Elımızde majoritarlyq sailau jüiesı boiynşa jüzdegen azamat baq synap jatyr. Solardyŋ ışınde Batys Qazaqstan oblysynan Mäjılıs sailauǧa tüsıp jatqan belgılı qūqyq qorǧauşy Abzal Qūspan bolsa kerek. «Adyrna» saity advokatpen sūhbattasyp, sailau turaly pıkırın bıldı.
– Abzal myrza, qazırgı taŋda sız QR Parlament Mäjılısı deputattyǧyna kandidat retınde baq synap jatyrsyz. Mäjılıs deputaty bolsam degen şeşımge qalai keldıŋız?
– Bırınşıden, elımızde bolyp jatqan oŋ özgerısterdı közben körıp otyrmyz. Naqtyraq aitsam majoritarlyq sailau jüiesı är azamatqa ülken mümkındık berıp jatyr. Onyŋ üstıne juyrda ǧana 45 jasqa toldym. «Endı ne ıstesem eken» dep oilanyp jürgende deputattyqqa tüsu oiyma keldı.
Būdan bölek Aqjaiyq öŋırınıŋ aqsaqaldary tarapynan «Ainalaiyn, Abzal balam, Batys Qazaqstan oblysynan laiyqty adam ötsın. Bır mandattyq okrugtan baǧyŋdy synap körseŋşı. Bız özıŋdı el aǧalary bolyp qoldaiyq» degen ūsynys tüstı. Onyŋ üstıne özımde deputattyqqa tüssem dep köpten berı oilanyp jür edım. Aqsaqaldardyŋ sözı qamşy boldy da sailauda baq synap köreiın degen şeşımge keldım.
– Sız özıŋızdıŋ sailaualdy baǧdarlamaŋyzda qandai salaǧa basymdyq beresız?
– Özım qūqyq qorǧauşy bolǧandyqtan ärine zaŋ jaǧyna basymdyq beremın. Deputattyqqa kandidattyǧymdy ūsynatyn kezde ekı apta boiy zaŋdardy zerttep, zerdeledım. 1991 jylǧy Joǧary Keŋesten berı Parlamentke Batys Qazaqstan oblysynan Snejanna İmaşevadan basqa bırde bır zaŋger deputat bolmaǧan eken. Onyŋ özı bır mekemede zaŋger bolyp qyzmet ıstegenı bolmasa, qūqyq qorǧau men sot salasynda zaŋgerlık täjıibiesı joq adam. Maǧan būl jaǧdaida qosymşa sebep boldy.
Eŋ bırınşı kezekte qoldanystaǧy zaŋdarǧa reviziia jasau kerek. Osy uaqytqa deiıngı azamattyq ıs boiynşa qaralǧan ädıletsız sot ükımderı men şeşımderın qaita qarau kerek. Öitkenı onyŋ köpşılıgı ädıletsız qaraldy. Būdan bölek zaŋǧa qatysy joq, degenmen sailaualdy badarlamamda ekologiia men otbasy jäne jastar saiasaty degen ekı bölık bar. Qalǧan sailaualdy baǧdarlamamnyŋ bärı zaŋ şyǧaru ısıne tıkelei bailanysty.
– Elımızge belgılı advokat bolǧannan keiın sız sottardyŋ ıs-äreketın jaqsy bılesız. Ökınışke qarai qarapaiym halyqtyŋ ışınde sotqa köŋılı tolmaityn azamattar jeterlık. Sotqa jügıngen azamat ädılettılıkke jetu üşın ne ısteu kerek?
– Qandai jaǧdaida da ümıt üzbeu kerek. Onyŋ üstıne «Barlyq sot satylady» degendı şyndyq dep qabyldauǧa bolmaidy. Talai sotta jeŋıske jetıp, naqty nätijege qol jetkızgen advokat retınde mūny aşyq aita alamyn. Bıraq tapsyryspen qaralatyn ıstıŋ bar ekenın joqqa şyǧara almaimyz. Tapsyryspen talai adamdar sottalyp, keibır käsıpkerlerdıŋ biznesı tartyp alyndy. Mūndai ülken müddeler qaqtyǧysy bolyp tūrady. Mūny joqqa şyǧaruǧa bolmaidy.
Bıraq kez kelgen satydaǧy sot ädılettı şeşım şyǧara beredı degenge de kelıse beruge bolmaidy. Men özımnıŋ sailaualdy baǧdarlamamnyŋ ekınşı bölıgınde ädıletsız sot aktılerın qaita qarau degen tarmaq bar. Men osy jaǧdaidy paidalanudy sūraimyn. Erteŋ deputat bola qalǧan jaǧdaida osy baǧytta jūmys ıstesem degen josparym bar. Adamdardyŋ aryz şaǧymyn qaraityn arnaiy jūmys tobyn qūru sekıldı josparym bar. Bıraq būl arada bır närsenı eskeru kerek. Kez kelgen azamattyq ıs boiynşa bır tarap jeŋılıp, ekınşı tarap jeŋedı. Jeŋılgen tarap är kez sot ädıletsız öttı dep esepteidı. Mūny da esten şyǧarmau kerek.
Atyrau oblystyq atvakattar alqasynyŋ müşesı Nūrlan Jolbolov «Qanşama sailaualdy baǧdarlamammen tanystym. Bıraq men äzırge körgen erekşe baǧdarlama eken» dep maǧan baǧa berıptı. Zaŋger adamdar sailaualdy baǧdarlamamda ne közdep otyrǧanymdy jaqsy tüsınedı. Sondyqtan oŋ baǧa berıp otyr dep oilaimyn.
– Qoǧamda Mäjılıs deputattaryn synauşylar öte köp. Bıraq deputat bolu oŋai şarua emes. Mysaly bır zaŋnyŋ basynan aiaǧyna deiın oqyp şyǧudyŋ özı tözımdılıktı alap etedı. Al ony ret retımen qaǧazǧa tüsıru tıptı qiyn şyǧar?
– Men mysaly üşın deputattyŋ jalaqysy men ataǧyna qyzyǧyp otyrǧan joqpyn. Öitkenı deputattyŋ jalaqysyn advokattyŋ qyzmette bırneşe eselep taba alamyn. Irı-ırı kompaniialarmen kelısım-şart negızınde jūmys ıstep jatyrmyn. Deputat bolǧan jaǧdaida olardyŋ bärın toqtatuyma tura keledı.
Al ataqqa keletın bolsam, kerısınşe deputattardyŋ moinyna ülken salmaq tüsedı. «Halyqtyŋ atynan deputat boldyŋdar. Halyqtyŋ talabyn oryndaŋdar» dep bızdı kez kelgen mäselege kırıstıretın bolady. Bıraq bızdıŋ eŋ basty jūmysymyz zaŋ şyǧaru ekenın atap ötkım keledı. Al zaŋ şyǧaratyn jerde eŋ bırınşı kezekte zaŋger otyruy kerek. Menıŋ sailaudaǧy ūranym «Emhanaǧa därıger, mäjılıske zaŋger» dep atalady. Iаǧni, emhanaǧa därıger qanşalyqty qajet bolatyn bolsa, zaŋ şyǧaratyn orynǧa zaŋgerdıŋ baruy sonşalyqty qajet dep aitar edım. Özıŋız aitqandai tözımdılıktı qajet etetın orynǧa zaŋger baruy kerek. Osy kezge deiın sapasyz zaŋdardyŋ şyqqanyna onda köldeneŋ kök attylardyŋ otyrǧanyn bıldıredı. El üşın maŋyzdy zaŋ şyǧarǧannyŋ ornyna boqtau men tükırgenı üşın aiyppūl saluǧa bailanysty zaŋ qabyldap jatty. Şyqqan zaŋdarymyzdyŋ köpşılıgı ūlttyq mentalitetetımızge qaişy, europalyq standarttarǧa sai qabyldandy.
– Zaŋ demekşı jurnalisterdıŋ zaŋ normalaryn taldap, halyqqa ūsynuy qiyn bolyp tūr. Būl üşın jurnalist zaŋger bolu kerek pe, joq älde Mäjılıs janynan jurnalisterge zaŋdy tüsındıretın klub qūrylǧany jön be?
– Jalpy ekeuı de qatar jüru kerek dep esepteimın. Menıŋ jeke pıkırım boiynşa jurnalist ekonomika, zaŋ salasyna mamandanu kerek. Qazırgı taŋda qazaq tıldı aqparatqa sūranys köbeiıp otyr. Būrynǧy kezde qazaq tılındegı aqparattar oqylmaityn edı. Qaŋtar köterılısınen keiın qazaq tıldı jurnalisterge köŋıl böletın boldy. Būǧan deiın qazaq tıldı ortadaǧy aqparattan habarsyz bolǧan memleket ırı-ırı qatelerge jol berdı. Jaŋaözen köterılısı, jer mitingısı, qaŋtar oqiǧasyna deiıngı mäsele qazaq tıldı ortada būrq-sarq qainap jatty. Būlardy orys tıldı jurnalister baiqaǧan joq.
Ekınşıden, zaŋgerlerdıŋ özı jurnalisterge bır taban jaqyn boluy kerek. Men nege tanymal bolyp kettım? Menen äldeqaida sauatty zaŋgerler joq emes, bar. Bıraq olar būqaralyq aqparat qūraldaryna jabyq.
– Äleumetık jelıde «Abzal Qūspan sözsız deputat bolady. Sebebı ony «Aq orda» qoldap otyr» degen söz aitylady. Mūny özıŋız de estıgen şyǧarsyz. Būl sözge alyp qosaryŋyz bar ma?
– Äleumettık jelıde sanaluan pıkır jazylady. Mūny jazyp otyrǧan adam erteŋ men ötpei qalsam «Mıne halyq qalamady. Halyq özınıŋ taŋdauyn jasady. Oŋbaǧan Abzal Qūspan bilıkke arqa süiep ötkısı kelıp edı, halyq ony ötkızbedı» dep jaza salady. Iаǧni, olarda qalai bolǧan künde de ūtylmaityn variant bar. Mūnyŋ bärı sūrauy joq jazbalar ǧoi. Bıraq būl äleumettık jelıdegı barlyq azamattyŋ jazyp otyrǧan pıkırı emes. Būdan basqa myŋ türlı pıkırler bar. Älgı pıkırdı men solai qabyldaimyn.
Jalpy mūndai pıkır jazatyn adam jatyp alyp saraptama jasaǧandai keiıp tanytady. Bıraq naqty dälel-däiek keltımeidı. Bilıktıŋ maǧan naqty kömek körsetıp otyrǧanyn däleldeuı kerek qoi. Ökınışke qarai bızdıŋ bügıngı deŋgeiımız osy bolyp otyr. Äleumettık jelıdegı pıkırlerge qūlaq türemız. Söz bostandyǧyn aitqan kezde Amerikany tılge tiek etemız. Amerika men Europada jurnalistık zertteuler jürgızılıp, saraptamalyq maqalalar ūsynylady. Közı qaraqty oqyrmandar solardy oqidy. Bızde ösek-aiaŋdy oquǧa äues. Eger salmaqty saraptamalyq material bolsa, men oǧan pıkır bıldırgen bolar edım. Sondyqtan men oǧan nazar audaryp, pıkır bıldırıp jatudyŋ özın artyq dep sanaimyn.
– Qazır qoǧamǧa belgılı jäne belgısız azamattar deputat bolsam dep talpynyp jatyr. Jalpy deputat bolǧysy kelgen adam kandidat bolmas būryn jūrtqa tanyluy kerek emes pe?
– Joǧarydaǧy sūraqtyŋ jauabsy osynda berılgen dep esepteimın. Jūrtqa, elge qyzmet etken adam tanylmal bolady. Men deputattyq sailaualdy baǧdarlamamdy 10 jyl būryn oryndap qoidym dep esepteimın. Mysaly Jaŋaözen sotynda 74 jäbırlenuşını jalǧyz advokat bolyp qorǧadym ba, qorǧadym. Keiın Äsel Nūrǧazieva OBSE atynan zaŋger retınde qatysty. Jer mitingısınde qamalyp jürıp keiın Jer komissiiasynda tegın jūmys atqardym ba, atqardym. Jerdıŋ satylmaityndyǧy turaly normany äuelı Jer kodeksıne, keiın Kostitutsiiaǧa qosyluyna üles qostym ba, qostym.
Üşınşı, qaŋtar oqiǧasyna bastan aiaq qatystym ba, qatystym. Odan keiın jüzdegen azamattyŋ bostandyqqa şyǧyp, raqymşylyq zaŋynyŋ qabyldauyna bastamaşy bolǧan «Amanat» komissiiasyn basqardym ma, basqardym. Osy üş-aq eŋbegımdı aitsam jetkılıktı dep oilaimyn. Būdan bölek qazaq tılıne qatysty qanşama sot prosesterıne qatysqanymdy jūrt jaqsy bıledı. Azamat deputat bolmas būryn qoǧammen jūmys ıstep üirenuı kerek. Men qoǧammen jūmys ıstep, belgılı bır deŋgeide täjıribe jinadym. Mūny halyq jaqsy bıledı dep oilaimyn.
Serǧali Aslanbek
