Abylai hannyŋ tüsı de bügıngı künge Mırjaqyp Dulatūlynyŋ jazyp qaldyrǧan nūsqasy boiynşa jetıp otyr. Abylai han jasy ūlǧaiyp kele jatqan şaǧynda ata jūrtym Būqarany alamyn dep, Üş jüzdıŋ ataqty batyrlaryn jiyp attandy. Eşkımnen betı qaitpai kelıp, Türkıstanǧa özınıŋ bır balasyn, Şymkentke Ǧabdolrahman degen sartty häm Taşkentke Myrza Ahmet degen sartty häkım qoiyp, Samarqantqa qarai jüredı. Abylai han Samarhant şaharynyŋ betındegı Jūpar qoryǧyna tüsıp, alǧaş qonǧan tünı tüs körıp, erteŋıne qasyndaǧy tüs jorityn qariiasyna jorytady:
«Tüsımde şatyrymnyŋ aldyna bır jolbarys kelıp şögıp jatyp aldy, būl ne qylǧan jolbarys dep taŋ qalyp qarap edım, älgı jolbarysym aiu bolyp kettı. Jaŋa jolbarys edı ǧoi, qalaişa aiu bolyp kettı dep ekınşı qaraǧanymda qasqyr bolyp, odan soŋ tülkı, aqyrynda qoian bolyp kettı. Osy körgenderıme taŋ qalyp jatqanymda, oianyp kettım, – dedı. Sonda qariia: «Jolbarys körseŋ, basyŋnan baqyt qūsy ūşqany, baiaǧydan berı betıŋ qaitpai jürıp, endı jasyŋ jetken şaǧyŋda «Abylai han sarttan ölıptı» degen atqa ūşyramai qaita ǧoi. Jolbarystyŋ aiu bolǧany – senen soŋǧy balalaryŋnyŋ zamany aiu zamany bolyp, jūrt aiudai alysyp öter. Qasqyr bolǧany – nemerelerıŋnıŋ zamanynda qasqyrdai jūlysyp öter. Tülkı bolǧany – onan keiıngı zamanda şöbereŋnıŋ zamanynda tülkışe jortyp öter. Qoian bolǧany – onan keiıngı zamanda qorqyp öter» degen eken.
Qabanbai batyr bır joryqta dalaǧa qonady. Tüsınde bır adam kelıp:
Qasyŋ biık qabaqtai,
Mūrnyŋ senıŋ tabaqtai.
Batyr bol, balam, qaitpaityn
Qaharman atty aruaqtai, –
dep bata beredı. Osylaişa Qabanbai qazaq tarihyndaǧy «aruaqty batyrdyŋ» bırı bolady. Al, aq saqaldy qariia degenı – Qyzyr-mys. Qazaqtyŋ eskı nanymynda Qyzyrǧa jolyǧyp, onyŋ batasyn alǧan adam qasietıttı adam retınde qaralady. Osy joly Qabanbai ülken oljamen oralady.
Almaty qalasyndaǧy «Atamūra» baspasynan 1994 jyly jaryq körgen «Kışı jüz şejıresınde» Balqy Bazar jyraudyŋ tüsı turaly derek bar:
Bolaşaq aqyn bırde malda jürıp tünde dalada ūiyqtap qalsa, oǧan aq kiımdı, aq taiaq ūstaǧan, aq saqaldy äulie kelıp «balam maŋdaiyŋa bereiın be, taŋdaiyŋa bereiın be?» – deidı. Sonda qarny aşyp, şöldep jatqan bala «taŋdaiyma ber» deptı. Sodan bal Bazar ornynan öleŋ aityp oianypty. Ainaladaǧy suyrylyp soqqan jel de, şalqyp jatqan köl de, köl jaǧalali köz ūşyna kösılıp jatqan aşyq daladaǧy syŋǧyr qaqqan şeŋgel de, äuelep ūşqan qūs ta ǧajaiyp ūiqastarmen öleŋdetıp tūr eken deidı. Osydan bastap Bazar jyrau halqynyŋ qasiettı aqyny, aituly azamaty bolǧan. El jūrtynyŋ erık, jıgerın ūştaityn öleŋder şyǧarǧan.
Būndai oqiǧalar basqa aqyndarynyŋ da basynan ötken. Qazaqtyŋ bırtuar ǧalymy, ädebiet zertteuşı Hanǧali Süiınşıäliev aqyn Qūlynşaq Kemelūlynyŋ körgen tüsı turaly bylai deidı:
Aqyndyq jolǧa tüsu sebebın ol eskı nanym tūrǧysynda tüsındıredı. Jas şaǧyn eske alǧan sözınde aqyn maǧan Qara kısı bop kelgen pırım ūiyqtap jatqanymda aian bergendı, ol maǧan: «Kögen tıleimısıŋ, öleŋ tıleimısıŋ degen edı. Men öleŋdı qalap aldym da aqyn boldym.
Özınıŋ aqyn bolatynyn tüsınde bılgen Süiınbai Aronūly özı malyn baǧyp jürgen Şüibek baiǧa būl jaiynda öleŋmen aitqan:
Assalaumaǧaleiküm, Şüibek baiym,
Äket dep qūlaǧyŋa aiqailaiyn.
Qoranyŋ tübınde men jatyr edım,
Pırlerı bügın keldı Süiınbaidyŋ.
Atyŋnan ainalaiyn, qyzyr babam,
Tüsımde taŋǧa juyq keldı maǧan.
Bılmeimın «öleŋ» dedı, «kögen» dedı,
Sairauyq qūstar kelıp töndı maǧan.
Men baqtym qozyŋdy da, qoiyŋdy da,
Bır qabat sergıtpedıŋ boiymdy da.
Bolsa da ūly duman, künde qyzyq,
Sen maǧan körsetpedıŋ toiyŋdy da.
Menıŋ tūr qoldy-aiaqqa tūrǧym kelmei,
Qoidy ǧoi qoiyŋa da qyrǧyn kelmei!
Auzymnan tüidek-tüidek şyqqan sözdı
Ne deiın söz kestesı – öleŋ demei?!
Sen maǧan ūlyqsat ber, Şüibek baiym,
Äiteuır tegın emes Süiınbaiyŋ.
Jyn soqty ma, bılmeimın, taŋerteŋnen
Köŋılım ūiqy-tūiqy qūiyndaiyn...
Qazaqtyŋ eŋ körnektı muzyka zertteuşısı Ahmet Jūbanūly özınıŋ «Zaman būlbūldary» atty kıtabynda Aqan serınıŋ eluden asqanda şyǧarǧan üş sūlu qyz turaly aitylatyn «Üş toty qūs» änınıŋ sözderın keltırgen:
Bügın men ūiyqtap jatyp kördım bır tüs,
Körgenım İran baqta üş toty qūs.
Bırıŋ marjan, meruert, sapy bırıŋ,
Körgende üşeuıŋdı köŋılım qoş.
Qazaqtyŋ Baluan Şolaǧy atanǧan küş iesı de körgen tüsıne köp män bergen. Baluannyŋ soŋǧy tüsın jazuşy Jaiyq Bektūrūly küş iesınıŋ kenje ūlynan jazyp alǧan eken:
– Bızdıŋ äkei 1918-1919 jyldary qaitys boldy. – deidı tuǧan ūly Qūdaibergen. Qyrbyq qar tüsıp, sılbı qata bastap edı. Küzdık soiylǧan. Äkem Qalǧūtan jaqqa jolǧa şyqty. Maǧan bojysyn ūstatty. Şanamen jürdık. Jekkenımız qos küreŋ. Baluannyŋ jem-jettekke üirengen boz jorǧasy basyna türılgen jügen-noqtasymen şana soŋynan jele-jortyp otyrdy. Qonysymyz qalyŋ Kereidıŋ būrynǧy keŋ jailauy Qandyqaraǧaidan, Aqsudan bergı Üijyǧylǧan, Aiqaiqabaq, qairaqty, Mat özenderınıŋ bauyryndaǧy qara orman ışı. Osy küngı ana Astrahanka audanyna qaraityn Qalǧūtandaǧy Ordabaidyŋ Nūryşynyŋ üiıne qondyq. Atabasar jaqtaǧy qūdamyz Qojantai balalaryna barmaqşy Şökeŋ. Taŋerteŋ äkem maǧan jalt būrylyp:
– Balam, qoraǧa şyǧyp, boz jorǧany qaraşy, neǧyp eken? Dedı. Şyqtym. Äşeiınde aldyna bır qap sūly tökseŋ de tük qoimaityn jemqor at basyndaǧy dorbasyn şaiqaqtatyp, jem jei almai sendelıŋkırep tūr. Moinyn, kekılın sipadym. Aityp keldım.
– Apyr-ai, tüs körıp em! Ana bır şal tüsımde «özıŋdı alaiyn ba, atyŋdy alaiyn ba?» dedı. «Atymdy al» dedım. «Jaraidy, äuelı atyŋdy alaiyn, keşıkpei özıŋdı de alam» dep ūiqyly-oiauly jatqanymda aian berıp ketken! – dedı äkem. Şai ışısımen ızımızşe keiın qaittyq. Ekı ara edäuır jer. Üige kele boz jorǧa pyşaqqa ılındı. Keşıkpei äkeidıŋ özı de qaitys boldy.
Äbdılda Täjıbaiūly «Esımdegıler» kıtabynda aqyn Qasym Amanjolūlyna körgen tüsı turaly baianaǧan hatyn keltırıptı:
«Qasymjan! «Jan» degenım janymnyŋ sözı. Osynda kelgelı bır mezgıl oiymnan şyqqan joqsyŋ. Keide jüdeu körınseŋ, keide äjepteuır bolyp oŋalǧandai, öleŋ bastaǧaly otyrǧandai körınesıŋ. Senı bırnşe ret tüsımde kördım. Oilaǧanymdaisyŋ. Bırde jüdeuleu, bırde köŋıldı bop jüresıŋ. Osynyŋ bärı senıŋ syrqattyǧyŋa bailanysty sezınuler bolu kerek. Saradan (Ä.Täjıbaiūlynyŋ özınıŋ jūbaiyn aityp otyr – B.O.) ekı-üş ret sūrap em: «Bır qalpy, özıŋ körgendei», degendı aitty. İlahim, täuır bol. Boiyŋdaǧy, oiyŋdaǧy jalyndy küşter şipaŋ bolsyn, panaŋ bolsyn. Talai tyŋ jyrdy kesel qūrsaulap jatqany köbımız üşın küiınıştı närse. Eşten de keş jaqsy, aiyǧyp ketseŋ, bulyqqan ünder, ırkılgen sözder tögılıp-tögılıp keter, kıdırgen merzımnıŋ olqy jerı tez-aq tolyǧar. Tek sonymen süisınetın bolaiyq.
Aǧaŋ Äbdılda. 4.12.1956.».
Hat mätınınen keiın aqyn bylai dep jazypty: Men ertemen Mäskeuge sabaqqa kelısımen aldymen ädet boiynşa hat-habar ızdedım. Qasym qaitys boldy degen telegramma aldym.
Äbdılda Täjıbaiūly tüske sengen. Bırde ol ǧalym ınısı Qūlbek Ergöbekke: Tüs kördım, 124 jasqa keledı ekenmın deimın. Sony özım ötınıp 113 jasqa tüsırttım. Qoljazbamdy aqtaryp şyqtym. Eşqaida jariialanbaǧan 73000 jol öleŋım bar eken. Sony köşırıp daiyndauym kerek, dep aitqan. Ūly abyzdyŋ būl tüsın Qūlbek Ergöbek 2004 jyly «Egemen Qazaqstan» gazetı arqyly halyqqa jetkızdı.
2012 jyly jaryq körgen «Astana» jurnalynda ataqty «Temırtau» atty körkem şyǧarma jazǧan Zeiın Şakinnıŋ auruhanada soŋǧy ret tıldeskende jūbaiyna aitqan tüsı turaly jazylǧan: «Äŋgıme jazaiyn dep otyrmyn. O dünie jaiynda. Menıŋ o düniege qalai barǧanym, menı komissiia qalai qabyldaǧany jönınde tüs kördım. Sony jazamyn. Döŋgelek üstel. Jaǧalai tanys adamdar otyr. Üsteldıŋ bır jaǧynda şoqşa saqaldy Abai da körınedı. Mihail Lomonosov komissiianyŋ töraǧasy. Menen būryn Aiqyn Nūrqatovty tergep jatyr eken. Men şetkerırek baryp, tıze büktım. Lomonosov ornynan tūrdy da: «Aiqyn, sen nege erte keldıŋ? Şaşkin senen ülken» dedı. Sonda Aikyn bylai dedı: «Men avtmobil qatyǧysyna ūşyradym». Jazuşy oslyny aitady da, jüzın tez būryp äketıp «Saǧat ekı jarym bolyp qaldy. Sen tezırek üige qait Güljannyŋ qarny aşyp qaldy» deidı. Jazuşynyŋ jūbaiy ertesıne taŋerteŋ auruhanaǧa barmaq bolyp, tabaldyryqty attai bergende, üige bettep kele jatqan bır top jazuşyny köredı. Olar Z.Şaşkinnıŋ qaitys bolǧanyn estırtuge kele jatty.
Qazaqtyŋ taǧy bır aqiyq aqyny İsa Baizaqov köz jūmarynan bır kün būryn dosy Qalijan Bekqojinge körgen tüsın bylai baiandap berıptı:
– Qalijan, tünde tüsımde men baiaǧy Ramazan syilaǧan aqboz atqa mınıp aspanda qūiǧytyp jürmın. Būl jazylatynyma aian, – deidı quaŋ säbi senımdılık bıldırıp.
Öleŋmen keste toqyǧan qazaq qyzdarynyŋ bırı Fariza Oŋǧarsynova bala kezındegı tüsın eşqaşan ūmytqan emes. «Jalyn» jurnalynda jariialaǧan estelıgınde sol bala kezgı tüsın baiandaǧan:
- Tüsıme dombyra enıp, sausaqtarym su jorǧanyŋ teŋ basqan tört aiaǧyndai erkın samǧap, neşe türlı äuenderdı tüsımdı
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly
