry tek mūnymen şektelmeidı. Jaugerşılık zamanda eldı yrymşyl, nyşanşyl bolmady dep taǧy da aita almaimyz. Osyny basa aita otyryp, tarihşy M. Buve-Ajannyŋ jazuynşa, sol şaqtary köptegen hristian dınbasylary men danalary qaidan paida bola ketkenı belgısız, äldebır alys ölkeden auyp kelgen salt atty, az sandy beitanys halyqtyŋ qalaişa mūnşalyqty qysqa merzımde basqalarǧa bas bıldırgenın aqylǧa saluǧa tyrysty. Saldy da aqyry mūny «qūdaidyŋ baǧdarlamasy» degen şeşımge kelıp, oǧan «Qūdaidyŋ qamşysy» nemese «antihrist» dep onsyz da brendı künnen künge tūǧyrlanyp jatqan ǧūn ämırşısıne qolaily aidar taqty. Olar tıpten, bırauyzdan: «Europada saltanat qūrǧan azǧyndyq üşın, Qūdai bızge ǧūndar men olardyŋ ämırşısın jūmsady» dep, aqyrzamandyq belgılerdı tızbelei jar salǧan. Al keibıreulerı «qūdaidyŋ erkıne qarsy keluge bolmaidy, ol missiialy basqynşy» dep, oǧan baǧynuǧa ündep, jeŋımpaz boluyna tılekstestık bıldırıp, aq batalaryn bergen körınedı. «Sol kezderı dınbasylar aitty» delıngen köne kıtaptarda saqtaly qalǧan madaqtardyŋ bır şoǧyry: «Alapatyŋyz artsyn, qaharyŋyz būrq-sarq qainasyn», «Jeŋıske bara jatqan jandy jebe ala almaidy», «Attila şaiqasyp jatqanda beiǧam jatqandar, körge tüstım dei bersın» dep keledı.
Öz kezegınde, qaǧan da el auzyna ılıgıp, mūndai qauesetter tudyrudyŋ jaqsy jaqtaryn molynan paidalana bılgen be deimız. Quana qabyldamasa, qarsy da bolmaǧandai äser qaldyrady. Köptegen faktıler soǧan meŋzep tūr. Taǧy bır akademiialyq mysal, aǧylşyn jazuşysy Uess Roberts «Ǧūn Edıldıŋ köşbasşylyq syrlary» atty kıtabynda būl mäsele tıpten aiqyn jazylǧan: «Ol az ǧana adamnyŋ basyna qajettı oidy salu arqyly, ülken alau tūtatyp, myŋdaǧan adamdy öz qūrbandyǧyna ainaldyra alatynyn tüsındı. Demek, qaŋqu sözdıŋ arqasynda «ūly jaulap alu» jolyndaǧy köptegen kedergılerdı alyp tastauǧa bolady eken. Qaǧan özın adamdardyŋ synynan joǧary sanady. Bıraq bedel de maŋyzdy edı. Ol özınıŋ kım bolǧanyn, nege qol jetkızu keregın bıldı. Öitkenı, oǧan soǧys pen kelıssözderdıŋ nätijesıne äser etkenı kerek-tın. Osylaişa Edıl jylnamalarda oiyp oryn alǧan tarihi laqap atyna ie bolysymen, ol ony türlı jerlerdı jaulap alyp, myŋdaǧan adamnan salyq jinau üşın özınıŋ artyqşylyǧy retınde paidalandy» dep keŋınen tolǧaidy.
Älhissa, är närsenıŋ bır sebepşısı bar, barlyǧynyŋ basynda bır tūlǧanyŋ lepesı tūrady, Edıldıŋ osynau qaharly atyn onyŋ erekşe örlıgıne, mūratşyldyǧy men qaisarlyǧyna täntı bolǧan Lup esımdı Trua arhiepiskopy qoiǧan desedı. Monah batys älemı älı Edıldı jıtı tanymai jatqan şaqta, ony tuǧan qalasynyŋ qabyrǧasynan bır körgende-aq eŋırep: «Men qūdai otaryn aryqtatyp jürgen Luppyn, täŋırınıŋ şybyrtqylauyna mūqtajbyn» dei kele: «Qūdaidyŋ qamşysy, senıŋ keluıŋdı täŋırı jarylqasyn, qyzmetıŋe qūldyq! Senı toqtatatyn men emes» dep öz qauymyna dereu moiynūsynudy būiyrǧan deidı. «Auyzy dualy» dep osyndaidy aitsa kerek. Onyŋ būl şeşımı el ışıne tez tarap, qūdaişyl dınbasylar men halyqtyŋ qarsylasu emes, qosyluǧa baǧyttalǧan bodandanu prosesın jedeldetken tärızdı.
Qolbasylar pragmatik keledı.
Edıl de sol qatardan. Jaulap alyp jatqan jūrttardyŋ ruhani basşylarynyŋ özderı mūny täŋırı erkıne teŋep, öz-özderınen qaltyrap, tıze bügıp jatsa, qaidan «qoiyŋdar» desın. Ol mūndai jaŋa attyŋ, Marstyŋ qylyşymen qatar, maidan dalasynda jäne diplomatiialyq şaralarda psihologiialyq basymdyq beruge äleuettılıgın bırden aŋdady dep boljaimyz. Būdan şyǧatyn qorytyndy sol, ūly ämırşı qarsylastarynan bölek, öz adamdaryna da, äskerındegı jüz myŋdaǧan sarbazdarǧa da erekşe äser etetının bılıp, bırden jaŋa harizmany sıŋıstı etıp alǧan. Qysqasy, būl konsepsiianyŋ oǧan ūnaǧany sondai, maqsatty türde ony damyta bastaǧan siiaqty. Kele-kele qalalardyŋ qaqpasyna kelıp: «Men – Attila! Qūdaidyŋ qamşysymyn! Aş qaqpany» deudı şyǧarǧany turaly jylnamalarda jazylǧan-dür. Tiısınşe, köp qalalar mūnan soŋ soǧyssyz berılgen nemese azattyqtary men amandyqtaryn mol düniege satyp alyp otyrǧan.
Dälel ızdep alysqa barudyŋ qajetı joq, qaǧannyŋ Katalun şaiqasynan keiıngı ekınşı joryǧynda Rim tübıne at oinatyp kelgenı barşaǧa mälım emes pe? Europa hronikalarynda onyŋ aldynan araşaǧa Rim papasy I Levtıŋ şyǧyp: «Armysyŋ, Qūdaidyŋ qamşysy!» dep sälemdeskenı turaly jazylǧan. Sondaǧy qisynǧa säikes, Edıl episkoptyŋ sözı men özıne degen qūrmetıne täntı bolyp, ūsynylǧan kontribusiiany alyp, İtaliia şegın tastap ketken delınedı.
İä, «Qūdaidyŋ toqpaǧy» atanu, tarihşy M. Buve-Ajannyŋ baǧamdai bılgenındei, öte qorqynyşty anyqtauyş. Tıpten, zamanynyŋ moralıne säikes äreket etken, söite otyra, keibır europalyq ämırşıler sekıldı (Vandaldar korolı Geizerih pen got korolı Evrih adamdardy dını men tegıne qarai qudalaǧan) patologiialyq qanypezerlıkpen auyrmaǧan adam retınde Edılge qarata qoldanu, bır jaǧynan, tym qatygezdık. Ekınşı jaǧynan būl, sol şaqtaǧy batystyŋ dalalyqtardan aqparattyq soǧystan tolyq jeŋılgenın körsetedı. Keiınnen olar osy jeŋılıstıŋ qarymtasy retınde qandai da bır negızsız, «Edıl jas qalyŋdyǧynyŋ qolynan ölıptı» dep jihangerdıŋ abyroiyna daq saluǧa tyrysty. Mysaly, bırneşe ǧasyrdan soŋ jaulary Şyŋǧyshan ölımı turaly da osylai dep qoŋyrsytatyn bolady.
Hoş, antagonist sipatty adamzat qoǧamynyŋ bır erekşelıgı osy. Solai bola tūra, jaulyq niet uaqyt öte maŋyzdylyǧy ketkesın joǧaluy kerek qoi. Alaida, europalyqtardyŋ ıs jüzınde osy laqaptyŋ äserınen älı arylmaǧanyn köremız. Ol älı künge tolastamaǧan Edıldıŋ liderlık beinesınıŋ demonizasiiasy ürdısınen baiqalady. Tıpten, Europa örkenietınıŋ matrisasyna tasqa qaşalǧandai ornyǧyp qaldy. Bıle bılgenge, būl öz uaqytynda bar bolǧany «jaulau markasy», diversiialyq aqparat jetkızu qūraly ǧana bolatyn. Bızdıŋ paiymymyz osyndai.
Ūly mifterdıŋ artyndaǧy şyndyq
Zamanynda qanşalyqty qūrmettedı desek te, Rim jäne Europa hristiandarynyŋ Edıldı jan-tänderımen jek körgenderı talassyz aqiqat. Mūnyŋ bärınıŋ ūly jihanger tudyrǧan qorqynyşqa negızdelgenın de joqqa şyǧara almaimyz. Bügınde ūly dalany qūldandyrǧan Resei qairatkerlerıne qalai syzdana qaraimyz, sol siiaqty, olar da ony qūdaidyŋ şapaǧatyna laiyq emes, sondyqtan da ıbılıs ısın jasauǧa tuǧan alpauyt tūlǧa kördı. Ony täŋırı jazasyna balaǧanda da, osy mände topşylady dep tolyq aituǧa negız bar. Adamnyŋ laqaby onyŋ qoǧamdaǧy orynyn körsetedı. Sondyqtan da, jandy qūtqaryp, mäŋgı ömırge ie boluǧa baǧdarlanǧan hristian älemınde Attila tek zūlymdyqtyŋ qūraly sanaluy zaŋdylyq. Būl Europa önerınde keŋınen körınıs tapqan desek artyq emes. Basqasy basqa, ūly italian aqyny Dante Aligeridıŋ «Qūdırettı komediiasynda» Attilany tamūqtyŋ jetınşı qabatyna ornalastyruynyŋ özı köp jaidan habar bermei me? Ol bız üşın qaharman, al olar üşın ötıŋ jarylyp ketse de, ezuşı, bet qaratpas joiqyn küş, orktar ordasynyŋ ämırı!
Bıraq-taǧy, köşpelıler örkenietınıŋ perzentterı häm bügıngı jalǧasy retınde osy obrazdyŋ saiasi-äskeri maqsatta sanaly türde jasalǧanyn da ūmytpasaq kerektı. Ūly qaǧannyŋ ıs-qimylyna qarap, dūşpandarynyŋ fizikalyq bolmysyn emes, oi-sanasyn nysanaǧa alyp, aqparattyq-psihologiialyq soǧys jürgızgenın aiǧaqtaimyz. Qala berdı, alystan «paiǧambar» ızdesek, «Edıldı bır kısıdei tanydy» degen jazuşy Uess Robertstıŋ de, tarihşy M. Buve-Ajannyŋ da zertteulerınıŋ qorytyndylary da osyǧan saiady (Yqylasty ızdenuşılerge sol eŋbekterdı ūsynamyz!). Zertteuşıler aitqandai, ol jerde eşqandai da maǧynasyz ıs-qimyl bolǧan emes. Barlyǧy da belgılı bır strategiialyq maqsattyŋ aiasynda belgılı bır mındetterdı şeşuge baǧyttalǧan. Kerek deseŋız, qaida jerlengenı, molasynyŋ jasyryluy da bekerden beker emes, äldeqandai nyşandyq mänge ie boluy kädık.
Kei derekterge qaraǧanda, Edıl öz qosyndaryna barynşa taǧy, qatal keiıpke enıp, mümkındıgınşe qorqynyşty körsetetın terı men jünnen jasalǧan siyqsyz kiımder kiiuge, sondai-aq, jatjūrttyqtardyŋ közınşe joǧary effekt üşın şikı et jep otyrudy talap etıp otyrǧan. Al qolǧa tüskender barynşa azaptaluǧa, qarsylasqandar typ-tipyl boluǧa tiıs bolǧan. Būl ne degen söz? «Qara piar» demeske şara bar ma? Būǧan orda adamdarynyŋ sol şaqtaǧy europalyqtar üşın taŋsyq moŋǧoloidtyq bet-älpetın, bas süiekterınıŋ qoldan jasalǧan deformasiiasy, saqalsyzdyq, tapal jylqylar, sondai-aq, qysqa sadaq, şalbar, üzeŋgı, ysqyryqty jebeler tärızdı tehnologiialyq innovasiialardy qosyŋyz. Jan şoşyrlyq «qospa» şyqqan joq pa?
Saiyp kelgende, mūnyŋ barlyǧy ūly qaǧandy közı tırısınde-aq aŋyz tūlǧaǧa ainaldyryp, joiqyn ǧūndar turaly alypqaşpa sybystarǧa negız bolyp, jaularynyŋ qūtyn qaşyruǧa, qarsylasu erık-jıgerlerın üguge qyzmet etken dep batyl aita alamyz. Sondyqtan da, Edıldı tarih betterınde nelıkten «Menıŋ atymnyŋ tūiaǧy tigen jerge şöp şyqpas» degen qaharly sözben qaldy deuge bolmaidy. Būl töŋıregın tügel moiyndata bılgen jeŋımpazdyŋ sözı! Dūşpanyn soǧyspai, ruhtyq deŋgeide jeŋe bılgen strategtıŋ ömırlık pälsapasy dese de bolady.
Osy oraida, qaǧannyŋ esımı nelıkten bügıngı EO-da auyspaly maǧynada: stihiialyq apat, kataklizmdı bıldıretın ūǧym retınde qoldanylyp keledı dep sūrau da artyq. Tūtas bır näsıldıŋ genetikalyq jadyna öşpes ız qaldyra bılgen täsılqoilyǧyn geniilık emes dep kör! Özı joq bolsa da, ataq-aibary, alapat daqpyrty, dūrys paidalana bılse, qai-qai elge qolşatyr boluǧa jaraityn brendtık kapitaly, ūran qylyp alarlyqtai aibarly aty qaldy. Osy jaǧynan bızdıŋ de teŋ qūqyly ärıptesterımız – vengrlerdıŋ Edıl beinesın menşıkteuge ūmtyluyn tüsınuge bolady. Şyŋǧysty bary da, nary da etken zamanaui Moŋǧoliia, Temırdı tegeurındı beinesı etken Özbekstandy aqymaq dep kım aitty? Būl arqaly aqynymyz Mūhtar Şahanov aiǧailatyp jürgendei, äste basqynşylyq pen jauyzdyqty äspetteu emes. Bar bolǧany, fakt konstasiiasy!
Ol ūly şaiqastar uaqyty bolatyn: Basy da, soŋy da emes. «Ne sen ony, ne ol senı!». Ürım-būtaǧyŋmen qūldanyp, qyrǧyn tappas üşın, basqa jol joq-tyn. Soǧysta barlyq qūral äjetke jarai beredı.
Mümkın artynda qalǧan ūrpaǧynyŋ bır toby retınde bız de äldebıreulerdıŋ közıne militarist, äruaqty jūrt körınıp tūra ma ekenbız, kım bılsın? Qanşa degenmen, ol bızdıŋ üstem bolǧan däuırımız edı. Ol şaqtyŋ da şytyrmanǧa toly öz romantikasy bar. «Barar jerıŋ – Balqan tau, Ol da bızdıŋ barǧan tau» degendı atam qazaq beker aitty deisız be?! «Balǧa kezıŋde ūryp baq, tös kezıŋde şydap baq» demekşımız. Ömır – küres. «Tarihtaǧy bardy bar, joqty joq» dep aitatyn kez keldı! Osy eldıgımızdıŋ bastauynda tūrǧan Edıl qaǧan da būdan tys emes.
Abylaihan Qalnazarov,
Mädeniettanuşy-lingvist
