«Birinshiden sonsha jyl el basqaryp otyryp, bireýge naqaqtan naqaq jala jaýyp, qııanatqa barǵan emespin, bireýden bir som para alǵan emespi, QOLYM TAZA!
Ekinshiden, 1937-1938 jyldarǵy qaraly kúnderde, bozdaqtardy atyp jatqanda, bir qaǵazǵa qol qoıǵan emespin, ARYM TAZA!
Úshinshiden, adamdardy ataǵa, rýǵa, júzge bólgen emespin, JÚZIM TAZA!» Bul qazaqtyń ór tulǵaly uldarynyń biri, kóp jyldar Qazaq KSR Úkimetiniń tóraǵasy, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynyń Tóraǵasy Nurtas Dándibaıuly Ońdasynnyń sózderi.
«Taǵdyr maǵan el basqarýdy, halyq úshin qam jeýdi syılapty. Ondaı syı alǵan óz adam otbasynyń múddesinen góri el, halyq múddesin joǵary qoıý kerek. El basqarý bilgenge – mehnat, bilmegenge – qanaǵat. Maǵan mehnat boldy, sebebi, eń aýyr kezeń – soǵys, kúızelgen sharýashylyqty qaıta qalpyna keltirý jyldarynda el basqardym. Sol kezde halqymnyń jaǵdaıy kúni-túni esimnen shyqqan emes, qaıtsem jaǵdaıyn jaqsartamyn, kórkeıtemin, kem-ketigin kelistiremin deýmen ómirim ótti». Bul da Nurtas Dándibaıuly Ońdasynnyń óz sózi.
Nurtas aǵa nurmen tastan jaraldyń,
Minezdi de sol sózderden taba aldyń.
Úni boldyń búkil eldiń sol tusta,
Uly boldyń qalam menen dalamnyń, –
bul aqyn Temirhan Medetbektiń el aǵasy bola bilgen azamatqa arnaǵan óleńiniń kóp oı aıtylǵan bir ǵana shýmaǵy.
Nurtas Dándibaıulynyń qandaı basshy bolǵany týraly Ábish Kekilbaı bylaı dep aıtqan: «Nurtas Ońdasyn eń aldymen kózge túsetin aı men kúndeı samalalardyń biri. Óz ǵumyrymen joǵary memlekettik dástúrimiz, bıik saıası mádenıetimiz, naǵyz osy zamanǵa laıyq uıymdastyrý ónerimiz bar ekendigin qapysyz dáleldep ketti».
El kólemindegi kóptegen úlken isterdiń basynda turǵan asyl azamat týraly Qazaq KSR-ine eńbek sińirgen ekonomıst, professor Ǵaraı Saǵymbaıdyń týraly aıtqandary kimdi de bolsa tańqaldyrady. Nurtas Dándibaıuly óte qıyn, sonaý soǵys jyldary basqarǵan 1944 jyly ortalyq Úkimet aldynda másele qoıyp, qajet ekenin túsindire bilgen, sodan Keńester Odaǵynda jalǵyz, Almatyda qyzdar ınstıtýtyn ashýǵa ruqsat alǵan, qazaq qyzdarynyń oqyp, bilim alýyna utymdy jol tapqanyn da bireý bilse bireýler bile bermeıdi.
N.Ońdasyn «Mańǵyshlaqmunaıgaz» tresiniń ómirge kelýine uıytqy bolady. Bul óńirdiń baılyǵy orasan zor ekenin dáleldeıdi. Keshegi dáýlesker kúıshi-kompozıtorlar Qurmaǵazy men Dına, Abyl elinde kúı óneriniń sý aıaǵy qurdymǵa ketip bara jatqanyna alańdap, Almatydan Qusaıynuly degen ónerli azamatty elge shaqyrady. 1957 jyly erli-zaıyptylar qurǵan orkestrine áıgili Nurǵısa Tilendiulyn shaqyrtyp, el adynda alǵash ret 500 adamdyq orkestrmen óner kórsettiredi.
Nurtas Dándibaıuly Ońdasyn úlkendi úlkendeı, kishini kishideı syılaı bilgen. Jastar arasynan bolashaqta jaqsy basshy bola alatyndardy da baıqap, múmkinshiligi bolsa kómegin aıamaıtyn. Óziniń aıtýy: «Sol kezde Halyq komıssarlar keńesi tóraǵasy qyzmetin istep júrgenimde Shyǵys Qazaqstan oblysyna issaparmen baryp, eldi aralap, oblys, aýyl sharýashylyq jaıymen kóbirek tanystym. Eń sońǵy kúnimdi ataqty qyzyl tústi metall kombınatyna arnadym. Qasyma kombınattyń bas ınjeneri jas qazaq jigitin qosty. Ol uzyn boıly kelgen, salıqaly da sabyrly, óndiris tehnıkasyn jaqsy biletin, bilgir metallýrg eken. Men bilmeıtin kóp jaılarmen tanystyryp, maǵlumat berdi. Bilimdar, isker minezine qaıran qaldym. Astanaǵa kelgen soń Jumekeńmen kelisip, apparatqa shaqyryp, on jyldaı orynbasarlyq qyzmetti qaltqysyz atqardy. Ol Dinmuhammed Ahmetuly Qonaev bolatyn. Plenýmdarda, sessııalarda nemese kúndelikti májilisterde Dinmuhammed degen uzyn esimdi ataýdyń ornyna Dımash dep at qoıyp edim, el-jurt osylaısha qoshtap, qýattap ketti».
Nurtas Dándibaıuly adamdardy ultyna qarap bólmeıtin. KSRO basshylarynyń bir iri tulǵasy Anastas Mıkoıan edi. Sol azamat jubaıy baqılyq bolǵanda Kýbada qyzmette júripti. Elge kelip ómirlik joldasyn sońǵy saparǵa shyǵaryp salmaq bolǵanda KSRO-nyń basshysy N.Hrýev ruqsat etpepti. Sonda N.Ońdasyn Mıkoıannyń jan-jaryn sońǵy saparǵa shyǵaryp salýdyń basy-qasynda bolyp qolynan kelgenshe kómegin beripti.
Qazaqstannyń maqtaly aýdandaryn Ózbekstanǵa, tyń ólkesin Reseıge, Mańǵystaýdy túrikpenderge ustatyp jiberýge qarsy bolǵan N.Ońdasyndy N.Hrýevtiń jaqsy kóre qoımaǵany anyq árıne. Bul týraly kezinde jazyldy da.
Qazaqstan syndy úlken eldi basqarǵan adam tegin bolmaıdy ǵoı. Nurtas Dándibaıuly «Arabsha-qazaqsha túsindirme sózdik» jáne basqa da kitaptar jazdy. Ǵalym Aıtbaı Aıqabyluly «Erlikpen jazylǵan eńbek» atty zertteý maqalasynda: «Kóp bolyp qolǵa alǵanda ǵana bitetin osynaý qyrýar jumysty ne hatshysy, ne zerthanasy, ne zerthanashysy joq zeınetker qartyń otbasynda otyryp, bir ózi bitirip tastaǵanyna bireý senip, bireý senbeıdi. Al, aqıqatyna júginsek, «Arabsha-qazaqsha túsindirme sózdik» bir ǵana adamnyń atqarǵan jumysy. Ańyz áńgimelerde ǵana aıtylatyn, alyptardyń tas talqandap, taý qoparatyn erligimen salystyrýǵa bolatyn mundaı qıyndyǵy qııametteı úlken istiń elim dep eńiregen, týǵan halqynyń qamyn jegen abzal azamattyń ǵana atqara alýy múmkin».
Qazaq jańa týǵan sábılerge elge belgili azamattardyń esimin beredi. Joǵaryda búginderi Dımash atty jigitterdiń osy esimdi ıelenýine Nurtas Dándibaıulynyń qatysy bolǵanyn jazdym. Qazaqstanda Nurtas Ońdasynnyń esimin balalaryna bergen januıalar az emes. Osy jóninde bizdiń áýletimizge baılanysty bir oqıǵany sál arydan baıandaıyn.
Kópshilik jalpy jan-janýarlarmen qatar túrli zattardyń da piri bar dep bilgen. «Qazaq esimderiniń altyn qory» atty kitabymdy jazý barysynda qazaqtyń 100-ge jýyq pirleriniń esimderin taptym. Baılardyń piri, Baqsylardyń piri, Qarttyqtyń piri, Saýyn piri, Urylardyń piri, Shymkent qalasynyń piri, Shyǵyrdyń piri, taǵysyn taǵylar.
El bıleýshi tulǵalardyń da pirleri bolǵan , mysaly Abylaı hannyń piri – Jalańaıaq Ázder bolǵany tarıhtan belgili. Abylaı hannyń piri týraly ańyz-jyrlarda aıtylady. Han piriniń shyn esimi Qalmuhammed Baqmuhammeduly, el arasynda Áz Jalańaıaq – Jalańaıaq Ázder – Jalańash baba esimimen belgili bolǵan áýlıe. Jalańaıaq Ázder týraly Shádi tóre Jáńgirulynyń «Tarıhat» dastanynda:
Dúnıege shyr-pyr etip kelgen soń sen
Ózińdi jelep-jebep júrýshi em men,
Atymdy Jalańaıaq Ázdúr deıdiǵ
Shiltender bul qyzmetti maǵan bergen – degen óleń sózderi bar.
Abylaı hannyń piri jaıynda basqa da ádebıetterde: Máshhúr Júsiptiń el aýzynan jazyp alǵan «Abylaı hannyń túsi» ańyz-áńgimesinde, Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń Qurban qajy degen kisiniń aýzynan jazyp alyp 1916 jyly «Qazaq» gazetinde basylǵan «Jalańash baba» degen ańyz-áńgimesinde, esimi belgisiz aqynnyń «Sabalaq» atty qıssasynda jazylǵan.
Máshhúr Júsip Kópeıulynyń málimeti boıynsha Jalańaıaq Ázderdiń jatqan jeri Sozaq qorǵanynyń kúnbatysy, áýlıe Babaı túkti Shashty Ázizdiń qasy. Búginde qojalardyń arasynda Jalańaıaq qoja atalatyn bir tarmaǵy Abylaı hannyń piri Jalańaıaq Ázderdiń urpaqtary.
Abylaı hannyń piri Qalmuhammed Baqmuhametulynyń urpaqtary óz zamanynyń bilimdi tulǵalary bolǵan. Meniń atam Ospan men ájem Altyn ekeýi de óte saýatty jandar edi.
Bir kúni bizdiń úıge qonaqtar keldi. Qazaqtyń mańdaıaldy aqyndary Maılyqoja, Mádeli, Qulynshaq jáne basqalardyń jyr-murasyn jınastyryp zerttegen, general Sabyr Raqymovtyń ulty qazaq ekenin osydan 40 qyryq jyl buryn sol kezgi basshylyqtyń qaharynan qaımyqpaı búkil Qazaqstanǵa jarııalaǵan ákem ǵalym Ásilhan Ospanulynyń Ómirzaq degen joldasy bar edi, sol ertip kepti. Qonaqtardyń úlkeni Nurtas Dándibaıuly Ońdasyn edi. Kelýiniń sebebi meniń atam Ospanqoja Qosymbetuly molda bolǵandyqtan arabsha jazylǵan kitaptary bar ma eken, sony bilmekshi bolypty. Anam dastarhan jaıyp, tamaq istepti. Ol kezde biz balamyz, dalada oınap júrdik. Anamnyń aıtýynan bilemin Nurtas Dándibaıuly biraz ýaqyt esik aldynda aınalyp júripti. Nurtas Ońdasyn bul úıge nege keldi degen bolar, kórshilerdiń bári qarap turypty. Ol kisi sol tusta óziniń qazaqsha-arabsha sózdigin daıyndap júrgen bolar. Osy uly tulǵanyń shańyraǵymyzǵa kelgeni týraly ápkem Shárbanýdyń aıtýy: Ospanqoja atamyz Nurtas Dándibaıulyna kitap berip turyp. «Dáretiń bar ma?» depti. Sonda ol kisi atama: «Aqsaqal, dáretsiz júrmeımiz ǵoı» dep jaýap beripti. Atamnyń N.Ońdasulyna qandaı kitap bergenin bilmeımin. Áke-sheshemizdiń nemeresi, kenjesi Qanáliniń úlken ulynyń esimi qazaqtyń osy bir ór tulǵasynyń qurmetine berilgen. Elimizde qazaqtyń qaısar ulynyń qurmetine eline paıdasyn tıgizgen asyl azamat bolsyn dep Nurtas – nury tassyn degen tilekpen berilgen esimder kóp dep bilemin.
Nurtas Ońdasyndaı nar tulǵaly azamat týraly bir maqalamen shektelý óte qıyn-aq. Qazaq halqy baıyrǵy ýaqyttan beri eldik muratyn ańsap egemen bolýy úshin kóptegen azamattar óz qal-qadirinshe eńbek etkeni belgili. Solardyń biri Nurtas Dándibaıuly Ońdasyn.
Adasqanǵa durys baǵyt, jol siltep,
Tiliń shyńǵa qyran syndy qonsyn dep.
Sóılep tur ǵoı búgin seniń rýhyń:
Elim meniń nurǵa shalqyp tolsyn dep,
Elim meniń tastaı berik bolsyn dep!
Asyl aǵaǵa baǵa berý qıynnyń qıyny. Sondyqtan maqalamdy aqyn Temirhan Medetbektiń joǵaryda keltirilgen óleń joldarymen aıaqtaýdy jón kórdim.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ulttyq portaly
