«Bırınşıden sonşa jyl el basqaryp otyryp, bıreuge naqaqtan naqaq jala jauyp, qiianatqa barǧan emespın, bıreuden bır som para alǧan emespı, QOLYM TAZA!
Ekınşıden, 1937-1938 jyldarǧy qaraly künderde, bozdaqtardy atyp jatqanda, bır qaǧazǧa qol qoiǧan emespın, ARYM TAZA!
Üşınşıden, adamdardy ataǧa, ruǧa, jüzge bölgen emespın, JÜZIM TAZA!» Būl qazaqtyŋ ör tūlǧaly ūldarynyŋ bırı, köp jyldar Qazaq KSR Ükımetınıŋ töraǧasy, Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Töralqasynyŋ Töraǧasy Nūrtas Dändıbaiūly Oŋdasynnyŋ sözderı.
«Taǧdyr maǧan el basqarudy, halyq üşın qam jeudı syilapty. Ondai syi alǧan öz adam otbasynyŋ müddesınen görı el, halyq müddesın joǧary qoiu kerek. El basqaru bılgenge – mehnat, bılmegenge – qanaǧat. Maǧan mehnat boldy, sebebı, eŋ auyr kezeŋ – soǧys, küizelgen şaruaşylyqty qaita qalpyna keltıru jyldarynda el basqardym. Sol kezde halqymnyŋ jaǧdaiy künı-tünı esımnen şyqqan emes, qaitsem jaǧdaiyn jaqsartamyn, körkeitemın, kem-ketıgın kelıstıremın deumen ömırım öttı». Būl da Nūrtas Dändıbaiūly Oŋdasynnyŋ öz sözı.
Nūrtas aǧa nūrmen tastan jaraldyŋ,
Mınezdı de sol sözderden taba aldyŋ.
Ünı boldyŋ bükıl eldıŋ sol tūsta,
Ūly boldyŋ qalam menen dalamnyŋ, –
būl aqyn Temırhan Medetbektıŋ el aǧasy bola bılgen azamatqa arnaǧan öleŋınıŋ köp oi aitylǧan bır ǧana şumaǧy.
Nūrtas Dändıbaiūlynyŋ qandai basşy bolǧany turaly Äbış Kekılbai bylai dep aitqan: «Nūrtas Oŋdasyn eŋ aldymen közge tüsetın ai men kündei samalalardyŋ bırı. Öz ǧūmyrymen joǧary memlekettık dästürımız, biık saiasi mädenietımız, naǧyz osy zamanǧa laiyq ūiymdastyru önerımız bar ekendıgın qapysyz däleldep kettı».
El kölemındegı köptegen ülken ısterdıŋ basynda tūrǧan asyl azamat turaly Qazaq KSR-ıne eŋbek sıŋırgen ekonomist, professor Ǧarai Saǧymbaidyŋ turaly aitqandary kımdı de bolsa taŋqaldyrady. Nūrtas Dändıbaiūly öte qiyn, sonau soǧys jyldary basqarǧan 1944 jyly ortalyq Ükımet aldynda mäsele qoiyp, qajet ekenın tüsındıre bılgen, sodan Keŋester Odaǧynda jalǧyz, Almatyda qyzdar institutyn aşuǧa rūqsat alǧan, qazaq qyzdarynyŋ oqyp, bılım aluyna ūtymdy jol tapqanyn da bıreu bılse bıreuler bıle bermeidı.
N.Oŋdasyn «Maŋǧyşlaqmūnaigaz» tresınıŋ ömırge keluıne ūiytqy bolady. Būl öŋırdıŋ bailyǧy orasan zor ekenın däleldeidı. Keşegı däulesker küişı-kompozitorlar Qūrmaǧazy men Dina, Abyl elınde küi önerınıŋ su aiaǧy qūrdymǧa ketıp bara jatqanyna alaŋdap, Almatydan Qūsaiynūly degen önerlı azamatty elge şaqyrady. 1957 jyly erlı-zaiyptylar qūrǧan orkestrıne äigılı Nūrǧisa Tılendıūlyn şaqyrtyp, el adynda alǧaş ret 500 adamdyq orkestrmen öner körsettıredı.
Nūrtas Dändıbaiūly Oŋdasyn ülkendı ülkendei, kışını kışıdei syilai bılgen. Jastar arasynan bolaşaqta jaqsy basşy bola alatyndardy da baiqap, mümkınşılıgı bolsa kömegın aiamaityn. Özınıŋ aituy: «Sol kezde Halyq komissarlar keŋesı töraǧasy qyzmetın ıstep jürgenımde Şyǧys Qazaqstan oblysyna ıssaparmen baryp, eldı aralap, oblys, auyl şaruaşylyq jaiymen köbırek tanystym. Eŋ soŋǧy künımdı ataqty qyzyl tüstı metall kombinatyna arnadym. Qasyma kombinattyŋ bas injenerı jas qazaq jıgıtın qosty. Ol ūzyn boily kelgen, saliqaly da sabyrly, öndırıs tehnikasyn jaqsy bıletın, bılgır metallurg eken. Men bılmeitın köp jailarmen tanystyryp, maǧlūmat berdı. Bılımdar, ısker mınezıne qairan qaldym. Astanaǧa kelgen soŋ Jūmekeŋmen kelısıp, apparatqa şaqyryp, on jyldai orynbasarlyq qyzmettı qaltqysyz atqardy. Ol Dınmūhammed Ahmetūly Qonaev bolatyn. Plenumdarda, sessiialarda nemese kündelıktı mäjılısterde Dınmūhammed degen ūzyn esımdı ataudyŋ ornyna Dimaş dep at qoiyp edım, el-jūrt osylaişa qoştap, quattap kettı».
Nūrtas Dändıbaiūly adamdardy ūltyna qarap bölmeitın. KSRO basşylarynyŋ bır ırı tūlǧasy Anastas Mikoian edı. Sol azamat jūbaiy baqilyq bolǧanda Kubada qyzmette jürıptı. Elge kelıp ömırlık joldasyn soŋǧy saparǧa şyǧaryp salmaq bolǧanda KSRO-nyŋ basşysy N.Hruşev rūqsat etpeptı. Sonda N.Oŋdasyn Mikoiannyŋ jan-jaryn soŋǧy saparǧa şyǧaryp saludyŋ basy-qasynda bolyp qolynan kelgenşe kömegın berıptı.
Qazaqstannyŋ maqtaly audandaryn Özbekstanǧa, tyŋ ölkesın Reseige, Maŋǧystaudy türıkpenderge ūstatyp jıberuge qarsy bolǧan N.Oŋdasyndy N.Hruşevtıŋ jaqsy köre qoimaǧany anyq ärine. Būl turaly kezınde jazyldy da.
Qazaqstan syndy ülken eldı basqarǧan adam tegın bolmaidy ǧoi. Nūrtas Dändıbaiūly «Arabşa-qazaqşa tüsındırme sözdık» jäne basqa da kıtaptar jazdy. Ǧalym Aitbai Aiqabylūly «Erlıkpen jazylǧan eŋbek» atty zertteu maqalasynda: «Köp bolyp qolǧa alǧanda ǧana bıtetın osynau qyruar jūmysty ne hatşysy, ne zerthanasy, ne zerthanaşysy joq zeinetker qartyŋ otbasynda otyryp, bır özı bıtırıp tastaǧanyna bıreu senıp, bıreu senbeidı. Al, aqiqatyna jügınsek, «Arabşa-qazaqşa tüsındırme sözdık» bır ǧana adamnyŋ atqarǧan jūmysy. Aŋyz äŋgımelerde ǧana aitylatyn, alyptardyŋ tas talqandap, tau qoparatyn erlıgımen salystyruǧa bolatyn mūndai qiyndyǧy qiiamettei ülken ıstıŋ elım dep eŋıregen, tuǧan halqynyŋ qamyn jegen abzal azamattyŋ ǧana atqara aluy mümkın».
Qazaq jaŋa tuǧan säbilerge elge belgılı azamattardyŋ esımın beredı. Joǧaryda bügınderı Dimaş atty jıgıtterdıŋ osy esımdı ielenuıne Nūrtas Dändıbaiūlynyŋ qatysy bolǧanyn jazdym. Qazaqstanda Nūrtas Oŋdasynnyŋ esımın balalaryna bergen janūialar az emes. Osy jönınde bızdıŋ äuletımızge bailanysty bır oqiǧany säl arydan baiandaiyn.
Köpşılık jalpy jan-januarlarmen qatar türlı zattardyŋ da pırı bar dep bılgen. «Qazaq esımderınıŋ altyn qory» atty kıtabymdy jazu barysynda qazaqtyŋ 100-ge juyq pırlerınıŋ esımderın taptym. Bailardyŋ pırı, Baqsylardyŋ pırı, Qarttyqtyŋ pırı, Sauyn pırı, Ūrylardyŋ pırı, Şymkent qalasynyŋ pırı, Şyǧyrdyŋ pırı, taǧysyn taǧylar.
El bileuşı tūlǧalardyŋ da pırlerı bolǧan , mysaly Abylai hannyŋ pırı – Jalaŋaiaq Äzder bolǧany tarihtan belgılı. Abylai hannyŋ pırı turaly aŋyz-jyrlarda aitylady. Han pırınıŋ şyn esımı Qalmūhammed Baqmūhammedūly, el arasynda Äz Jalaŋaiaq – Jalaŋaiaq Äzder – Jalaŋaş baba esımımen belgılı bolǧan äulie. Jalaŋaiaq Äzder turaly Şädı töre Jäŋgırūlynyŋ «Tarihat» dastanynda:
Düniege şyr-pyr etıp kelgen soŋ sen
Özıŋdı jelep-jebep jüruşı em men,
Atymdy Jalaŋaiaq Äzdür deidıǧ
Şıltender būl qyzmettı maǧan bergen – degen öleŋ sözderı bar.
Abylai hannyŋ pırı jaiynda basqa da ädebietterde: Mäşhür Jüsıptıŋ el auzynan jazyp alǧan «Abylai hannyŋ tüsı» aŋyz-äŋgımesınde, Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ Qūrban qajy degen kısınıŋ auzynan jazyp alyp 1916 jyly «Qazaq» gazetınde basylǧan «Jalaŋaş baba» degen aŋyz-äŋgımesınde, esımı belgısız aqynnyŋ «Sabalaq» atty qissasynda jazylǧan.
Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ mälımetı boiynşa Jalaŋaiaq Äzderdıŋ jatqan jerı Sozaq qorǧanynyŋ künbatysy, äulie Babai tüktı Şaşty Äzızdıŋ qasy. Bügınde qojalardyŋ arasynda Jalaŋaiaq qoja atalatyn bır tarmaǧy Abylai hannyŋ pırı Jalaŋaiaq Äzderdıŋ ūrpaqtary.
Abylai hannyŋ pırı Qalmūhammed Baqmūhametūlynyŋ ūrpaqtary öz zamanynyŋ bılımdı tūlǧalary bolǧan. Menıŋ atam Ospan men äjem Altyn ekeuı de öte sauatty jandar edı.
Bır künı bızdıŋ üige qonaqtar keldı. Qazaqtyŋ maŋdaialdy aqyndary Mailyqoja, Mädelı, Qūlynşaq jäne basqalardyŋ jyr-mūrasyn jinastyryp zerttegen, general Sabyr Raqymovtyŋ ūlty qazaq ekenın osydan 40 qyryq jyl būryn sol kezgı basşylyqtyŋ qaharynan qaimyqpai bükıl Qazaqstanǧa jariialaǧan äkem ǧalym Äsılhan Ospanūlynyŋ Ömırzaq degen joldasy bar edı, sol ertıp keptı. Qonaqtardyŋ ülkenı Nūrtas Dändıbaiūly Oŋdasyn edı. Keluınıŋ sebebı menıŋ atam Ospanqoja Qosymbetūly molda bolǧandyqtan arabşa jazylǧan kıtaptary bar ma eken, sony bılmekşı bolypty. Anam dastarhan jaiyp, tamaq ısteptı. Ol kezde bız balamyz, dalada oinap jürdık. Anamnyŋ aituynan bılemın Nūrtas Dändıbaiūly bıraz uaqyt esık aldynda ainalyp jürıptı. Nūrtas Oŋdasyn būl üige nege keldı degen bolar, körşılerdıŋ bärı qarap tūrypty. Ol kısı sol tūsta özınıŋ qazaqşa-arabşa sözdıgın daiyndap jürgen bolar. Osy ūly tūlǧanyŋ şaŋyraǧymyzǧa kelgenı turaly äpkem Şärbanudyŋ aituy: Ospanqoja atamyz Nūrtas Dändıbaiūlyna kıtap berıp tūryp. «Däretıŋ bar ma?» deptı. Sonda ol kısı atama: «Aqsaqal, däretsız jürmeimız ǧoi» dep jauap berıptı. Atamnyŋ N.Oŋdasūlyna qandai kıtap bergenın bılmeimın. Äke-şeşemızdıŋ nemeresı, kenjesı Qanälınıŋ ülken ūlynyŋ esımı qazaqtyŋ osy bır ör tūlǧasynyŋ qūrmetıne berılgen. Elımızde qazaqtyŋ qaisar ūlynyŋ qūrmetıne elıne paidasyn tigızgen asyl azamat bolsyn dep Nūrtas – nūry tassyn degen tılekpen berılgen esımder köp dep bılemın.
Nūrtas Oŋdasyndai nar tūlǧaly azamat turaly bır maqalamen şektelu öte qiyn-aq. Qazaq halqy baiyrǧy uaqyttan berı eldık mūratyn aŋsap egemen boluy üşın köptegen azamattar öz qal-qadırınşe eŋbek etkenı belgılı. Solardyŋ bırı Nūrtas Dändıbaiūly Oŋdasyn.
Adasqanǧa dūrys baǧyt, jol sıltep,
Tılıŋ şyŋǧa qyran syndy qonsyn dep.
Söilep tūr ǧoi bügın senıŋ ruhyŋ:
Elım menıŋ nūrǧa şalqyp tolsyn dep,
Elım menıŋ tastai berık bolsyn dep!
Asyl aǧaǧa baǧa beru qiynnyŋ qiyny. Sondyqtan maqalamdy aqyn Temırhan Medetbektıŋ joǧaryda keltırılgen öleŋ joldarymen aiaqtaudy jön kördım.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly
