Jaqynda otandyq rejisser Aisūltan Seiıtovtyŋ alǧaşqy tolyqmetrajdy tuyndysy «Qaş» filmınıŋ körsetılımınde boldym. Filmge artylǧan senım, kütılgen ümıt ülken bolǧanymen, tuyndy alǧaşqy sätten-aq bız körıp üirengen filmderden basqaşa reŋ ala bastady. Zamanaui art-haus janry jäne ondaǧy solǧyn beineler, şūbalanyŋqy siudjet, tüsınıksız oqiǧalar köp körermennıŋ köŋılınen şyqpaǧany baiqaldy. Menıŋ de sanamda film tym köp sūrau qaldyrǧan. Solardyŋ bırı “Būl film şynynda ne turaly?”-degen sūraq edı. Körermen retınde men oqiǧanyŋ aşarşylyq, ūjymdastyru kezeŋderıne säikes kelgenımen, negızgı oidyŋ basqa bır taqyrypty meŋzep tūrǧanyn sezındım. Qyzyǧy, osy sūraqtardyŋ bärınıŋ jauaby filmnıŋ eŋ soŋǧy sahnasynda jatqan edı. Sanamdy saryltyp otyrǧan sūraqtardyŋ jauabyn tapqan men taǧy da nöpır oidy arqalap üige aiaŋdadym. Köz aldymda sol bır şeşuşı sahna qalyp qoidy. Aşarşylyq azabynanan, quǧynnan, ölımnen “qaşyp” qūtylǧan basty keiıpker Älım esımdı balaqai internatta kirillisadaǧy “Qazaq AKSR-nıŋ jaŋa älıppesımen” sauat aşady. Sahna közıqaraqty adamdy özgeşe bır oiǧa jeteleuı haq. Avtor būl beinemen bala keipındegı qazaq jūrtynyŋ taǧdyryna otarlau saiasatynyŋ tereŋ enuın körsetkısı kelgendei.
Elımız täuelsızdık alǧan sätten-aq kirillisadan bas tartyp, öz tıldık erekşelıgıne negızdelgen älıppesın qūrudy arman etıp, auyq-auyq aqylǧa salyp kelgen. 2017 jyly QR Prezidentı "Qazaq tılı älıpbiın kirillisadan latyn grafikasyna köşıru turaly" jarlyqqa qol qoiǧan kezde köpşılıktıŋ köŋılı tasyp, mereiı asyp, bır marqaiyp qalǧan edı. Halyq şeşımdı tarihi sät dep joǧary baǧalaǧan soŋ, artynşa köp kıdırmei naqty qadamdar da jasala bastaǧan. Mäselen, sol jyly qazaq tılı älıpbiın latyn grafikasyna köşıru jönındegı Ūlttyq komissiia qūrylyp, 2025 jylǧa deiın qazaq tılı älıpbiın latyn grafikasyna kezeŋ-kezeŋmen köşıru josparlanǧan. Ol üşın ädıstemelık, orfografiialyq, saraptamalyq-tehnikalyq jäne terminjasam jönınde arnaiy 4 jūmys toby jūmyldyrylyp, qyzu ıske kırısken-dı. Bıraq eŋ aldymen, qazaq tılındegı dybystaluy erekşe ärıpterdı qamtyǧan jaŋa latyn älıpbiın jasap şyǧaru kerek boldy. Komissiianyŋ mūndai ärıpterdı digraftarmen, iaǧni qosarly ärıptermen taŋbalau turaly şeşımın köpşılık qatal synǧa alyp, “Bır dybysty ekı ärıppen taŋbalau tılımızdı qiyndata tüsedı, söitıp halyq jappai sauatsyzdyqqa ūşyraidy”-dep dabyl qaqsa, BAQ ökılderı de mūndai şeşım ekonomikalyq tūrǧyda tiımsız, latynşa oqudyŋ, tüsınudıŋ qiyn boluynan aqparatty ekı älıpbi nūsqasynda da taratuǧa mäjbür bolyp, şyǧyndar ekı ese artatynyn aityp ün qosqan. Komissiia halyq pıkırıne qūlaq asyp, 2017 jyly qaraşanyŋ 11-ı qazaq tılıne tän ärıpterdı däiekşe arqyly taŋbalaityn apostrofty älıpbi jobasyn tanystarǧan. Aqparat jäne kommunikasiia ministrı D.Abaev būl kezektı älıpbi nūsqasyn tüpkılıktı dep jariialaǧan edı. Degenmen, mūnyŋ da kemşıl tūstary tabylyp-aq jatty. Qözıqaraqtylar būl nūsqany “balaqtaǧy ütır basqa şyqty”-dep aşy mysqylǧa salyp, “Däiekşe bızge qarıp emes, belgı bolyp körıngenımen, bärıbır de digraftar siiaqty bır ärıptıŋ ornyn alady da, tolyq mätınge kelgende apostroftan köz sürınıp, ärıpter arasy alşaqtap körınedı. Sonymen qosa, mūnyŋ jazuǧa qolaisyzdyǧynan äleumettık jelıde däiekşesız qoldanylyp, saldary tıldıŋ būzyluyna alyp keledı”-destı. Būdan keiın Qazaqstan prezidentınıŋ 2018 jylǧy 19 aqpandaǧy jarlyǧymen qazaq älıpbiınıŋ latyn grafikasyndaǧy jaŋa nūsqasy bekıtıldı. Onda ärı däiektemei, ärı qosaqtamai, diakritikalyq taŋbalar qoldanylatyn bolǧan. Bıraq mūndaǧy bır erekşelık “Ş”, “Ch” ärıpterın taŋbalauda Sh, Ch digraftaryn qoldanuy edı. Onyŋ qaişylyqty tūstaryn jazuşy Qazybek İsa «Feizbuk» äleumettık jelısındegı paraqşasynda bylaişa körsetken: “...“Ashana”, “Ashat” sözderı Ashana – Aşana, al Ashat – Aşat dep oqylady ǧoi… Esımı Ishaq, İshaq degender atyn erteŋ “Ishaq” dep jazsa, ony el qalai oqyp, qalai ataitynyna auzym barmai otyr. İshaqtar jinalyp, jaŋa älıppe komissiiasynyŋ müşelerın ızdep jürmesın.”
2021 jylǧy 28 qaŋtarda Qazaqstan ükımetı latyn älıpbiınıŋ kezektı nūsqasyn ūsyndy. Mūnda joǧarydaǧy kemşılıkterdıŋ denı eskerılgen. Köpşılık te mūny aldyŋǧy nūsqalardan edäuır jaqsy dep baǧalaǧan. Dei tūrǧanmen, būl älıppe de “soŋǧy nūsqaǧa” jaramaityn körınedı. Älıppede qazaq tılındegı erekşe dybystarynyŋ bırı ı ärpın türıktıŋ ı (y) ärpımen almastyru ūsynylypty. Şikılıgı sol, ülken ärıpke kelgende “ı” men “i” taŋbalarynyŋ parqy joǧalyp, bır keiıpke enedı. Ondai olqylyq tıl taǧdyryna nūqsan keltırıp, ana tılımızdıŋ aişyǧyn tügeldei ūlt sanasynan öşırıp jıberuı mümkın. Osyndai “ämbebap ärıp” jasaimyz dep “Q”-synan aiyrylǧan türık elınıŋ öreskel qatelıgın de tılşı ǧalymdar tämsıl etıp otyr. Būl öz kezegınde Türkiianyŋ latyn älıpbiıne auysu üderısın tym asyǧys, revoliusiialy jolmen bastan keşırgenınen bolǧan. Latyn älıpbiıne ötu kezeŋı Türık elınde bar-joǧy 1 jylǧa ǧana sozylǧan eken. 1928 jyldyŋ 1-qaraşasynda M.K.Atatürık «Jaŋa türık ärıpterınıŋ qabyldanuy men qoldanuy turaly» zaŋ şyǧarǧan bolsa, 1929 jyldan bastap-aq memlekettık mekemelerdıŋ arab grafikasyn qoldanuyna şekteu qoiyla bastaǧan. Sonyŋ saldarynan türık tılınıŋ dybystyq qoryndaǧy negızgı ärıpter älıpbiden öz ornyn tappady. Osyǧan ūqsas jaǧdai Türkmenstanda da oryn alǧan. Sol kezde memlekettı basqarǧan Saparmūrat Niiazov 1993 jyly 12 säuırde «Jaŋa türıkmen latyn älıpbiın» resmi türde bekıtken jarlyǧyn jariialaǧanymen, 1993 jylǧy 30 ärıpten tūratyn tüpnūsqa alfavitte türıkmen tılınıŋ bırneşe dybystary jetıspegendıkten, 1996 jyly tüzetuler engızuge mäjbür bolǧan. Sol sebeptı de latynǧa auysu tolymsyz ärı baiau ıske asqan edı. Osy tūsta bızge eskeru kerek bolǧan maŋyzdy jait älıppe nūsqasyn taŋdauda barynşa qoǧamdyq kelısımdı negızge alu. Sebebı syŋarjaqtylyq el arasyna jık tüsıruı mümkın.
“Köptıŋ auzy temır talqy”-demekşı jaŋa älıpbi qūru ısıne ǧalymdar, komissiia müşelerımen bırge qarapaiym halyq ta özınıŋ syn-pıkırın bıldırıp, ūsynysyn aityp otyrǧany oryndy. Öitkenı tıl küllı halyqtyŋ mülkı de, onyŋ igılıgı jalpyǧa ortaq. Qazırge deiın latyn grafikasynyŋ halyq arasynan erıktı türde ūsynylǧan bırneşe nūsqasy bar. Olar standartty latynnyŋ 26 ärpımen berılgen BaiLatyn nūsqasy, Qazaqparat ūsynǧan 36 ärıptı diakritikalyq nūsqa jäne Kazak Grammar-dyŋ 26 ärıpten tūratyn universaldy älıppesı. Alaida Tıl bılımı institutynyŋ 2021 jyly säuırde jariialaǧan «Bır dybys – bır ärıp» ūstanymyna negızdelgen “soŋǧy nūsqasy” būlardyŋ eşqaisysymen qabyspaidy. Söite tūra, latyn qarpımen şyǧatyn alǧaşqy gazet Til-Qazyna men «Qazlatyn.kz» ūlttyq portalyndaǧy konvertorlar älı de 2018 jylǧy nūsqa boiynşa jūmys jasaidy. Osy sebeptı alǧaşynda latynǧa köşu bastamasyn qos qoldap tūryp jaqtaǧan halyq qazır qalai jazaryn, kımge senerın bılmei dal bolyp jür. Qoǧamdyq qyzmetterdıŋ (polisia, onay), qala, oblys ataularynyŋ (Atyraý, Kókshetaý, Shymkent), tıptı halyqaralyq qūjattardyŋ özın (eger Q-Q bolsa, KZ ISO kody QZ bolyp özgeruı qajet bolady) ne dūrys dep aqtap ala almai, ne būrys qylyp joqqa şyǧara almai düdämal küide qaldyq. Pıkır aluandyǧy şeşımdı türlendıre tüserı anyq, bıraq naqty toqtamǧa kelmei, maŋyzdy ıstı “siyrqūimūşaqtata” beru jaǧdaidy tıptı kürdelendıretın siiaqty. Tübı jasar qoldan aitar auyz köp bolyp jürgende halımız “Aqqu, şortan häm şaiannyŋ” qissasyna ūqsap ketpesın.
Jaraidy, älıppe jasauyn jasaimyz-au, bıraq şarua mūnymen aiaqtala ma? Onyŋ artynda da tılımızde būrynnan dauly bolyp kelgen orfografiia, terminologiia siiaqty mäseleler jatyr emes pe? Jaŋa älıppe qūramyz degennen-aq tılşı ǧalymdar tılımızge engen bırşama olqylyqtardy ornyna keltırudıŋ laiyqty sätı osy desken edı. Bıraq sol ūly ıstıŋ de kırıspesı “älaulaiym tausylsa, hälaulaiym taǧy barǧa” basyp otyrǧan jaiy bar. Eŋ bastysy osynau tarihymyz taŋbalanar maŋyzdy ıske kelgende enjarlyq tanytpasaq eken deimın. Sebebı älıpbi tek tıl taǧdyryna ǧana emes, tügel bır ūlttyŋ dın-tamyryna, tın-sauyryna äser etetının ūmytpaǧanymyz jön.
Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ, Jurnalistika fakultetınıŋ 2-kurs studentı Qosqanat Bauyrjan
"Bızdı tonap, jerımızdı satyp jatyr": Albaniia halqy premer-ministrdıŋ otstavkaǧa ketuın talap etude
