Daniiar ALDABERGENŪLY: Är salada ädılettılık ornatu — azamattyq ūstanymym

«Adyrna» ūlttyq portaly «Sailau — 2023» aidary boiynşa Parlament mäjılısıne jäne jergılıktı mäslihattarǧa deputattyqqa ümıtkerlermen sūhbattar jürgızude. Bügın Almaty oblysy Jambyl audany Qastek aulynda düniege kelgen, «Alash Pride» Qoǧamdyq qorynyŋ negızın qalauşy Qasqarauov Daniiar Aldabergenūlymen şaǧyn sūhbat qūrǧan edık.  – Daniiar myrza, sızdıŋ Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Mäjılısınıŋ deputattyǧyna kandidat retındetırkelgenıŋızdı bılemız. Ne sebeptı deputat boluǧa şeşım qabyldadyŋyz? — Men elımızdıŋ damuyna üles qosqym keledı. Özımnıŋ zaŋ salasynan habarym bar, mamandyǧym osy. «Küş ädılettılıkte» dep bılemın. Osy ömırlık ūstanymdy sailaualdy baǧdarlamamnyŋ basty taqyrybyna ainaldyryp, tu ettım. Sebebı ädılettılık bar jerde tatulyq pen tūraqtylyq, damu men örkendeu, baiandy bolaşaq bar. Däl qazır jas otbasylarǧa, auylǧa, äleumettık salaǧa degen közqaras pen oǧan bölınetın qarjy kölemı men qoldau ädılettı emes. Sondyqtan men Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Mäjılısınıŋ deputattyǧyna kandidat retınde tömendegı mäselelerdı köterıp, №12 okrugı boiynşa jeŋıske jetsem, memlekettık deŋgeide kelesı mäselelerdıŋ şeşıluı üşın bar küşımdı jūmsaimyn. Jas janūiaǧa jaily jaǧdai jasau eŋ bırınşı maqsatym. Sebebı janūia – qoǧamnyŋ negızı. Ökınışke orai, jas janūialarǧa degen qoldau men kömek köŋıl toltyra qoimaidy. Osyǧan bailanysty jastardyŋ arasynda otbasy qūrǧan alǧaşqy jyly ajyrasu faktılerı jiı oryn aluda. Menıŋ oiymşa, jastar şaŋyraq qūrǧan soŋ olarǧa alǧaşqy otbasylyq kapital retınde arnaiy tölemder jasaluy qajet. Sonymen qatar jas janūialarǧa üi alu üşın «0-5-20» tärtıbı boiynşa jeŋıldetılgen nesie berılu kerek. Jaŋadan otbasyn qūrǧan jastarǧa öz käsıbın aşu nemese damytu üşın jyldyq mölşerlemesı 2-3% kölemınde jeŋıldetılgen nesie bergen dūrys dep esepteimın. El tılegın oryndap, auyldy güldendırudı de basty maqsattarymnyŋ bırı dep sanaimyn. Sebebı auyldyŋ damuy – el damuynyŋ maŋyzdy faktory. Almaty oblysy halqynyŋ 85%-ǧa juyǧy auyldy jerlerde tūrady. Sondyqtan auylşaruaşylyǧyn damytu kün tärtıbındegı özektı mäselelerdıŋ bırı. Bügıngı taŋda öŋırımızdıŋ auyl şaruaşylyǧy salasynda jaiylym jer tapşylyǧy (şamamen 1,4 mln. ga), sumen qamtamasyz etu nysandarynyŋ tozuy (60-70%), arzan jäne ūzaq merzımdı nesielendıru jüiesınıŋ qarqyndy damymauy (jyldyq mölşerlemesı 4-5% deŋgeiınde, 10-15 jylǧa), eskı tehnika ülesınıŋ köp boluy syndy qordalanǧan mäsele bar. Būlardy şeşu elımızde, äsırese Almaty oblysynda auylşaruaşylyǧynyŋ örkendeuıne sebep bolary anyq. Sonymen qatar aldaǧy jyldary oblysymyzda bırqatar jobalardyŋ jüzege asyryluyna öz ülesımdı qosamyn. Atap aitqanda:

• maqsatqa sai paidalanylmaityn jerlerdı qaitaru, ainalymǧa qosymşa 4,5 myŋ ga jaŋa jer engızu jäne 26,5 myŋ. ga suarmaly jerdı qalpyna keltıru;
• auyl şaruaşylyǧy önımderın (et, süt, balyq, qūs etı, jūmyrtqa) öndıru jäne öŋdeu jönındegı jobalar(Balqaş audanynda — 3, Jambyl audanynda – 2, Ile audanynda – 2, Qarasai audanynda-5);
• suǧaru jüielerın jöndeu (Ile audanynyŋ «Svinsovhoznyi», «Sambet» arnalary, » Samsin a/o «Burǧan qazynalyq» jäne «Kemer bastoǧan» arnalary, «Kemer»kanaly Jambyl audanynyŋ Ūzynaǧaş, Jambyl a/o, Jambyl audanynyŋ «Ungirtas», «Kirov» özenderındegı 11 suaru jüiesı);
• fermerlerge lizingke auyl şaruaşylyǧy tehnikasyn satyp aluǧa qoldau körsetu;
• joǧary sapaly tūqym jäne mineraldy tyŋaitqyştardy satyp aludy subsidiialau;
• özımızde ösetın önımderdı importtau deŋgeiın azaitudyqolǧa almaqpyn.
• 

— Bılım salasyna qandai özgerıster engızu josparda bar? — Öskeleŋ ūrpaq — el bolaşaǧy. Sol üşın öskeleŋ ūrpaqqa sapaly bılım berudı qamtamasyz etpekpın. Ädılettılıktı därıpteu – balalyq şaqtan bastalady. Bügıngı taŋda balalarymyzǧa tärbie-bılım beru ädılettı jürıp jatyr dep aitu qiyn. Sebebı bır balalar jaqsy, zamanaui jabdyqtalǧan mektepte oqyp jatsa, ekınşılerı üş auysymmen, eskı mektep ǧimarattarynda oquǧa mäjbür (oblysymyzda şamamen 7 myŋdai oryn tapşy). Bır balalar balabaqşaǧa baryp, mektepke daiyndyqtaryn şyŋdap jatsa, bır balalar balabaqşalarda oryn joqtyǧyna bailanysty üide otyruǧa mäjbür (şamamen 10 myŋǧa juyq bala). Sondyqtan men bılım beru salasynda kelesı mäselelerdıŋ şeşıluıne atsalysudy qolǧa almaqpyn. Mäselen:

• üş auysymdy mektepter sanyn azaitu;
• memlekettık biudjet esebınen jäne jeke investorlardy tarta otyryp, jaŋa balabaqşalar aşu;
• jyl saiyn tozǧan bılım beru nysandaryn kürdelı jöndeuden ötkızıp otyru;
• mektepterdegı zamanaui oqu kabinetterınıŋ sanyn köbeitu (är jylda orta eseppen 100 kabinettei);
• tūrmystyq jaǧdaiy qiyn otbasylardan şyqqan balalardy mektepke deiıngı ūiymdarda tegın tamaqtanuyn ūiymdastyru;
• kolledjderdıŋ oquşylary üşın jataqhanalar sanyn arttyru.

— Medisinasy sapaly ärı qoljetımdı eldıŋ ūlty da sau bolmaq. Osy tūrǧyda qandai ideia nemese maqsat bar? — Ärine, ädılettılıktı talap etetın taǧy bır sala – densaulyq saqtau salasy. Ökınışke orai bügıngı taŋda qala men auylda medisinalyq qyzmet körsetudıŋ deŋgeiı bırdei emes. Auyldy jerde medisina nysandary, qūral-jabdyqtar, mamandar jetıspeidı. Qoldanystaǧy ǧimarattardyŋ bırazy jalǧa alynǧan, medisinalyq kömek körsetuge beiımdelmegen. Kommunaldyq baǧynyştaǧy ǧimarttardyŋ bırazy eskırgen, jöndeudı qajet etedı. Sondyqtan eŋ aldymen oblys boiynşa 40-qa juyq densaulyq saqtau nysandaryn salu jūmysyn üilestıruge qatysamyn (onyŋ ışınde 15 därıgerlık ambulatoriia, 12 feldşerlık-akuşerlık punkt, 11 medisinalyq punkt. Balqaş audanynda – 4 nysan, Jambyl audanynda – 16, Ile audanynda – 5, Qarasai audanynda – 1). Sonymen qatar kelesı baǧyttar boiynşa jūmystyŋ bas-qasynda bolu maŋyzdy dep esepteimın:

• Ile audanynyŋ Boraldai auylynda, Qarasai audanynyŋ Qaskeleŋ qalasynda, densaulyq saqtau nysanyna kürdelı jöndeu jürgızuge biudjetten qarajat qarastyru;
• densaulyq saqtau ūiymdaryndaǧy kadr tapşylyǧy mäselesın şeşu: būl rette mamandarǧa tiıstı jaǧdai jasau (üimen qamtamasyz etu, köterme qarjy töleu);
• densaulyq saqtau nysandaryn zamanaui qūrylǧylarmen qamtamasyz etu.

— Daniiar myrza, sızdıŋ sport salasyna da qosqan ülesıŋız az emes.  Aldaǧy uaqytta qandai mäselelerdı qolǧa alǧyŋyz keledı? — Qazır qaladaǧy barlyq aulada oiyn alaŋdary, vorkaut pen dene şynyqtyruǧa arnalǧan trenajerlar, futbol, basketbol alaŋdary  bar. Qalanyŋ balalary jattyǧu jasap, tänın sauyqtyra alady. Al, auyl balalary şaŋ-topyraq pen jol jiegınde dop teuıp jür. Būl ädıletsızdık. Sondyqtan ärbır auylda sporttyq jattyǧular jasaityn alaŋqailar, futbol, basketbol alaŋdaryn salu kerek. Sondai-aq är auylda boks, jekpe-jek, küres seksiialary aşylyp, balalardy  jastaiynan salauatty ömır saltyna bauludy közdeimız. Chempiondar auyldan şyǧady degen sözdı ıs jüzınde halyq körgısı keledı. Al men sol ıske sebepker boluǧa daiynmyn. Bıle bılseŋızder, mädeniet – ūlttyŋ damuynyŋ maŋyzdy faktory. Bügıngı taŋda öŋırımızde jaǧdaiy syn kötermeitın mädeniet nysandary barşylyq. Al keibır eldımekenderde mädeniet üilerı mülde joq. Sondyqtan aldaǧy uaqytta kelesı mäselelerdı şeşu qajet. Mäselen: Qarasai audanynyŋ Jıbek joly, Jandosov, Aitei auyldarynda, Ile audanynyŋ Boraldai, Jetıgen, M. Tüimebaev, Ötegen batyr, QazSİK, Mūhametjan Tüimebaeva, Baiserke auyldarynda, Jambyl audanynyŋ Şien jäne Degeres auyldarynda mädeniet nysandaryn salu; Qarasai audanynyŋ Jambyl auyldyq okrugıne 100 oryndyq klub salu mäselesın şeşu; Qarasai audanynyŋ Bereke auylyndaǧy, Balqaş audanynyŋ Jidelı jäne Balatopar auyldaryndaǧy mädeniet ǧimarattaryn kürdelı jöndeuden ötkızu jūmystaryn josprlap otqan jaiymyz bar. Öz tuǧan auylyma qyzmet etudı paryzym dep sanaimyn. – Özıŋızdı oqyrmandarǧa qysqaşa tanystyryp jıberseŋız. Eŋbek jolyŋyzdy da bıle otyrsaq, artyq etpeidı. — Men 1976 jyly 2 aqpanda Almaty oblysy, Jambyl audany, Qastek aulynda düniege keldım. 2011 jyly «Alash Pride» Qoǧamdyq qorynyŋ negızın qaladym. Soŋǧy 12 jyl ışınde Qazaqstan Respublikasynda halyqaralyq deŋgeidegı 80 astam turnir ūiymdastyryp, älemdık deŋgeidegı 100-den astam chempiondy tärbielep şyǧardym. 2012 – 2015 jj. «Qazaqstan injenerlık-pedagogikalyq Halyqtar Dostyǧy universitetınde», 2022 – qazırgı uaqytqa deiın «Qazaqtyŋ Sport jäne Turizm akademiiasynda» bılım aldym. 2022 jyldan bastap «Er-Namysy» respublikalyq qoǧamdyq bırlestıgınıŋ prezidentı qyzmetın atqaryp kelemın. 2015 – 2020 jj. logistikalyq jäne kölık qyzmetterın ūsynatyn «D&B Trans» JŞS qūryltaişysy boldym. Sonymen qatar 2006 – 2015 jj. «Haitian Kargo» JŞS Logistikalyq qyzmettıŋ, al, 1999 – 2006 jj. SP «Moiynkul» Küzet qyzmetınıŋ bastyǧy bolyp qyzmet ettım. Osy jinaqtaǧan täjıribemmen, bılımmen el igılıgıne qyzmet etudı, halyqqa paidamdy tigızudı jön kördım.Sailauǧa tüsuge maŋyzdy şeşım qabyldaǧanym da sondyqtan. Joǧaryda baiandaǧan maqsat-josparlarymnyŋ barlyǧy da el arasyndaǧy mäselelerden tuyndady. Olardyŋ şeşımın tabu üşın sailauǧa tüsuge bel budym. Jaŋa ärı Ädılettı Qazaqstan “Elım dep egılıp, jūrtym dep jūmylyp” qyzmet etuge asyq er azamattardyŋ talpynysynan bastalady. Maqsat ta, jauapkerşılık te köp. Qolǧa alǧan ısımdı soŋyna deiın aparyp, halyqtyŋ qamy üşın eŋbek etıp, qyzmet qyludy mūrat tūtyp otyrmyn. Är salada ädılettılık ornatuǧa bar küş-jıgerımdı salamyn. Būl menıŋ azamattyq ūstanymym. Sebebı ädılettı qoǧam – quatty qoǧam, jasampaz qoǧam!