Soŋǧy jyldary AQŞ pen Qytai ekonomika, qorǧanys syndy eŋ negızgı salalarda bäsekelese bastady. Qūrama Ştat taraby strategiialyq bäsekelesı retınde Resei men Qytaidy qatar qoidy. Sonymen bırge Ündı-Tynyq mūhityndaǧy äskeri äreketterı AQŞ pen Qytai arasynda tuyluy mümkın soǧys qaupın elestettı. Osyǧan bailanysty AQŞ-tyŋ äskeri bazalary qandai röl atqaryp tūr? Qytaidyŋ basty qauıpterı nede? AQŞ-tyŋ äskeri bazalary qaida, qalai ornalasqan degen sūraqtarǧa jauap ızdep kördık.
«2030 jyly AQŞ Qytaidy bölşekteuı mümkın»
2009 jyly 20 qaraşada Qytaidyŋ Halyqtyq azattyq armiia äskeri-äue küşterı universitetı professory Däi Şüi (Dai Xu) atalǧan joǧary oqu ornynda «Qytaidy bölşekteu 2030 – AQŞ-tyŋ ǧalamdyq strategiiasy jäne Qytai daǧdarysy» atty atyşuly leksiiasyn söilegen. Onyŋ leksiiasy Qytaidyŋ özge äskeri mamandary aitqandai «bız qūdırettı armiiamyz» degen oiǧa qūrylmaǧan, kerısınşe Qytaidyŋ eŋ kürdelı äskeri qiyndyqtary, AQŞ-tyŋ Qytaiǧa baǧyttaǧan «C tärızdı qorşau strategiiasyn» alǧa tartqan. Aty şuly būl leksiiada Däi Şüi Tibet pen Şynjaŋ mäselesın de tılge tiek etıp, atalǧan avtonomiialy region tūrǧyndaryn «özderın eşqaşan Qytaidyŋ būqarasy sezınbeitının», «Qytaidyŋ tūraqtylyǧyna qauıp töndıretın küş» retınde baǧalaǧan. Sony aita otyryp, aldaǧy uaqytta Qytaidyŋ tūraqtylyǧy üşın būl aimaqtarda asa qataŋ saqtyq şaralaryn engızu kerek ekenın ortaǧa salǧan. Atalǧan regiondardaǧy basşylyqtyŋ jalǧan «ūlttar yntymaǧyn» ūrandaǧan köz boiauşylyǧyn aşyq synǧa alǧan. Ärı, būl aimaqtar şeteldık küşterdıŋ qoldauyna ie bolsa derbestık alu mümkındıgınıŋ bar ekenın basa aitqan. Professor Däi Şüi leksiiasynda Qytai üşın eŋ ülken qauıp retınde Qūrama Ştatty körsetedı. AQŞ-tyŋ Qytai ainalasyna äskeri bazalar ornalastyryp, Qytaidy «S» tärızdı qorşap tūrǧanyn aita kelıp: «Qazır Qytai qorşauda qalǧan memleket! Qytai ekonomikasy aldaǧy uaqytta Qūrama Ştatty basyp ozuy mümkın. Bıraq, ırı ekonomika qūdırettı eldıŋ kepıldıgı emes. Kezınde dünienıŋ 33 paiyz ekonomikasyn ielegen Sin imperiiasy Angliia men Japoniiadan oŋbai jeŋılgen. Bız qazır ekınşı ırı ekonomikalyq el bolǧanymyzben, ekonomika qūrylymyn tūrǧyn üi, tūrmystyq tūtynu būiymdary ǧana qūrap otyr. Ekonomika qūrylymy AQŞ sekıldı äskerilengende ǧana bız qūdırettı el bola alamyz. Aitalyq, ekonomikasy bızden kenje qalǧan Resei bızden älde qaida qūdırettı el; İzrail kışkentai ǧana el bola tūra äskeri tehnologiiasy bızden ozyq. Bızdıŋ teŋız armiiamyzdyŋ äskeri tehnologiiasy 1960 jyldardaǧy Keŋes odaǧynyŋ teŋız küşterınıŋ quatymen qarailas. Būl – namys, bızde şyndyqty aitatyn adam kem. 2030 jyly AQŞ Qytaidy bölşekteuı mümkın», – dep tüiındegen.AQŞ-tyŋ Qytaidyŋ qorşaǧan 400 äskeri bazasy
2017 jyly 31 qaŋtarda Angliiada «Taiau merzımde boluy mümkın Qytaiǧa qarsy soǧys» atty derektı filmı jaryq kördı. Būl derektı filmde AQŞ-tyŋ Qytai territoriiasyn qorşap tūrǧan 400 äskeri bazasy tolyq aitylǧan. Film taralysymen būl Qytai tarabynan qyzu talqyǧa tüstı. Qytaidyŋ äskeri mamandary da AQŞ-tyŋ Qytaidy qorşaǧan 400 äskeri bazasynyŋ bar ekenın rastaǧan, ärı būl äskeri bazalarda şabuyldauşy, şarlauşy, ūşaq tasymaldauşy jäne joiǧyş kemelerımen qatar, strategiialyq bombalauşy ūşaqtar, iadrolyq oq tūmsyqtar, zymyran qorǧanys jüielerınıŋ ornalasqanyn aitty.
Al, 2017 jyly Qytai men Oŋtüstık-Şyǧys Aziia elderı arasyndaǧy janjal küşeiıp, taraptar jiı qarsylyqqa keldı. Talasty territoriialarda äskeri jattyǧular ötkızdı nemese özge de äskeri qadamdarǧa bardy. Būnyŋ bärınde Qūrama Ştat aşyq aralasyp otyrdy.
Ündı-Tynyq mūhityndaǧy AQŞ äskeri bazalary jalpy Qūrama Ştat äskeri bazalarynyŋ 42,7 paiyzyn ūstaidy. Olar negızınen üş ülken negızgı şep pen jetı ülken şoǧyrǧa bölınıp ornalasqan.
Bırınşı şep: Aliaska-Japoniia-Oŋtüstık Koreia-Taiuan (Taiuan)-Papua Jaŋa Gvineia-Australiia şebı; Mındetı – Strategiialyq maŋyzdy araldar men teŋız joldaryn baqylau; Teŋız aumaǧyn tızgındeu;
Ekınşı şep: Guam araly–Papua Gvineia–Australiia–Jaŋa Zelandiia şebı; Qataŋ baqylaudaǧy äskeri bazalar şebı;
Üşınşı Şep: Gavai araldary men oǧan jaqyn şaǧyn araldardaǧy äskeri bazalar; Eger AQŞ-Qytai arasynda äskeri qaqtyǧys bolǧan jaǧdaida osy atalǧan üşınşı şep artqy şep qyzmetın atqarady.
Maŋyzdy bazalarynyŋ bırı Japon teŋızındegı Okinaua bazasy. Būl bazany Qūrama Ştat 1945 jyldan berı öz meŋgeruıne alǧan. Būl bazada köptegen ırı äskeri qarular ornalasqan jäne oq tūmsyqtar 2 myŋ şaqyrym aumaqtaǧy maŋyzdy qalalaryn (Beijıŋ, Şanhai, Chūŋchin, Şi-an) qarauylǧa alǧan. Oŋtüstık Koreiadaǧy äskeri bazalarda süŋguır qaiyqtar, maŋyzdy soǧys kemelerı ornalasqan. Al, Tynyq mūhityndaǧy Marşall top araldary da asa maŋyzǧa ie. Ötken ǧasyrda köptegen iadrolyq synaqtar osy araldarda jasalǧan. Mıne osy Tynyq mūhit araldaryndaǧy bazalar men Ündı mūhityndaǧy, Päkıstan jäne Auǧanstandaǧy äskeri bazalar arqyly Qytaidy «S» tärızdı qorşauǧa alǧan. Qazırgı kezde osy äskeri bazalar arqyly Qytaidyŋ teŋızdegı tauar tasymalyna kedergı keltıruge, sol arqyly ekonomikasyn älsıretuge de küş salady.
Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın Amerika Qūrama Ştattary bar jaǧynan eŋ quatty elge ainaldy. Bıraq, soǧystan da az zardap şekken joq. Äsırese, özıne tıkelei qauıp töndırgen Japoniianyŋ territoriiasyna äskeri bazalar ornalastyryp, qataŋ baqylauyna aldy. Būdan keiın Korei toǧysy, Afrikadaǧy derbestık alu qozǧalystary, Vetnam soǧysy, Şyǧanaq soǧysy, Auǧan soǧysy, İrak soǧysy qatarly äskeri operasiialardyŋ oraiymen sol elder men öŋırlerde äskeri bazalar saldy. Tıptı, Qyrǧyzstan men Özbekstanǧa da äskeri bazalaryn ornalastyruǧa tyrysty. Onyŋ soŋǧy Qyrǧyzstandaǧy dürbeleŋge ūlasyp, sätsızdıkke ūşyraǧanymen, Ukrainadaǧy jaǧdaida ornyn toltyrdy.
AQŞ-tyŋ äskeri bazalary ornalasqan elder.
AQŞ äskeri bazalary Japoniia, Oŋtüstık Koreia, Taiuan, Filippin, Tailand, Australiia qatarly elderde köbırek şoǧyrlanǧan. Osy elderdegı 30-dan astam portqa tıkelei ielık etıp, 1300 soǧys kemelerın ornalastyrǧan. Tıptı, Japoniiadaǧy Jyŋ Şüihy bazasynda AQŞ ūşaq tasymaldauşy kemelerın qaita jöndeuden ötkıze alady. Al, Taiuanǧa 640 şaqyrym qaşyqtyqtaǧy Chyŋchün bazasy Ündı-Tynyq mūhityndaǧy AQŞ äskeri jabdyqtarynyŋ 60 paiyzy ornalasqan. Filippinde 8 bazasy bolsa, Singapurdaǧy Jaŋ İ bazasy Malakka būǧazyn baqylaityn maŋyzdy port. Ūşqyştar qosynynan Japoniiada 5, Koreiada 7, Guam aralynda 2 qosyny ornalasqan. Būlar ötken ǧasyrda Keŋes odaǧyna qarsy paidalanǧan, al qazır Qytaidyŋ yqpalyn tejeu maqsatyna paidalanylady. Amerika Qūrama Ştatynyŋ älemnıŋ 70-ten astam elındegı äskeri bazalarynda 500 myŋnan astam äskerı ornalasqan. Būlar üşın jylyna 15 mlrd AQŞ dollary jūmsalady. AQŞ äskeri quaty älemde bırınşı orynda tūrady. Sondai-aq, qorǧanys quatyn jan-jaqty salystyrǧanda özınen keiıngı 46 eldıŋ qorǧanys quatyna teŋ. 2018 jyly qorǧanys şyǧyndary 71 mlrd 600 mln dollar bolsa, biylǧy jyly 2,2 trln dollar bolady dep boljanuda. Būl älemdık qorǧanys biudjetınıŋ 47 paiyzyna teŋ. Äsker sany – 1 mln 460 myŋ 930 adam. Äskerlerınıŋ zamanaui qarulanuy jaǧynan da eŋ aldyda. AQŞ armiiasy bes ülken qūramnan tūrady – Qūrlyq armiiasy, Äskeri-teŋız küşterı, Äskeri-äue küşterı, Teŋız korpusy jäne jaǧalau qorǧau küşterı. Amerika Qūrama Ştattary älemdegı eŋ ırı iadrolyq arsenalǧa ie jäne naqty şaiqasta iadrolyq qaru qoldanǧan älemdegı jalǧyz el. Tramp bilıkke kelgennen keiın de bar küşpen äskeri biudjettı arttyrǧan.
Tramp ükımetınıŋ biudjettık jospary.
Taiuan äskeri salasymen AQŞ tyǧyz bailanys ornatqan. Olar Qytaidyŋ äskeri damuyn baqylau, arnaiy qyzmetter men jasandy jer serıkterı arqyly jinaqtalǧan mälımetterdı bölısu syndy yntymaqtastyqty jüzege asyrady degen boljamdar da bar. Al, Auǧanstandaǧy AQŞ äskeri bazalary Şynjaŋ mäselesımen tyǧyz bailanysty degen közqarastar da kezdesedı.
Erzat Kärıbai
Qazaq Times
