Mynadai aŋyz bar. Jas jıgıt bır mäselemen köp jasaǧan abyzǧa kelıp, jaǧdaiyn aityp, ne ısteimın, dep aqyl sūrapty. Sonda aqsaqal oǧan bylai dep jauap berıptı: «İyǧyŋda ekı qasqyr otyr dep oila. Sonyŋ qaisysy küştı bolatynyn bılesıŋ be? Ärine bılmeisıŋ. Būl sūraqtyŋ jauaby oŋai. Qai qasqyrdy köbırek tamaqtandyrsaŋ sol küştı bolady».
Zamandastaryma bır oiymdy aitu üşın osy maqalamdy jazyp otyrmyn. Ǧalamtorda da, feisbuk alaŋynda da «bız qazaqtar anandaimyz, mynandaimyz, jalqaumyz» taǧysy taǧylar degen jazbalar közge jiı tüsedı. Teledidardan da osyndai pıkırlerdı jiı estıp qalamyn. Qazaqtyŋ kemşılıgın aituǧa jaqyn tūratyndar arasynda belgılı tūlǧalar da barşylyq.
Nege qazaqtar bırın-bırı jamandauǧa jaqyn tūrady? Nege?
Kemşılıktı aitpau kerek, deuden aulaqpyn. Bıraq, bastaryna kül şaşyp, jer sabalaityn ne kün tudy sonşa?!
Qazaqta «Ūra berseŋ qūdai da öledı» degen söz bar. Kımdı de bolsa jamandai berseŋ jaman bola beredı. Būl tabiǧat zaŋy. Qazaq ta söz köp. Sonyŋ ekeuın alaiyq: «Jaqsy söz jarym yrys» jäne «Joq deseŋ joǧalady». Osynyŋ qaisysyn taŋdar edıŋız?
Qarap otyrsam «joq, joq, joq...» dep «zarlai» beruşıler köp siiaqty. Mümkın maǧan solai körıngen şyǧar.
Degenmen men bıraz uaqyt būryn qazaq turaly jaqsy sözder ızdeiın dedım. Sonda közıme tömendegı sözder tüse berdı. Būl qazaqtyŋ belgılı, ataqty, qūrmettı degen ziialylylardyŋ jazǧandary. Ärine, būl kısıler qazaq jaman bolsyn dep aitqan joq, ärine. Bırazyn özderıŋızge ūsynamyn:
«Basqa halyqty bıle bermeimın, bızdıŋ basty kemşılıgımız – köp sözdılık. Toida da köp söz, jinalysta da köp söz. Söz! Söz! Söz!»
Qadyr Myrza Älı. İırım. «Atamūra» baspasy, Almaty, 2004. 111-bet.
«Bızdıŋ qazaq, negızınen, jaibasar, aşyq-tesık, etek-jeŋın jinap jürmeitın alqa-salqa halyq qoi».
Qadyr Myrza Älı. İırım. «Atamūra» baspasy, Almaty, 2004. 115-bet.
«Düniede ūlt bolmauǧa ūmtylǧan bır el bolsa, ol sırä, qazaq şyǧar».
«Bız aldymen özgenı qūrmetteimız, özımızdı elemeimız. Söitıp ūltymyzdyŋ namysyn bıreuge künde jyǧyp berıp otyrǧanymyzdy bılmeimız».
«Bızde ru-ruǧa bölınıp, bälen batyrǧa, bälen äuliege eskertkış qoiuǧa qūmar».
Dulat İsabekov. «Alaş ainasy», 3.10.2009. 6-bet.
«Kündestıktıŋ türın, köre almauşylyqtyŋ türın özgerttık. Äuelı üş jüzge bölınıp alyp kündeimız, üş jüzge bölınıp alyp köre almaimyz. Pälen jüzdıŋ jaqsysyn aitqymyz kelmei tūrady, bız odan kem emespız deimız».
«Al bız artqa tartuǧa, ötkennen aryla almauǧa beiımbız, eskışıldıktıŋ isı aŋqyp tūrady».
«Mıne, osy bölınuşılık özımızden bastalady da, amalsyzdan bölınesıŋ sosyn».
Säken Jünısov. «Ädebiet maidany». 24.02.2005. 7-bet.
«Özgege kelgende köl-kösır qazaqtyŋ özıne kelgende tarylyp qalatyn mınezı bar ǧoi».
Aisara Kerımbekova. Dziudo men sambodan qazaqtyŋ tūŋǧyş chempion qyzy. «Aiqyn», №8, 22 qaŋtar 2009 jyl. 8-b.
«Qazaqty bır-bırıne alaköz ǧyp qoiǧysy, bütın ırgemızge bülık kırgızgısı keletın taǧy bır ırıtkı ol – ruşyldyq. Būl – bızdıŋ qoǧamymyzdy, oidy da boidy da bıldırmei alyp bara jatqan derttı qūbylys. Bügınde ru desek, özgenı bylai qoiǧanda, älgı «progressivtı qazaqtar – mäŋgürtterdıŋ» özı ışken asyn jerge qoiady. Tılın bılmeidı, bıraq ruyn bıledı».
Temırhan Medetbek. Aqyn.«Aq jol Qazaqstan». 18 aqpan, 2005. 13-b.
«Abai öz zamanyndaǧy nadan qazaqty aiamai synady. Ol sol uaqytta japandaǧy jalǧyz jaŋǧyryq siiaqty boldy. Sodan berı 160 jyl öttı. Osy uaqyt aralyǧynda körkökırek qazaq örkökırekke ainaldy. Traibalizm (ruǧa bölınu) dertınen älı künge deiın aryla almadyq. Tūtas ūlt bolyp bırıgudıŋ ornyna kün ötken saiyn şaşyrap bara jatyrmyz.
İsrail Saparbai. «Aq jol Qazaqstan». 8 şılde, 2005. 9-b.
«Ädebiet degen öner öte qasiettı bolǧandyqtan, mūnda «korrupsiia» da bar. Mäselen, ötırık maqtau resenziialary. Ruşyldyq, jerşıldık, sondai-aq syilyq aluda da ädıletsızdık baiqalyp qalyp jatady».
Jūmabek Şaştaiūly. jazuşy. «Aiqyn», 4 qaŋtar 2009 jyl. 8-b.
«Bızdıŋ halyqta diskussiia mädenietı mülde qalyptaspaǧan. Bır oidy ideialyq tūrǧydan köterseŋ, basqalar mūny özıne jasalǧan şabuyl dep tüsınedı. Eşkım özınıŋ kemşılıgın moiyndaǧysy kelmeidı».
«Qazır ziialy qauym ortasynda eşqandai dūrys äŋgıme bolmaidy. Äŋgıme dūrys bolsyn-bolmasyn bilıkke jūmys jasaidy. Ne beldı bır toptyŋ sözın söileidı. Basqaşa aitqanda, bızde ziialy qauym – jaldamaly jūmysşyǧa ainalyp bara jatyr».
Äuezhan Qodar. «Aiqyn» gazetı, 28 aqpan, 2009 jyl. 3-b.
Qazırgı ne özgerdı. Bügıngı taŋda da qazaqty maqtaǧan söz ızdep tabu qiyndau bolyp tūr. Söz joq, joǧaryda sözderı keltırılgen tūlǧalar, ärine, qazaq üşın jany küigen soŋ osyndai pıkırler bıldırdı dep oilaimyn. Bıraq, iä, bıraq ataqty adamdardyŋ aitqan sözderı jerde qalyp ketpeidı. Köpşılık olarǧa qūdaidai senedı. Sodan būndai pıkır badyraiyp ūlǧaia beredı, ūlǧaia beredı.
Orta ǧasyrda ömır sürgen bır därıger: «Barlyq närse u, barlyq närse därı, mäsele mölşerde» dep aitqan eken.
Qazaqty synama demeimın. Bıraq adamǧa jyly söz köbırek kerek ekenın de ūmytpaŋyzdar. Qazaq jyly sözge şöldep otyrǧan siiaqty. Sondyqtan mölşer degendı ūmytaularyŋyzdy sūranamyn.
«Tırı adam tırşılıgın jasauy kerek» degen söz bar halqymyzda. Taǧy bır söz «Bolar eldıŋ balasy bırın bırı batyr deidı».
Jaqsy söz aitaiyqşy. Qazaqqa jaqsy söz kerek.
Qazaq robot emes. Robottar ölmeidı, sebebı olar adam emes. Bır jerı synsa, jaŋa bölşek äkelıp auystyra salady.
Al, Qazaq tırı ūlt. Onyŋ sanasy, ar-ūiaty, jany jäne jüregı bar.
Qazaqtyŋ jüregın auyrtpaŋyzdarşy. Jürek auyrsa bılek te auyrady.
Qazır qazaq atqarar ıs köp. Ol üşın bılek kerek.
Sondyqtan bır bırımızge, bır bırımız turaly, ūltymyz turaly jaqsy söz aitudy köbeiteiık.
«Jaqsy söz jarym yrys» ekenı ūmytpaŋyzdar, aǧaiyn..
Berdaly OSPAN.
Mädeniettanuşy.
