2023 jylǧy 3 säuırde Ortalyq kommunikasiialar qyzmetınıŋ alaŋynda ötken brifingte energetika ministrı m. a. Bolat Aqşolaqov öndırıs kölemı artqanymen, elde dizel otynynyŋ tapşylyǧy tuyndap otyrǧanyn atap öttı.
Jalpy, 2022 jyly dizel otynynyŋ da, benzinnıŋ de öndırısı rekordtyq körsetkışke jettı: dizel otyny öndırısı 8,5%, 5,4 mln tonnaǧa deiın, benzin — 3,1%, 5 mln tonnaǧa deiın köbeidı.
Eske salaiyq, mūnai önımderı öndırısınıŋ aitarlyqtai ösuı 2017-2018 jyldardan keiın, barlyq üş otandyq mūnai öŋdeu zauytyn qaita qūru jäne jaŋǧyrtu baǧdarlamasy aiaqtalǧannan keiın boldy. Jaŋǧyrtu nätijesınde jeŋıl mūnai önımderınıŋ öndırısı östı: benzin — 2 eseden astam, aviakerosin — 3 ese, dizel otyny — 1,3 ese ūlǧaidy, būl öz kezegınde, kem degende teoriialyq tūrǧyda, otandyq sūranysty tolyq qanaǧattandyruǧa mümkındık beredı.
Is jüzınde mūndai ösımge qaramastan Qazaqstan janarmai tapşylyǧyna tap bolyp otyr. Būl jaǧdaidyŋ sebebı tūtynudyŋ aitarlyqtai ösuı. QR Energetika ministrlıgınıŋ mälımetınşe, tūtynu ösımı aşyq tüstı mūnai önımderınıŋ barlyq türlerı boiynşa baiqalady. Biyl nauryz aiynyŋ qorytyndysy boiynşa, dizel otyny tūtynu byltyrǧy säikes kezeŋımen salystyrǧanda 15% artqan. Sonyŋ saldarynan elde 850 myŋ tonnaǧa deiın janarmai tapşylyǧy tuyndauy mümkın.
Janarmai tapşylyǧynyŋ negızgı jäne asa maŋyzdy sebebı otandyq otynnyŋ şetelge ketuıne äkeletın tranzittık tasymaldyŋ ösuı — QR-dan körşı jäne körşı emes elderge eksporttalady. Kölık qūraldarymen (jartylai tırkemesı nemese tırkemesı bar traktorlar) tranzittık tasymaldau kölemı jyldan jylǧa ösıp keledı. Qolda bar soŋǧy derekterge säikes, avtokölıkpen jüktı tranzittık tasymaldau kölemı bır jylda 31,5% östı (2021). Qazaqstan arqyly tranzittık tasymaldaudyŋ üzdıksız jäne qarqyndy ösuı otandyq mūnai öŋdeu zauyttaryn jaŋǧyrtudyŋ aiaqtaluymen tūspa-tūs keldı. Būǧan deiın dinamika bırkelkı emes, ösu men qūldyrau kezeŋderı boldy (diagrammany qaraŋyz). Nätijesınde tranzittık aǧynnyŋ joǧary qarqyny QR ışınde import esebınen jabylatyn janarmaidyŋ jasandy tapşylyǧyna äkep soqtyrady.
Bır jaǧynan, Qazaqstannyŋ aimaqtaǧy negızgı kölık torabyna ainaluyn öte oŋdy — respublika būǧan ūmtyldy. Ekınşı jaǧynan, basqa da problemalar men infraqūrylymǧa auyrtpalyq tüsıruden QR-ǧa şetelden keletın jük kölıkterı elde janarmai qūiyp qana qoimaidy, barynşa toltyryp äketedı.
Otandyq mūnai önımderınıŋ elden būlai ketuıne baǧanyŋ disproporsiiasy sebep bolyp otyr. Qazaqstanda benzin men dizel otynynyŋ qūny köptegen eldermen, sonyŋ ışınde körşılerımızben salystyrǧanda äldeqaida tömen. Mäselen, GlobalPetrolPrices.com saitynyŋ mälımetınşe, Qazaqstanda 27 nauryzdaǧy jaǧdai boiynşa, benzinnıŋ ortaşa qūny litrıne 0,469 AQŞ dollary (212,6 teŋge) bolsa, Reseide ol 43,7% (0,674 AQŞ dollary) qymbattaǧan nemese 305,48 teŋge, Qyrǧyzstanda 47,5% qymbat (0,692 AQŞ dollary nemese 313,6 teŋge), al Özbekstanmen aiyrmaşylyq 2 eseden astam (0,945 AQŞ dollary nemese 428,5 teŋge) boldy.
Salystyrmaly türde jasandy tapşylyqqa äkelıp otyrǧan tranzit arqyly «tabiǧi» türde syrtqa ketuden bölek, «sūr» kontrabandalyq jolmen Qazaqstannan benzin men dizel otynyn ädeiı şetelge äketu faktılerı de jetkılıktı. Būl rette jük kölıkterı rūqsat etılgen normadan artyq janarmai qūiyp qana qoimai, mūnai önımderın eksporttau üşın qosymşa sisternalarmen jabdyqtalǧan. Eske salaiyq, biyl 31 qaŋtardan bastap Qazaqstanda janarmaidy avtokölıkpen eksporttauǧa taǧy da tyiym salynǧan. Sonymen qatar, atalǧan şekteulerge qaramastan elımızde janarmaidyŋ zaŋsyz eksporttau faktılerı tırkelude. Mäselen, 2023 jyldyŋ 31 qaŋtarynan bastap QR aumaǧynan janarmaidy zaŋsyz äketu boiynşa 288 faktıge jol berılgen. Onyŋ ışınde syrtqy şekarada mūnai önımderın zaŋsyz äketudıŋ 94 faktısı anyqtalyp, sot 1,5 mln teŋgeden astam somaǧa aiyppūl salyp, 2,3 myŋ litr benzin men 25,3 myŋ litr dizel otynyn tärkılendı. EAEO elderımen şekarada jalpy kölemı 63,8 myŋ litrden asatyn janarmai eksportynyŋ 194 faktısı anyqtaldy. Jalpy, qysqa merzımde 90 myŋ litrden astam janarmaidy zaŋsyz äketu äreketterı toqtatyldy — būdan basqa qanşama kontrabanda ūstalmai ketkenın oilai berıŋız.
Eskertu: qazaqstandyq janarmaidy körşı elderge satu kontrabandaşylarǧa öte ülken paida äkeledı. Eger baǧalardaǧy aiyrmaşylyqty eskeretın bolsaq, onda dizel otyny boiynşa mūndai ıstıŋ rentabeldılıgı 40%–100%, benzinge 44%–105% şegınde özgeruı mümkın.
Aitpaqşy, körşıles elderge, meilı EAEO aiasynda, meilı odaqtan tys jerlerge ketuınen basqa, janarmai baǧasynyŋ tömendıgınıŋ taǧy bır jaǧymsyz jaǧy bar: jaǧdai mūnai-gaz sektoryna investisiia tartuǧa jäne damytuǧa, sondai-aq geologiialyq barlau jūmystaryn jürgızu jäne resurstyq bazany tolyqtyru mümkındık bermeidı. Jalpy, baǧany jasandy şekteu dästürlı türde investisiia aǧynynyŋ bolmauyna äkeledı. Qazır elımızdegı mūnai öŋdeu zauyttary özın-özı aqtau qaǧidatymen jūmys ısteidı, eşqandai aitarlyqtai paida joq. Qazırgı kereǧar jaǧdaida memleket janarmai baǧasyn ūstap tūru üşın aitarlyqtai şyǧynǧa ūşyraidy, būl eŋ tömengı baǧalardyŋ saldarynan körşı elderge ketıp, sol arqyly şeteldıkterdı, tıptı kontrabandaşylardy subsidiialaidy.
Energetika ministrlıgınıŋ pıkırınşe, mäselenıŋ jalǧyz şeşımı — baǧadaǧy disproporsiiany azaitu. Būl qajettı şara: eger būryn tapşylyq mūnai önımderın öndırudı ūlǧaitu esebınen jabylsa, qazır elımızdıŋ mūnai öŋdeu zauyttary maksimaldy quatta jūmys ıstep jatyr, al keiıngı jyldary öndırıs kölemınıŋ aitarlyqtai artpaidy. Eger janarmaidyŋ syrtqa aǧynyn toqtatu şaralary qazır qabyldanbasa, onda tranzittık tasymaldau kölemınıŋ jyl saiynǧy ösuın eskere otyryp, Qazaqstan jaqyn bolaşaqta jalpy tapşylyqqa tap bolady, būl eldıŋ energetikalyq qauıpsızdıgıne tıkelei qauıp töndıredı.
Jalpy, jasandy jäne oilastyrylmaǧan, teŋgerımsız baǧany ūstap tūru şyn mänınde eldıŋ energetika salasynyŋ qasıretın tudyrady. Baǧanyŋ naqty deŋgeiın saqtai otyryp, halyqty qoldaudyŋ barabar baǧdarlamasyn äzırleudıŋ ornyna naryq zaŋyna qarsy oinau äreketı qazırdıŋ özınde kerı nätijelerge äkelıp soqtyrdy. Mäselen, elektr energiiasy tarifterın tejeu eldegı elektr stansiialarynyŋ qajettı investisiiasyz qaluyna, odan ärı jelılerdegı köptegen apattarǧa, sondai-aq amortizasiianyŋ orasan zor deŋgeiıne äkeldı. Ekıbastūz ben Ridder qalalaryndaǧy tötenşe jaǧdai öte aiqyn. Postfaktum, prezidenttıŋ tapsyrmasy boiynşa elımızde sektorǧa kürdelı salymdar aǧynynyŋ jaǧdaiyn jaqsartuǧa arnalǧan «investisiiaǧa aiyrbas tarifı» baǧdarlamasy ıske qosyldy.
Mūnai önımderınıŋ baǧasyna keler bolsaq, Qazaqstanda onyŋ älemdegı eŋ tömen baǧalardyŋ qatarynda ekenı belgılı. Osylaişa, Qazaqstan eŋ arzan benzinı bar 10 eldıŋ jäne eŋ arzan dizel otyny bar 15 eldıŋ qataryna endı. Körşı eldermen, Europa men Amerikamen aiyrmaşylyq bırneşe ese boluy mümkın. Tolyq aqparat infografikada berılgen.
Jalpy, QR-daǧy benzin men dizeldık otyn baǧasynyŋ özgeruın tarihi dinamikamen qarastyratyn bolsaq, ösımnıŋ basqa äleumettık maŋyzy bar önımder men tauarlarmen salystyrǧanda qalypty qarqynmen bolǧanyn atap ötuge bolady. Tömendegı infografika sektorda eşqaşan aitarlyqtai sekırıs bolmaǧanyn körsetedı; sonymen qatar belgılengen baǧa ūzaq uaqyt boiy bır deŋgeide saqtalady, öitkenı ony uäkılettı organdar arqyly memleket retteidı.
Mäselen, elımızdıŋ Energetika ministrlıgınıŋ mälımetınşe, 2018–2022 jyldary dizel otynynyŋ baǧasy Qazaqstanda 29,2%, al basqa elderde 75%-dan astamǧa qymbattady. Dollarmen eseptegende QR-da dizel otynynyŋ baǧasy 5 jyl ışınde mülde özgermegenın bölek atap ötemız. Jaǧdai benzin baǧasynda da ūqsas.
Būl rette mūnai önımderın öndırudı odan ärı ūlǧaitu jäne tapşylyqty auyzdyqtau baǧytynda bırqatar şaralar josparlanyp otyrǧanyn aita ketken jön.
Janarmai tapşylyǧynyŋ negızgı jäne asa maŋyzdy sebebı otandyq otynnyŋ şetelge ketuıne äkeletın tranzittık tasymaldyŋ ösuı — QR-dan körşı jäne körşı emes elderge eksporttalady. Kölık qūraldarymen (jartylai tırkemesı nemese tırkemesı bar traktorlar) tranzittık tasymaldau kölemı jyldan jylǧa ösıp keledı. Qolda bar soŋǧy derekterge säikes, avtokölıkpen jüktı tranzittık tasymaldau kölemı bır jylda 31,5% östı (2021). Qazaqstan arqyly tranzittık tasymaldaudyŋ üzdıksız jäne qarqyndy ösuı otandyq mūnai öŋdeu zauyttaryn jaŋǧyrtudyŋ aiaqtaluymen tūspa-tūs keldı. Būǧan deiın dinamika bırkelkı emes, ösu men qūldyrau kezeŋderı boldy (diagrammany qaraŋyz). Nätijesınde tranzittık aǧynnyŋ joǧary qarqyny QR ışınde import esebınen jabylatyn janarmaidyŋ jasandy tapşylyǧyna äkep soqtyrady.
Bır jaǧynan, Qazaqstannyŋ aimaqtaǧy negızgı kölık torabyna ainaluyn öte oŋdy — respublika būǧan ūmtyldy. Ekınşı jaǧynan, basqa da problemalar men infraqūrylymǧa auyrtpalyq tüsıruden QR-ǧa şetelden keletın jük kölıkterı elde janarmai qūiyp qana qoimaidy, barynşa toltyryp äketedı.
Otandyq mūnai önımderınıŋ elden būlai ketuıne baǧanyŋ disproporsiiasy sebep bolyp otyr. Qazaqstanda benzin men dizel otynynyŋ qūny köptegen eldermen, sonyŋ ışınde körşılerımızben salystyrǧanda äldeqaida tömen. Mäselen, GlobalPetrolPrices.com saitynyŋ mälımetınşe, Qazaqstanda 27 nauryzdaǧy jaǧdai boiynşa, benzinnıŋ ortaşa qūny litrıne 0,469 AQŞ dollary (212,6 teŋge) bolsa, Reseide ol 43,7% (0,674 AQŞ dollary) qymbattaǧan nemese 305,48 teŋge, Qyrǧyzstanda 47,5% qymbat (0,692 AQŞ dollary nemese 313,6 teŋge), al Özbekstanmen aiyrmaşylyq 2 eseden astam (0,945 AQŞ dollary nemese 428,5 teŋge) boldy.
Salystyrmaly türde jasandy tapşylyqqa äkelıp otyrǧan tranzit arqyly «tabiǧi» türde syrtqa ketuden bölek, «sūr» kontrabandalyq jolmen Qazaqstannan benzin men dizel otynyn ädeiı şetelge äketu faktılerı de jetkılıktı. Būl rette jük kölıkterı rūqsat etılgen normadan artyq janarmai qūiyp qana qoimai, mūnai önımderın eksporttau üşın qosymşa sisternalarmen jabdyqtalǧan. Eske salaiyq, biyl 31 qaŋtardan bastap Qazaqstanda janarmaidy avtokölıkpen eksporttauǧa taǧy da tyiym salynǧan. Sonymen qatar, atalǧan şekteulerge qaramastan elımızde janarmaidyŋ zaŋsyz eksporttau faktılerı tırkelude. Mäselen, 2023 jyldyŋ 31 qaŋtarynan bastap QR aumaǧynan janarmaidy zaŋsyz äketu boiynşa 288 faktıge jol berılgen. Onyŋ ışınde syrtqy şekarada mūnai önımderın zaŋsyz äketudıŋ 94 faktısı anyqtalyp, sot 1,5 mln teŋgeden astam somaǧa aiyppūl salyp, 2,3 myŋ litr benzin men 25,3 myŋ litr dizel otynyn tärkılendı. EAEO elderımen şekarada jalpy kölemı 63,8 myŋ litrden asatyn janarmai eksportynyŋ 194 faktısı anyqtaldy. Jalpy, qysqa merzımde 90 myŋ litrden astam janarmaidy zaŋsyz äketu äreketterı toqtatyldy — būdan basqa qanşama kontrabanda ūstalmai ketkenın oilai berıŋız.
Eskertu: qazaqstandyq janarmaidy körşı elderge satu kontrabandaşylarǧa öte ülken paida äkeledı. Eger baǧalardaǧy aiyrmaşylyqty eskeretın bolsaq, onda dizel otyny boiynşa mūndai ıstıŋ rentabeldılıgı 40%–100%, benzinge 44%–105% şegınde özgeruı mümkın.
Aitpaqşy, körşıles elderge, meilı EAEO aiasynda, meilı odaqtan tys jerlerge ketuınen basqa, janarmai baǧasynyŋ tömendıgınıŋ taǧy bır jaǧymsyz jaǧy bar: jaǧdai mūnai-gaz sektoryna investisiia tartuǧa jäne damytuǧa, sondai-aq geologiialyq barlau jūmystaryn jürgızu jäne resurstyq bazany tolyqtyru mümkındık bermeidı. Jalpy, baǧany jasandy şekteu dästürlı türde investisiia aǧynynyŋ bolmauyna äkeledı. Qazır elımızdegı mūnai öŋdeu zauyttary özın-özı aqtau qaǧidatymen jūmys ısteidı, eşqandai aitarlyqtai paida joq. Qazırgı kereǧar jaǧdaida memleket janarmai baǧasyn ūstap tūru üşın aitarlyqtai şyǧynǧa ūşyraidy, būl eŋ tömengı baǧalardyŋ saldarynan körşı elderge ketıp, sol arqyly şeteldıkterdı, tıptı kontrabandaşylardy subsidiialaidy.
Energetika ministrlıgınıŋ pıkırınşe, mäselenıŋ jalǧyz şeşımı — baǧadaǧy disproporsiiany azaitu. Būl qajettı şara: eger būryn tapşylyq mūnai önımderın öndırudı ūlǧaitu esebınen jabylsa, qazır elımızdıŋ mūnai öŋdeu zauyttary maksimaldy quatta jūmys ıstep jatyr, al keiıngı jyldary öndırıs kölemınıŋ aitarlyqtai artpaidy. Eger janarmaidyŋ syrtqa aǧynyn toqtatu şaralary qazır qabyldanbasa, onda tranzittık tasymaldau kölemınıŋ jyl saiynǧy ösuın eskere otyryp, Qazaqstan jaqyn bolaşaqta jalpy tapşylyqqa tap bolady, būl eldıŋ energetikalyq qauıpsızdıgıne tıkelei qauıp töndıredı.
Jalpy, jasandy jäne oilastyrylmaǧan, teŋgerımsız baǧany ūstap tūru şyn mänınde eldıŋ energetika salasynyŋ qasıretın tudyrady. Baǧanyŋ naqty deŋgeiın saqtai otyryp, halyqty qoldaudyŋ barabar baǧdarlamasyn äzırleudıŋ ornyna naryq zaŋyna qarsy oinau äreketı qazırdıŋ özınde kerı nätijelerge äkelıp soqtyrdy. Mäselen, elektr energiiasy tarifterın tejeu eldegı elektr stansiialarynyŋ qajettı investisiiasyz qaluyna, odan ärı jelılerdegı köptegen apattarǧa, sondai-aq amortizasiianyŋ orasan zor deŋgeiıne äkeldı. Ekıbastūz ben Ridder qalalaryndaǧy tötenşe jaǧdai öte aiqyn. Postfaktum, prezidenttıŋ tapsyrmasy boiynşa elımızde sektorǧa kürdelı salymdar aǧynynyŋ jaǧdaiyn jaqsartuǧa arnalǧan «investisiiaǧa aiyrbas tarifı» baǧdarlamasy ıske qosyldy.
Mūnai önımderınıŋ baǧasyna keler bolsaq, Qazaqstanda onyŋ älemdegı eŋ tömen baǧalardyŋ qatarynda ekenı belgılı. Osylaişa, Qazaqstan eŋ arzan benzinı bar 10 eldıŋ jäne eŋ arzan dizel otyny bar 15 eldıŋ qataryna endı. Körşı eldermen, Europa men Amerikamen aiyrmaşylyq bırneşe ese boluy mümkın. Tolyq aqparat infografikada berılgen.
Jalpy, QR-daǧy benzin men dizeldık otyn baǧasynyŋ özgeruın tarihi dinamikamen qarastyratyn bolsaq, ösımnıŋ basqa äleumettık maŋyzy bar önımder men tauarlarmen salystyrǧanda qalypty qarqynmen bolǧanyn atap ötuge bolady. Tömendegı infografika sektorda eşqaşan aitarlyqtai sekırıs bolmaǧanyn körsetedı; sonymen qatar belgılengen baǧa ūzaq uaqyt boiy bır deŋgeide saqtalady, öitkenı ony uäkılettı organdar arqyly memleket retteidı.
Mäselen, elımızdıŋ Energetika ministrlıgınıŋ mälımetınşe, 2018–2022 jyldary dizel otynynyŋ baǧasy Qazaqstanda 29,2%, al basqa elderde 75%-dan astamǧa qymbattady. Dollarmen eseptegende QR-da dizel otynynyŋ baǧasy 5 jyl ışınde mülde özgermegenın bölek atap ötemız. Jaǧdai benzin baǧasynda da ūqsas.
Būl rette mūnai önımderın öndırudı odan ärı ūlǧaitu jäne tapşylyqty auyzdyqtau baǧytynda bırqatar şaralar josparlanyp otyrǧanyn aita ketken jön.
