«Maŋǧyt» etnonimı XIV ǧasyrdan belgılı bola bastaǧanyn bılemız. Derekterde türkı tıldes maŋǧyt jūrty Qazaqstan territoriiasynyŋ batys aimaǧynda, Oral aumaǧy, Edıl-Jaiyq, Astrahanmen şektesetın aumaqtarda meken etken. Etnikalyq-saiasi qūrylymy noǧai taipalyq tarihi bırlestıgımen qatar atalady. Tarih sahnasynda körınu kezeŋı XIV-XV ǧasyrlar şamasy. Keibır qūjattarda maŋǧyt jūrtyn şyǧys aimaqtan (monǧol jerınen) kelgen, genelogiialyq jaǧynan monǧoldardan taratady. «Maŋǧyt» etnonimın qarastyrǧan ǧalymdar ataudy monǧoldyq tıldık bırlıkke jatqyzyp jatady. Alaida, būǧan bızdıŋ keltırer lingvistikalyq dälel-däiekterımız bar.
B.Kärıbaev «Noǧai» men «Maŋǧyt» sözderınıŋ mänı men maǧynasy turaly bylaişa tüsındırıp ötken. Avtor ekı etnonim sözdı termin dep alyp qarastyrǧan. Syrttai qaraǧanda ekı termin söz sinonim bolyp körınetındıgın aitady. Bıraq, «Noǧai» men «Maŋǧyt» sözderınıŋ ekı türlı mänı bar ekenın baiqauǧa bolady.
«Noǧai» terminı – bırden etnonim nemese halyqtyŋ atauy retındegı mänge ie bolǧan joq. Kısı esımınen halyqtyŋ atauyna deiın «Noǧai» sözı bırneşe mände qoldanylǧan. Bırınşıden, Noǧai, ol – kısı esımı, tarihi tūlǧa. XIII ǧasyrdyŋ 70-90-şy jyldarynda sol esımmen ūlys jäne ūlys adamdary atala bastaǧan. Al XIV ǧasyrdyŋ soŋynda būl atau – qaitadan Edıl men Jaiyq aralyǧyndaǧy jaŋa qūrylymdaǧy ru-taipalardyŋ jalpy jiyntyq atauy retınde qoldanylyp, etnikalyq mänge ie bola bastaǧan. Söitıp, Noǧai degen etnonim düniege keledı[63. 14-15b].
«Maŋǧyt» atauy da basynda, antroponimdık söz. Keiınnen, Noǧai tıldık, etnikalyq arealynda keŋınen qoldanylatyn etnonimdık atauǧa ainalady. Būny ǧalym Zardyhan Qinaiatūly «Maŋǧyt» atauy eŋ äuelı Noǧaidyŋ myŋdyqtaryn sipattaǧan ming – myŋ sözı dep tüsındıredı[64]. Ǧalym ming – myŋ atauyn «Maŋǧyt» sözınıŋ formasyna bütındei jalpylai körsetken syŋaily. Negızı, «Maŋǧyt» (maŋ-ǧyt) sözı ekı buynnan qūralǧany baiqalyp tūr. Etnonimnıŋ syryn aşu üşın osy ekı buynnyŋ nendei ūǧym, maǧyna beretının anyqtauymyz kerek. Bıraq, ǧalym körsetken ming – myŋ formasy şyndyqtan alşaq ketpeidı, «Maŋǧyt» sözınıŋ tübır özegı osy boluy kerek. Qazaq ǧalymy ūsynǧan «ming-myŋ» sözın ataǧan şeteldık ǧalymdar da boldy.
«Maŋǧyt» sözı XIV-XVII ǧasyrlarda Şyǧysta noǧai sözınıŋ sinonimı retınde jiı qoldanylady, öitkenı Noǧai Ordasyndaǧy bileuşı äulet maŋǧyt taipasynan şyqqan bolatyn» – dep jazady orys tarihşysy V.V.Trepavlov. Maŋǧyt – türkılengen monǧol taipasy, XII ǧasyrda Monǧoliiada borjıgender men Amur özenınıŋ orta aǧysy boiyndaǧy Tungus taipalarynyŋ aralyǧynda mekendegen. V.V. Trepavlov maŋǧyttardyŋ maŋǧyttardyŋ Monǧoliia jerınen Edıl men Jem aralyǧyna kelu mümkındıgın körsetedı. Maŋǧyt taipalarynyŋ bır bölıgı Monǧoliia, Manchjuriia men Zabaikaleden batysqa, Mauerennahrǧa kelıp qonystanǧan[63.15b].
Osy oraida, XV ǧasyrdaǧy Deştı Qypşaqtaǧy ömır sürgen («köşpelı özbek» nemese «toqsan bauly özbek» dep toptastyrylyp jürgen) taipalar arasynda «ming» degen taipanyŋ atauy bar, osy atau noǧailarda da bolǧan eken: V. Trepavlov noǧailar arasynda ming, alan-ming, alşyn-ming, kazaiakly-ming, iaby-ming, teleu-ming, toǧai-ming siiaqty basqa da 12 (jalpy sany 19) ming ruynyŋ atyn ataidy, soǧan qaraǧanda XIV-XV ǧasyrlarda «myŋ» dep atalǧan ülken rudyŋ bolǧanyn, XV-XVI ǧasyrlarda olardyŋ jeke toptarynyŋ basqa ru toptarymen qauymdasyp qosarlanǧan esımdı jaŋa rulardy qalyptastyrǧanyn topşylauǧa bolady[50.50b].
Etnonimdık tırkesterdıŋ ekınşı komponentındegı «ming» formasy negızınen töl türkılık «myŋ» sözınıŋ orys-europalyq aitylu ülgısı. «Myŋ» sözı köne türkılerden kele jatqan eŋ belsendı forma. Ony san ǧasyrlyq ädebi tılımızden jiı kezdestıremız. Eŋ basynda orta aziia türkı tılınıŋ ejelden kele jatqan «myŋ» sözı äskeri termin söz retınde qoldanylsa, keiın būl sözdıŋ leksikalyq şeŋberı auqymdalyp «el, halyq, jūrt» degen maǧynalardy berıp kelgen. Oǧan dälel türkılerdıŋ ataqty jylnamaşysy Qadyrǧali Jalaiyridıŋ XVI ǧasyrda jazylǧan «Jami at-tauarih» atty eŋbegınde «Alach Myŋy» degen etnonimdık tırkes kezdesedı. Sonymen bırge, eŋbektegı «myŋ aǧasy, myŋ begı» tırkesterı äskeri basşy lauazym maǧynasyn bıldıredı. Al, ALACh MYŊY – qazaq halqy. Qazaq taipa odaǧynyŋ jalpy alǧaşqy atauy. Maisara aqum qaum alach myŋy erür... Ämmä alach myŋy arasynda ūlūǧy taraq tamǧaly Jalaiyr bolǧai[1.325b].
Alaş myŋy – qazaq taipalarynyŋ jiyntyq atauy, Şoqan Uälihanovtyŋ tüsındıruı boiynşa, XIII ǧasyrda qazaq taipalary alty san alaş (mūndaǧy san sözı – «on myŋ» degen maǧynada), al XIV-XVI ǧasyrlarda alty alaş, alaş myŋy, alaş qauymy, alaş ūlysy dep atalǧan. Qadyrǧali Jalaiyridyŋ «Tauarihynda» qazaq, qazaq qauymy, qazaq handyǧy degen ataular joq, būl ūǧymdy şejıreşı alaş myŋy dep beredı[2.119b]. Būl jerdegı myŋ sözı «odaq, qauym» degen ūǧymdy bıldıredı, sonda alaş myŋy – «alaş odaǧy» degen söz. Sırä, o basta myŋ köne däuırlerden belgılı türkı monǧol qauymdarynyŋ ondyqtarǧa (ondyq, jüzdık, myŋdyq) bölınetın äskeri äkımşılık jüiesınıŋ bır buynyn ataityn söz bolǧan da «keiın kele nominativtık (tura) maǧynasynan aiyrylyp, «odaq, bırlestık, qoǧam» degen ūǧymdy bıldıretın bolǧan[8.65-68b].
«El, jūrt, qauym, halyq» sözderınıŋ ūǧymy da «odaq, bırlestık, qoǧam» maǧynalarymen bır leksikalyq qatardaǧy tızbekter bolyp tabylady. Bır-bırın tolyqtyryp tūratyn sinonimdes sözder. Ǧalym S. Qondybai «Maŋǧystau» («Binkişalh ˃ Myŋqyşlaq ˃ Maŋqyşlaq») toponim sözın zerttei kele «Man» sözınıŋ «myŋ» (ming), «byŋ» (bing) türındegı aitylu nūsqalarynyŋ bar ekendıgın ǧylymi tūrǧyda däleldeidı[50. 45,46b]. Iаǧni, türkı-qazaqtyq «myŋ» sözı köne «man» tüp-özek antroponimdık sözınıŋ bır formasy. Osy negızde bız «Maŋǧyt» etnonim sözınıŋ tıbırı «man» nemese «myŋ», «man+ǧyt, myŋ+ǧyt» bolu mümkın dep oilaimyz. «Maŋǧyt» sözınıŋ tübır – bırınşı buynynyŋ bastapqy formasy «man» ne «myŋ» bolsyn tüpkı ūǧymdary bır negızden bastau alady. «Maŋǧyt» etnonimın tıldık tūrǧydan qarastyrǧan ǧalym G.A.Geibullaev köne türkılık jäne monǧoldyq etnonim sözderınde jiı kezdestın «mang» komponentın qarastyrady. Osy formamen keletın bırneşe türkılık etnonimderdı mysalǧa alady.
Mangut (maŋǧūt) (Şyǧys aziiadaǧy moŋǧoldardyŋ bır taipasynyŋ atauy. Batystaǧy türkı halyqtarynyŋ arasynda da būl taipanyŋ aty belgılı) – mangi (maŋǧy) (Zabaikale – Priamurenı mekendeitın tūŋǧūs-manchjurlyq taipa atauy); monǧol (manhol); mangas, menke, mine jäne t.b. «Monǧol» etnonim sözı sonymen qatar, «moǧol» formasynda da jazylu ülgısı tarihi jazbalardan belgılı (ng~g). Al «qanǧlyq» (kangar, kanglyk) etnonimınıŋ «qaŋly» formasynda keluın köremız (ng~n). Erte kezdegı etnonimder de osyndai fonetikalyq erekşelıkter bar. Ejelgı etnonim söz «manga» formasy «manguş» aitaluy (mangyş jäne mangaş) qyrǧyzdarda; miunget (mangattan) hakastarda; manguş tuvindikterde[65.140b]. Ǧalym Man sözınıŋ türkılık etnonim sözderde kezdesuındegı formasynyŋ söz arty «ng~n» fonemdık ülgılerınıŋ bolu mümkındıgın jan-jaqty körsetken. Maŋǧyt etnonim sözınıŋ tübır formasyn osy negızde de alyp qarauǧa bolady. Öitkenı joǧarda atap ötken türkılık «myŋ» sözınıŋ europalyq «ming» atalu formasyn da baiqadyq. Osy negızde Maŋǧyt etnonimınıŋ tübır formasyn anyqtai alamyz. Eger ǧalym körsetken «ng» fonemdık formasyn alsaq, «manǧyt ˃ manǧ-yt» (būl jerde ng ˃ ŋǧ) sözdegı ekınşı komponent «-yt» fomasynyŋ maǧynasyn aşu qiynǧa soǧady, ärı būl bütındei sözdı bölıp qarastyruda formalyq tūrǧydan qisynǧa kelmeitın siiaqty. Alaida, būl turasynda da tıldık taldauymyz bar.
T.İ.Gadjiev (Aziarbaianyn paleoonomastikasyndan. «Aziarbaian onomastikasy problemliari, Baky, 1988, s. 131) mana etnonimındegı (Mana – äzırbaijan tarihyndaǧy ejelgı türkı tıldes taipa atauy) «n» fonemasy altai tıl semiasyna tän tılarty aitylatyn valiarly «ng» dybysy boluy mümkın degen qyzyqty gipotezasyn ūsyndy. Bıraq, atalmyş dybys bırtındep «g» dybysyna ainalyp, nätijesınde «mang» etnonimı «mag» (ertedegı tarihi qūjattarda) formasy bolyp özgergen. Ǧalym mana etnonimınıŋ tarihi leksikalyq kezeŋderdegı är türlı formasyn anyqtai kele, «ng» dybysynyŋ bırde «n», ekınşı bır jaǧdaida «g» dybysyna ainaluy türkı tılderıne tän qasiet» degen tūjyrymyn aitady[65.139b]. Keltırgen teoriiaǧa orai, Manǧyt etnonim sözınıŋ tübırın «mang» formasynda da alyp körsek bolady. Mang-ut (manǧ-yt) mang tübırıne jalǧanǧan qosymşa –ut (-ot, -üt, -yt, -ūt) formasy köptegen türkılık sözderde qoldanylǧan. –ut affiksı könetürkılık jetekşı forma. Köne türkı kezeŋınde etnonim söz jasauda belsendı oryn alǧan. Ony alpout, mangut (manǧyt), oirot (oirat) tirkut (türkıt), ongut (onǧūt) t.b etnonim sözderden köruge bolady. G.İ.Ramstedt t, ut aktiv affiksterın altai tılderınde eŋ aldymen tübır söz qyzmetı baryn, keiın köpşe maǧyna beretın qosymşaly qyzmetıne auysqanyn aitady[65.173b].
Būǧan qosa bız –ut (-ot, -üt, -yt, -ūt) qosymşaly qyzmetımen keletın türkılık «taŋǧūt, merkıt, şürşıt, tūrmauyt, oimauyt» etnonimderın atar edık. Maŋǧyt etnonimınıŋ dybystyq erekşelıgıne säikes «Maŋǧūt» aitylu ülgısı de bar. Ekınşı komponenttegı y dybysynyŋ ū –ǧa ainaluy, būny tolyq fonetikalyq qūbylys dep aita almaimyz. Dybystardyŋ söz ışındegı mūndai özgerısın tek fondyq säikestıkterge orai fonetikalyq tūraqty tabiǧi zaŋdylyqqa jatqyzamyz. Akustikalyq erkındık barysynda söz ışındegı (n-q ˃˃ ŋ-ǧ) dauyssyz dybystar özara assimiliasiialanǧan. Mysaly, ǧalymdar «Maŋǧystau» toponimın qarastyru kezınde söz tübırın «man» formasy dep tanyǧan. Sol siiaqty bız qazırdıŋ özınde «maŋǧyt» dep aitylyp, jazylyp jürgen etnonim sözdıŋ bastapqy tübır komponentın «man» sözı dep alǧanymyz äbden dūrys. Oǧan jalǧanǧan ekınşı komponent tolyq leksikalyq maǧynasy bar «qūt» sözı.
Maŋǧyt (Maŋǧūt) etnonim sözınıŋ tübırı syrttai qaraǧanda man sözı ekenı anyq körınedı. Etnonim söz «man» jäne «qūt» leksemalarynyŋ bırıguınen jasalǧan. Man sözı «Maŋǧyt» etnonim sözınıŋ jasaluyna ūiytqy bolǧan uäj forma. Eŋ ärıdegı ūǧym-mänı antroponimdık maǧynany qamtyǧan jeke bırlık. Būl sözdıŋ etnonim söz sipatyna köterıluı kommunikativtık keŋıstıkte öte aktiv qoldanyluynan. Iаǧni, bırbütın ūǧymdy bırlık jasauda «man» sözınıŋ monoleksikaldy – köpsalaly mümkınşılıgınıŋ boluynan. «Maŋǧyt» ˃ «Manqūt» formasyndaǧy ekınşı komponenttı bırıktırıp etnonim söz jasau tūrǧysynan «man» sözınıŋ de «qūt» leksemasymen deŋgeiles ekenın anqytai tüsedı. Ekı söz de köne türkılık tıldık qainardan şyqqandyǧyn aŋǧartady. Ony ekınşı komponenttıŋ ūǧym, maǧynasyn tanu arqyly köz jetkızemız.
Qūt leksemasy töl türkı-qazaqtyq ūǧym. «Sözdık qorymyzda qūtty, qūtsyz, qūtaiu, qūtpan, qūtekei, qūtty, qūttylyq, qūthana, qūty qaşty, qūtty bolsyn, qūtty jerıne (ornyna) qondyru, qūtty qonaq bolu, qūt-bereke degen leksikalyq bırlıkter bar. Qazırgı türkı halyqtary tılınde qūt (qut) leksemasynyŋ jalpy semantikasy bır-bırınen alşaq ketpeidı. Tanymdyq-taǧylymdyq tereŋ män-maǧynany boiyna sıŋırgen tarihi qūt sözı – qazırgı qazaq tılınıŋ tüp-tamyryn XII ǧasyrǧa alyp baratyn bır ǧana tıldık bırlık» – deidı B.Batyrhan «Qūtadǧu bılık» eskertkışın tıldık tūrǧydan zerdeleu kezınde[66.8-9b]. «Qūt» sözınıŋ semantikasyna ǧalymdarda köbıne filosofiialyq közqaraspen tüsındıruşılık beleŋ alyp keldı. Bıraq, būl leksemany lingvistikalyq tūrǧydan qarastyruymyzǧa kömektesedı. Filosofiiada «qūt» sözı – türkı ontologiiasynyŋ negızgı ūǧymy. Onyŋ ışınde qazaqtardyŋ dästürlı dünietanymynyŋ semantikalyq dıŋgegı «qūt» ūǧymy bolyp sanalady. Ony «ömırlık küş», «örkendeu basy», «ömır potensiiasy», sonymen qatar «baqyt», «igılık», «üles», «taǧdyr» degen ūǧymdarmen säikestendıruge bolady. Türkı-qazaqtarda «qūt» – rämız. Būl ūǧym ontologiiany antropologiiany jäne äleumettık filosofiiany bırtūtas etıp bırıktıredı[67. 406b].
«Qūt» sözı köne türkıler ūǧymynda jeke kult deŋgeiıne köterılmegenmen sakraldı sipatta qoldanylatyn ūǧymnyŋ bırı. Sonyŋ dälelı Orhon-Enisei jazba eskertkışterındegı «qūt» sözınıŋ semantikasyna nazar salsaq: «Qūt – ömırlık küş-quat, ruh»: tenri jarylqadun ushin, ozim qutym bar ushun qagan olurtym «Täŋırı jary qaǧany üşın, özımnıŋ qūtym bar bolǧany üşın qaǧan (bolyp) otyrdym»; On jasta Umaj teg ogim gatun gutyna, inim Kultegin er at bolty «On jasta, şeşem Umai tektes qatynnyŋ qūtyna ınım Kültegın er atandy». Köptegen zertteuşıler Ūmai men Qūttytyǧyz bailanysta qarastyrady. Qazırgı türkı halyqtary tılınde qut leksemasynyŋ jalpy semantikasy bır-bırınen alşaq ketpeidı: tuva: kuwt «mif. Jan ömır beruşı küş» (TRS, 253); altai: kuwt «ömırlık küş-quat maǧynasyndaǧy jan; ūrpaq, baqyt syilauşy ruh» (Verb. 103); hakas: xuwt «tırı adamnyŋ jany». Eger ol adamdy tastap ketse adam auyra bastaidy, qaityp kelmese ömırden ötedı; özbek: qut «I. as, tamaq; II. baqyt, molşylyq» quwtij ushqyj «qatty qorqu» (UzRS, 663); ūiǧyr: quwt «baqyt» (URS, 611); qyrǧyz: kuwt 1. «mif. tündıkten qolamtaǧa tüsetın küreŋ qyzyl tüstı zat. Qūtty ūstap alǧan adamǧa baqyt keledı»; 2. «adam men maldyŋ qorǧauşysy»; 3. «kie (idol)»; 4. «ömırlık küş-quat, ruh, jan» (KRS I, 452), tatar., qaraqalpaq, qūmyq, başqūrt tılderınde de gut leksemasy «otbasyna jeke adamǧa bereke-baqyt äkeletın kie» mänınde jūmsalady, köne türkı tılınde qut monosillabynyŋ «schaste», «blago», «udacha», «uspeh», «schastlivyi udel» maǧynalary tırkelgen (DTS, 471). Zertteuşı L. Potapov «Ūmai» men «qūtty» sözderın bırlıkte qarastyryp, sinonimdes ūǧymdar dep tanidy. Sondai-aq ǧalymnyŋ pıkırınşe, türkıler tanymynda qūt turaly halyqtyq tüsınık bilık basyndaǧy aristokrattyq top tarapynan, memlekettık qūrylymdy nyǧaitu, öz üstemdıkterın ornyqtyru maqsatynda qatardaǧy köşpelılerge ügıt-nasihat jürgızu üşın tuyndauy mümkın[72. 288-289b]. Keibır türkı tılderınde «qūt» leksemasy sozylyŋqylau aitylady. Joǧaryda baiqaǧanymyzdai «kuwt» (kuut nemese qūut). Qūt sözınıŋ formasy äu bastaǧy eskı «qū//qu» men G.İ.Ramstedt körsetkendei «t, ut» tübırtekterınıŋ bırıguınen «ku+ut// kuw+ut//quut ˃ kuwt, qut, quwt» jasalǧan boluy mümkın. Oǧan tolyq negız bar. «t, ut» formanty köne leksikalyq tübır siiaqty. Monosillabtyq varianttary tılımızde köp ūşyrasady: et (aǧyl: meat) ot, it, at, (öt, ūt etıstıkterı), būlar eŋ köne «t, ut» tübır sözınıŋ leksikalyq tuyndylary bola bolady. «Qūt» sözınıŋ jasaluyna bırınşı eŋ köne «qu, ku» ılkı tübırı. Dälelımız, orta ǧasyrlardaǧy qypşaq-polovesterdıŋ «quman» sözınıŋ jasaluyna negız bolǧan köne «qu» tübırın zerttegen aqyn O. Süleimenov būl sözdıŋ ertedegı maǧynasy «aq» (belyi) degen tüs(svet) türın bıldıredı eken[75.109b].
«Qūt» sözınıŋ semantikasy da erteden türkı-qazaqtar ūǧymynda «aq» degen bır sözge syiatyn – «airan, süt, qymyz». Būlar ūlttyq qūndylyq retınde därıptelıp qazaqtar tanymynda «qūt» sözınıŋ özı osylarǧa qaratyla «aq» tüspen beinelenedı. «Aq jol bolu//qūtty qadam basu» tırkesterı qazaq tanymynda «qūt» pen «aq» sözderınıŋ semantikasy parallel ūǧynylady. Sonymen, «qūt» leksemasynyŋ tübırtegı köne «qu» (qu//quw) sözı ekenıne köz jetkızdık dep oilaimyz. Alaida, «qu» tübırtegı jaily tolyǧyraq basqa taqyrybymyzda qozǧaimyz.
Qazaq tılınde «qūt» sözı «yrys», «bailyq» maǧynalarymen sinonimdes bolyp ta keledı. Köne türkı jazba eskertkışterınde, ertedegı sözdıkte «qūt» sözınıŋ ekı maǧynasy kezdesedı. Bırı – «baqyt, igılık, yrys, sättılık», ekınşısı – «adam jany, ruhy»[68]. Köne türkı tılınde kezdesetın osyndai ekı maǧynany ǧalym R. Syzdyqova da körsete otyryp, qazırgı kezde keŋ qoldanylatyn «qūt(y), qūttyqtau, qūt, qūty» formalaryna toqtalady. Qūt(y) sözı qazaq tılınde qūtyn alu, qūty tüsu degen tırkester qūramynda da keledı. Soŋǧy tırkesterdegı qūt sözınıŋ maǧynasy basqaşaraq: qūtyn alu – «qatty qorqytu, şoşytu», qūty tüsu – «köŋılı tüsu, köŋılı kelu».
Qūttyqtau sözınıŋ de tüp maǧynasy – «baqyt, sättılık», «tabys tıleu». Özge keibır türkı tılderınde qūttyqtau sözı qūtlau («qūt-baqytqa syi körsetu, iaǧni onyŋ paida boluyn tıleu») tūlǧasynda keledı (Ahmetianov, 34). Qazaq tılınde esımnen etıstık tudyruşy –la jūrnaǧy qūt sözıne tıkelei jalǧanbai, onyŋ qūtlyǧ/qūtlyq degen syn esım qalpyna jalǧanyp jasalǧan: qūttyqta (qūt+lyq+ta) – «baqytty boludy qalau, tıleu». Al tüsındırme sözdıktıŋ qūt sözıne bergen anyqtamasyndaǧy «bereke, bailyq» maǧynalary tüp negızındegı «baqyt» maǧynasynan auysqan: «bereke men bailyq – baqytty qūraityn, baqyttylyqty bıldıretın nätijeler.
Söitıp, būl künde qūt/qūty sözınıŋ ertedegı tura maǧynasy kömeskılenıp, odan tuǧan auyspaly maǧynada qoldanylatyn tırkes komponentı jäne tuynda sözdıŋ negızı retınde ǧana saqtalǧan[1.132b]. Sözdıkterde de «qūt sözı – jan, ömırlık quat, ruh» degen maǧynalardy beretındıgın körsetken. Jalpy qūt sözı köne türkı tılınen kele jatqan töl aktiv bırlık. Ejelgı türkılerdıŋ bar bolmysy men ıs-äreketın tanytatyn erekşe ūǧym bolǧan. Köne türkılerdıŋ qaǧandarynyŋ eŋ joǧarǧy lauazymdyq atauy da qūt sözımen anyqtalyp otyrǧan. Ony köne türkı tılderınde köp kezdesetın «Qūtlyq», «Täŋırqūt», «İdıqūt» antroponim sözderınen baiqaimyz. Būl sözder köne türkı el basşylarynyŋ joǧary lauazymdyq ataqtaryn körsetetın saiasi-taptyq termindık ūǧym. Köne türkıler «qūt» ūǧym-formasy tırkesken sözder arqyly ǧana özderınıŋ biık satydaǧy obektılerın därıptep otyrǧan. Mysaly «Täŋırqūt», «İdıqūt» antroponim sözderıne qazırgı künde mynadai leksikalyq tüsınık berılgen: «Täŋırqūt» degenımız «mäŋgı jan» degen maǧyna boluy kerek. Al, «idı» - «qasiettı, qūdırettı jan» degen maǧynaǧa kelıŋkıreidı[69.28b]. XVII ǧasyrdaǧy türkı tarihşysy Äbılǧazy bahadürdıŋ şejıresınde: «İdıqūt» maǧynasy «halyqqa ömır beruşı» dep körsetılgen[70.37b].
R. Syzdyqova tüsındırgen qūtlyǧ/qūtlyq (qūtty) degen qazırgıdegı syn esım qyzmetındegı söz köne «qūtlyq» ūǧymynyŋ bügıngı tıldık aiaǧa leksikalyq şeŋberı kışıreiıp jetken formasy. Köne türkılerdıŋ basşylarynyŋ barlyq esımı «qūtlyq» («Qūtlūǧ qaǧan, Bılge Qūtlūǧ qaǧan, Elterıs Qūtlūǧ qaǧan»)sözımen tırkesıp aitylatyn bolǧan. Ony VII-IX ǧasyrlarǧa jatatyn Orhon-Enisei jazba eskertıkışterınen de, odan da köne jazbalardan kezdestıruge bolady. «Qūtlyq» sözı bügındegı «qūt» leksemasynyŋ qazır tılımızde köp qoldanylatyn «qūtty» formasyndaǧydai syn esımdık qyzmetın emes, termindı qatparly leksikalyq qabattardan tūratyn ūǧymdy qamtityn zat esım qyzmetınde jūmsalǧan. Köne türkılerde «Qūtlyq» pen oǧan tübır negız bolyp tūrǧan «qūt» leksemasyn bölek alyp qoldanyluda ekı formanyŋ jūmsalu nysanyna bailanysty bolu kerek. Ekı sözdıŋ jūmsalu nysanyna bailanysty ekı formanyŋ leksikalyq kategoriialaryn anyqtap otyrǧan. Köne türkılerde «qūtlyq» formasy negızı bütındei antroponimdık nysanǧa qoldanylǧan bolsa, «qūt» sözı tabiǧattaǧy tanym-bolmystyq obektılerdıŋ derektı, dereksız türlerın ataityn jetekşı bırlık bolǧan. Al, är türlı tarihi-äleumettık özgerıster men damu kezeŋderınde sözderdıŋ özındık tıldık etaptary boldy. Sonyŋ nätijesınde «Qūtlyq», («qūtlūǧ») formasynyŋ tıl arty fondyq «q/ǧ» dybystary joiylyp, söz «qūtly», «qūtty» formasynda syn esım qyzmetınde qazırgı tıldık kezeŋge jetse, odan görı aktivtengen «qūt» leksemasy orta ǧasyrlardaǧy tıldık kezeŋde onomastikalyq qabattardy körsetetın tūlǧaǧa ainalǧan. Al, qazırgı künde «qūt» sözı körkem mätınderdıŋ qoldanysynda ǧana bolmasa, qoǧamdyq aşyq tıldık keŋıstıkte köp qoldanylmaidy. «Qūt» leksemasynyŋ orta ǧasyrlarda antroponimdık, etnonimdık qabattardy ataityn därejege köterılu sebebı köne türkılık «qūtlyq» («qūtlūǧ») sözınıŋ ornyn sol zamandarda basqa leksikalyq bırlıkterdıŋ ( «hakım – «hakım Ūlyqbek myrza», «äz – «Äz Täuke han, Äz Jänıbek batyr» , «ūly – «ūly tūlǧa, ūly Abai aqyn» t.b.) aktiv qoldanylu saldarynan. «Qūt» leksemasy orta ǧasyrlarda «Maŋǧūt» («Maŋǧyt»), «Taŋǧūt» etnonimderın tıldık keŋıstıkte qalyptastyruyna tırek bolǧan. Ekınşı komponenttı qosymşaly qyzmetı negızınen tübır leksemasymen tırkesımı kömeskı ne eŋ arǧy etnonimnıŋ türkılık ekenın jäne sol tıldık orta türkı halyqtarynyŋ etnogenezisı ekenın aŋǧartady. Būny tek taǧy da zertteu qajet. «Qūt» leksemasy qatysqan būdan basqa orta aziia keŋıstıgındegı bız älı körmei, bılmei jatqan köptegen türkılık etnonimder men antroponim sözderdıŋ bary anyq. Qazırge qaraitynymyz «Maŋǧūt» («maŋǧyt») etnonim sözı, oǧan qosymşa «Taŋǧūt», däiekter retınde qosymşa «monǧol» etnonimı.
Ejelden Qazaqstannyŋ batys aimaǧy tarihi oşaǧy bolǧan Maŋǧūttardyŋ şyǧu tegın köptegen derektemelerde şyǧystan – Monǧoliia, manchjuriia jerınen keldı dep jatady. Tıptı, genetikasyn türkılık emes, monǧol tektes degen pıkırler bar. Tıptı B. Qaliev «Maŋǧūt» pen «Maŋǧyt» formalaryn ekı türlı, ekı tektes taipalar dep tüsındırgen: «Manǧūt – maŋǧol taipalarynyŋ bırı (E. Tūrysov, Temırlan, 159). Maŋǧyt – Noǧai taipalarynyŋ būrynǧy aty»[78. 407,409b]. Tolyq dälelı joq būndai aituşylar negızı orys tarihşylary, europalyqtar nemese solarǧa süienıp jazyp kelgender. Olardyŋ türkılıkten alastatyp «mongol» («monǧol») dep atap jürgen etnonimnıŋ jäne sol etnonimdı ielenuşılerdıŋ XI-XII-XIII ǧasyrlardaǧy tıldık bırlıkterı men antroponimderın köne türkılık bırlıktermen tym säikes, ūqsas keletındıgın eskermei keledı. «Monǧol» etnonimı negızınen, «man+qol ˃ myŋ qol» köne man sözınıŋ varianty, joǧaryda keltırgenımızdei «el, jūrt, halyq» ūǧymyn beretın töl türkılık bırlık «myŋ» sözı, A.Mahmutov boiynşa ekınşı «qol» sözı de türkılık «äsker» maǧynasyn beredı. Antroponimdık maǧynalary da köne türkılıkten berı kele jatyr, mysaly, monǧoldarda (myŋqoldarda) «Şyŋǧys qaǧan», köne türkılerde «Qūtlyq Bılge qaǧan», «Möde qaǧan» nemese «Şyŋǧys han», türkı-qazaqtyq «Kerei han, Jänıbek han» t.b. Būl turaly tolyq taldaityn bölek taqyrybymyz bar.
Maŋǧūttardyŋ şyǧys aimaqtan keluı jönındegı orys-europalyq jazbalar (V.V. Trepavlov jäne t.b.) şyndyqqa janaspaidy. Sebebı, negızınen XII ǧasyrda Onon özenı boiynda mekendegen moŋǧoldyq Maŋǧūt taipasynyŋ qypşaq dalasyna qonys audarǧany turaly derekter joq[64]. Būny kelesı tıldık taldaularymyz da däleldeidı.
Ǧalym S.Qondybai Aral, Kaspii keŋıstıgınde kömeskı «Man» atty halyqtyŋ öte erteden meken etkendıgı jaiynda anyq tıldık, tarihi derekterdı däleldeidı[50.46-47b]. Jäne de Kaspii arealynan batysqa qarai qazırgı türkı tıldes äzırbaijan ūltynyŋ etnogenezdık etnonimı «Mana» sözı ekenı būrynnan moiyndalǧan. Jalpy alǧanda bügıngı Aral-Kaspii-Qara teŋız geo-aimaǧy tym ejelgı türkı tıldes «Man» dep atalatyn halyqtyŋ töl mekenı (şyǧys bölıgı Altai ) bolǧany körınıp tūr. Endı, «Maŋǧūt» etnonimınıŋ tübırı köne «man» sözı ekenıne köz jetkızdık. Etnonimnıŋ tıl arty «ng» fondy «mang» dep atalu formasyn ūsynǧan G.A.Geibullaev özınen būrynǧy orys-europalyq söz tanuşy ǧalymdardyŋ köp jerde nūsqaǧan ülgılerıne süiengenı anyq. Öitkenı köne türkılık söz formasynyŋ tabiǧatyn orys-aǧylşyndar özderınıŋ orfoepiialyq normasyna sai beiımdep ony tarihi zertteu ädebietterıne köptep qoldanylǧan. Mysalǧa, «Ming» formasy aǧylşyn-saksondyq tılderde «Listening», «Reading» t.b siiaqty «Ming» nemese «Meanig». Qytai tılınde «Ming» formasy tılarty fony «ŋ» nemese «n» dybysymen aiaqtalady: «Miŋ», «Min». Ekı tılder tobyndaǧy «Ming», «Miŋ», «Min» formalary, töl türkılık «man» sözınıŋ varianty «myŋ» formasynyŋ şet tılderdegı körınısı. «Manǧūt» etnonimı özbek tılınde: «Mangʹit» («Manǧit»), halha moŋǧol tılınde: «miangat», qalmaqtarda «mangid», «mangyd», türkı tılderınıŋ keibır toptarynda «Man(g)qūrt» (ūiǧyr tılı boluy mümkın) degen aitylu türlerı bar eken[«Maŋǧyttar», «Manguty» Uikipediia paraqşasynan]. Atalǧan är tıldegı nūsqalar tübır sözdıŋ «man» formasy ekenın däl körsetıp tūr. Al, ekınşı buynyn bölıp qarauda, leksikasyn aŋǧaru qiyn. Mümkın köne türkı tılındegı «qūt» leksemasynyŋ är tılde aitylu orfoepilyq varianty boluy kerek. Türkılık kielı ūǧymdardy bıldıretın «qūt» sözı aǧylşyn, nemıs pen bırqatar europalyq tılderdegı aktiv bırlık «gud» («good»), «gott» sözımen formalary syrttai qaraǧanda tym ūqsas. Leksikalyq jaǧynan da jaqyndyǧy bar: «good» jaqsy degen maǧynany bıldıredı. Endıgı qaraityn mäselemız, «man» sözıne tırkesıp bürbütın etnonim söz jasaudaǧy «qūt» sözınıŋ mümkındıgı boluyn oilasaq: b.z.b ekı myŋjyldyqtar şamasynda europa keŋıstıgınde būl söz dara bütın tıldık «GOT» (köne german taipalarynyŋ atauy «Gottar», şved tılınde:Guta, Gutar) etnonimı bolyp tarih sahnasyna şyqqan. Nemısterdıŋ tıldık bırlıkterınde de «qūt» sözıne formalyq jaǧynan öte jaqyn ärtürlı sözder ūşyrasady. Mysalǧa, «Gott» sözı german tılınde «qūdai» (bog) degendı bıldıredı[43.16b]. Türkılık «Qūdai» sözınıŋ tübırı de «qūt» sözınen («Qūtty+ai, «Qūt+ai – «t/d») jasalǧan. Sonda, nemıstık «gott» sözı men türkılık «qūt» sözınıŋ tüp ūǧymdary bır. Europa-nemısterdıŋ ejelgı osy «got» taipalarynyŋ arǧy genezisı köne türkılık altaidan şyqqan boluy mümkın. Türkı men germandardyŋ tıldık bırlıkterınıŋ ūqsastyǧy köptep körınedı. Ony aldaǧy taqyryptarymyzda qozǧaimyz. «Got» etnonimı anyq köne türkılık «qūt» sözınıŋ varianty. Tek, Europa keŋıstıgınde etnonimdık söz därejesıne köterılgen. Al, «qūt» sözınıŋ etnonim söz därejesındegı körınısın bız orta aziia türkılık «Manǧūt» jäne «Taŋǧūt», «Oŋqūt» formalarynan ap-anyq aŋǧaryp tūrmyz.
«Taŋǧūt» etnonimı türkılık «taŋ» jäne «qūt» degen ekı sözdıŋ bırıguınen jasalǧan. Alaida, XI ǧasyrdaǧy türkı lingvist ǧalymy M. Qaşqarida būl etnonim «TAŊUT» formasynda keledı de, «taŋǧūt: şyŋǧa jaqyn meken tepken, bır taipa el türıkterdıŋ aty. Olar arab näsılınenbız dep esepteidı» dep jazylǧan[77. 487b]. Demek, tarihi logikaǧa sai türkı-taŋǧūttarǧa arab konsepsiiasy taralu uaqyty bolu kerek. Ol jönınde bölek äŋgımemız bar. Bızdıŋ maqsatymyz etnonimnıŋ mänın ūǧu bolmaq. Etnonimnıŋ jasaluyna negız bolǧan «Taŋ» leksemasy türkılerdıgı «Täŋır» («Taŋ+yr») sözınıŋ tübırı bolyp ta sanalady. Al, «Taŋ» sözınıŋ jasaluyna negız bolǧan köne şumerlık «an» tüpkı tübırı. «Taŋ» nemese «tang» sözınıŋ özı «ty» jäne «ang» degen tübırlerdıŋ bırıguınen şyqqan. Mūndaǧy «t» – prototürkılık «ömır, tırşılık, qozǧalys» degendı bıldıretın praforma[37. 253b]. S. Qondybaidyŋ būl däiegın B. Saǧyndyqūly däleldei tüskendei: «tarihqa belgısız köne zamanda jekelegen dauyssyz fonemalardyŋ leksikalyq maǧyna bergen» deidı. Ǧalym, S. Qondybai körsetken «t//ty» tübırın bır kezde köptık ūǧymdy bergen *t (s/ş) – gipotezalyq kürdelı affrikat qataryna jatqyzyp, dälel retınde orhon-enisei, orta ǧasyr eskertkışterındegı tarqa+t, tegi+t (jekeşesı tarqa+i, tegi+n) sözderın būǧan tolyq aiǧaqtaidy[76. 163b]. Eskı «an» tübır sözı ejelgı şumerlerdıŋ tılınde «qūdai», «täŋır» (aspan qūdaiy) ūǧymdarymen qosa «keŋıstık» degendı bıldırgen[18.12-13b]. Taŋ sözınıŋ köne türkı tılınen saqtalyp kele jatqan (qazırgı türkı-qazaq tılderınde de osylai) «kün, jaryq» maǧynalary, äu bastaǧy ūǧymy da ejelgı türkılerdıŋ künge tabynu ǧūrpynan qalyptasqan. Qazırgı qytai tılınde künsözı: 天( oqyluy: Tiān), iaǧni «tian» jaryq, kün, (şūǧyla, säule) maǧynalaryn beredı. Osy küngı «Tian Şan» tauynyŋ atauyn da qytai tılınıŋ sözı dep qaraidy. Aituşylar boiynşa qytai tılınde «Tian Şan» toponimı «Täŋır tauy» degen maǧynany beredı eken. Būǧan aitar qarsy uäjımız bar. Bırınşı «Tian» - taza köne türkılık «Taŋ» sözı Batys türık qaǧanatymen tyǧyz tarihi qarym-qatynasta bolǧan kezdegı qytai tılıne türkı tılınen engen. Tıptı, etnonim söz därejesıne köterılıp türkıler negızın qalaǧan «Taŋ patşalyǧy» tarih sahnasynda qazırgı ortalyq-şyǧys qytai jerınde VII-X ǧasyrlar aralyǧynda ömır sürgen. Sol kezeŋnıŋ özınde bükıl şyǧys pen batysty jalǧap, tıldık auditoriiasy keŋ, mümkındıgı joǧary köne türkı tılı qytai tılıne öz yqpalyn tigızdı, iaǧni tıldık tranzit prosesı bolǧan. «Taŋ» sözınıŋ türkılık leksikasy qalai qalyptasty qytai tılıne de solai formalyq, leksikalyq jaǧynan da solai kırıkken. Ekınşı komponentı «Şan» sözın tüsındıre ketsek: şan formasy «taŋ» formasyndaǧydai eŋ köne şumer-türkılık «an» ılkı tübırınen jasalǧan. «Taŋ» men «şan» sözderı leksikalyq jaǧynan da juyqtas. Şan//şam//şyŋ, şan men şam bır leksikalyq qatardaǧy ūǧymdar, tek aiyrmaşylyǧy artqy n//m säikestıkterı ǧana. Parsy tılınde «kün» sözın «şam» dep atasa, aǧylşyn tılındegı körınısı «sun». Şan//şam sonymen, şan būl da kün, jaryq ūǧymdaryn tanytady. Pıkırımızdı äigılı ǧalym B. Saǧyndyqūly da qoldaidy: şan (kün jaryǧy) formasy tıl-tılde belsendılık körsetıp, «kün» ūǧymyn berıp ketken, al būl ejelde qalyptasqan auyspaly maǧyna[76.161b]. Şan//şyŋ säikestıkterın aituǧa bolady. Şyŋ sözı köne türkı tılınde biık, joǧary närselerge qaratyla aitylatyn bolǧan. Şyŋ men şan fonomorfologiialyq jaǧynan alǧanda bırtübırdıŋ fonetikalyq varianttary a ≈ y (n,m//ŋ) bolyp sanalady. Sonymen, «şan» sözınıŋ «biıktıktı» de bıldıretın ūǧymy bar. Qytai tılınıŋ säl ǧana fondyq orfoepiialyq normasymen aitylatyn türkılık «Tian şan» sözı «Taŋ şyŋy ˃ Täŋır şyŋy (Täŋır kün)˃ Täŋır tauy» degen maǧynalardy bıldıredı. Türkılık «taŋ» sözı de, «man» sözı de eŋ ejelgı «an» ılkı tübırınen jasalǧan.
Qazırgı qazaq ru-taipalar qūramynda da osy köne türkılık «taŋ» sözımen keletın («taŋat», «taŋbi») mikroetnonimder de kezdesedı. Jalpy alǧanda, «taŋ» sözı köne türkıde «täŋır», «qūdai» ūǧymdaryn berse, oǧan jalǧanǧan «qūt» sözı de joǧaryda atap ötkenımızdei osy maǧynalardy körsetedı. Tarihta atalatan Taŋǧūttar turaly qytai derekterı būl halyqty moŋǧol, köne tibet tıldes degen derekterın osyndai tıldık taldau dälelderımızben joqqa şyǧaruymyzǧa bolady. «Qūtlyq» atalǧan köne türkıler keiın bütın halyq bolyp tarih sahnasynda körıngen tamyry bır taipa-rularyn da osy sözben «qūt» dep atap otyrǧan. Sonyŋ nätijesı, tarih betterıne «maŋǧūt», «taŋǧūt», «oŋǧūt» deitın etnonimderın qalyptastyrdy. «Oŋqūt» («Onqūt») etnonimı jaily Äbılǧazynyŋ eŋbegınen kezdestıremız. «Oŋqūt» etnonimınıŋ maǧynasy, qytai tılınde «onku» – qaqpa degendı bıldıredı. Söz aiaǧyna jalǧanǧan «t» semasynyŋ maǧynasy türık tılındegı käsıptık, qyzmettık maǧyna jasauşy «şy» -men deŋgeiles. Sonda, «oŋqūt» sözı «qaqpaşy» degendı bıldıredı[70.41-42b]. Äbılǧazyda atalǧan etnonimnıŋ būndai etimologiiasy türkılık sözdıŋ qytai tılınde atalu formasyn avtor özındık pıkırıne arqau etken bolu kerek. Bırjaǧynan tarihşynyŋ halyqtyq etimologiiaǧa süiengenı baiqalady. «Oŋqūt» etnonimı, bızdıŋşe türkılık «oŋ», «on» jäne «qūt» leksemalarynan qūralǧan. Bastapqy, tübır sözdıŋ rolın atqaryp tūrǧan «oŋ», «on» formasy taza türkılık, äuel bastaǧy etnonim söz. «On» sözınıŋ bır varianty «oŋ». Erte türkıde «On oq bodun» tırkesı «on oq halyq» degen maǧynany bergen. Nemese keiıngı tıldık kezeŋınde «on san noǧai», «on san alaş»būlardaǧy «on» sözı türkıdegı dästürlı tandem sipat. «On» sözı erteden kele jatqan aktiv forma. Qazırgı Monǧoliia jerındegı ejelden qalyptasqan «Onon» men «Boldoŋ» toponimderı de köne türkılık «on» sözınen jasalǧan. «Onon» toponimı ekı ret qaitalanudan. Būl toponimder turaly tolyq deregımız joq bolǧandyqtan, osylai toqtai tūruǧa mäjbürmız. Jalpy, jaŋa türkı tılderı däuırınde türkı-qazaqtyq etnonimder men toponimderdı jasauǧa jetekşı bırlık bolyp jūmsalǧan.
Joǧarydaǧy keltırılgen däiekterımız ben taldaularymyzǧa nysan bolǧan «man» / «myŋ», «taŋ», «qūt», «on» leksemalary, bükıl türkı bolmysyn aşatyn, türkı tanymyna tereŋ kodtalǧan ūǧymdar. Osy bır tübırlı monosillabtar ejelgı, orta, keiıngı, jaŋa türkı tılı, türkı tılderı etaptarynda aggliutinativtık aspektı boiynşa köptegen sözderdıŋ jasalyp şyǧuyna sebepşı aktiv uäj formalar. Tıldegı är türlı körınısın älı de zerttei tüsu qajet.
Qortyndylai kelgende, ärqandai etnonim men toponimnıŋ özındık şyǧu arnasy, uaqyt mejesı bolady. Etnonim söz tegınnen tegın jasalyp şyqpaidy. Atau söz bolǧandyqtan ol sol eldıŋ, ru-taipanyŋ, halyqtyŋ tarihymen, bolmysymen tüpkılıktı sabaqtasyp jatady. «Man» sözınıŋ etnonim boluyn S. Qondybai qazaq jerınıŋ köptegen geo-aimaqtarynan, tarihi derek, tıldık faktılerden köp qarastyrǧan. Jazba derekterde tam-tūmdap kezdesıp qalǧany bolmasa, tūşymdy naqty dünie tapqan joq. Al, köbıne jergılıktı jerde öte erteden saqtalǧan aŋyz-äfsanalar men jyrlardan toponim sözderdı zerttedı. Tıldık faktılerden bırşama dünielerdı körgendei boldy. Bıraq, tolyq zertteudı qajet etedı. «Maŋǧyt» etnonimınıŋ tıldık faktı retınde tarihta tanyluy ärı degende XII-XIII ǧasyr, köptegen jazbalarda XIV ǧasyr dep belgılengen. Būl etnonim Orhon-Enisei jazba eskertkışterınde kezdespeidı. Kezdespeuı qalypty jaǧdai, öitkenı maŋǧyttardyŋ ejelden atamekenı Oral, Edıl-Jaiyq, Astrahan keŋıstıgı. Odan būrynǧy oşaǧy qazırgı Şyǧys Türkıstan, Jetısu, Suiab, Oŋtüstık Qazaqstan aimaqtary (Mankentke jaqyn) bolsa kerek. Ǧūndardyŋ şyǧystan batysqa ūly köşı barysynda Batys aimaqtarǧa tūraqtap «Manqūt//Maŋǧyt» etnonimımen tarih sahnasyna tanylyp şyqqan. Olardyŋ artta qalyp qalǧan jūraǧattary Manqu, manǧylar ataularymen qazırgı Batys Monǧoliia, Oŋtüstık Sıbır aimaqtaryndaǧy keiın tarihta belgılı qalmaq, oirat taipalaramen sıŋısıp ketken. Manqūttardyŋ taǧy bır etnikalyq bölşegı merkıt taipalary boluy mümkın. Manqūt etnonimınıŋ qalyptasuyna negız bolǧan eŋ arydaǧy Man taipasy. «Man» atalatyn taipanynyŋ bolǧanydyǧyn qazaq jerındegı toponimderden de baiqaimyz. Oŋtüstıktegı Mankent, Manqūr, Maŋǧystau jerındegı Manǧyr/Manqyr («mannyŋ qyry»), ölketanuşy ǧalym S. Qondybai köptegen man tübırlı toponimderdı zerttegen. Būlardyŋ barlyǧy ǧūndardyŋ ūly qonys audaru kezındegı nemese kömeskı tarih betterındegı üş-bes myŋ jyl būrynǧy prototürkılerdıŋ jürıp ötken jolyndaǧy Man jūrtynyŋ ızderı boluy kerek dep boljaimyz.
Ekınşı komponent türkılık bolmysty sipattaityn «qūt» sözınıŋ oǧan jalǧanyp «Manqūt ˃ Manǧyt» ataluy onyŋ, köne türkıler arasynda ertede bileuşı orta, etnikalyq yqpaly küştı «Man» taipasynyŋ ne ruynyŋ bolǧandyǧy. Erekşe mänge ie «qūt» sözı türkılerde kez-kelgen esımge, atauǧa tırkestırılmeidı. Qoǧamdyq ortada bet-bedelı zor, lauazymdy tūlǧaǧa nemese ruǧa ǧana «qūt» sözı qosylyp aitylady. Demek, orta ǧasyrlarda arabtardyŋ bütındei konsepsiiasy örşıgen uaqytta köneden kele jatqan «Man» jūrty turaly aqparlar tasada, bolmasa bızge müldem belgısız saiasi sürgınge ūşyrap bızge tek betkı jarqyraǧan qalpy jetken. Būl aitqanymyz tek boljam ǧana, ony zerttei tüsuımız kerek. «Manqūttar» sonymen ejelden türkılerdıŋ bileuşı ne ziialy toptyŋ ūrpaqtary bolu kerek. Ony joǧaryda zertteuşı L. Potapovtyŋ qūt sözıne bergen tüsınıktemesı de däleldeidı. Taǧy da zerttep, zerdelep şyndyqqa qol jetkızu üşın bız aldymen Man negızdı etnonimderdı ızdep şyqsaq, älem tarihy men geokeŋıstıgınen Manchjuriia, «Manqol», äzırbaijandardyŋ ata-babalary Mana elın kezıktıremız.
Yqylas Ädılet
"Adyrna" ūlttyq portaly
