Mäjılıste Ūlttyq ekonomika ministrlıgı ūsynǧan «jergılıktı özın-özı basqaru turaly» zaŋ jobasy talqylanyp jatyr. Vise-ministr Bauyrjan Omarbekov auyl men audandyq deŋgeidegı qalada halyqtyŋ aşyq dauys beruı arqyly jergılıktı özın-özı basqaru organy – keŋes qūrylatynyn mälım ettı. Äitse de Mäjılıs deputattary keŋes qūrylatyn bolsa, ruşyldyq pen separatizm jailauy mümkın dep qauıptenıp otyr. Al sarapşylar ministrlık ūsynǧan zaŋnyŋ öte-möte oryndy jazylǧanyn alǧa tartady.
Bauyrjan Omarbekov zaŋ jobasynda keŋes müşelerınıŋ sany tūrǧylyqty azamattardyŋ jäne auyldyq okrugtegı eldı mekenderdıŋ sanyna bailanysty jazylǧanyn aitady. Būl rette keŋeste auyldyq okrugtıŋ qūramyna kıretın ärbır eldı mekennen ökıldık qamtamasyz etıletın bolady.
«Keŋes töraǧasy lauazymy tūraqty jäne jergılıktı biudjetten tölenedı. Oblystyq jäne respublikalyq maŋyzy bar qalalar men astana deŋgeiınde jergılıktı özın-özı basqaru organy – qalalyq özın-özı basqaru keŋesı qūrylady. Qalalyq özın-özı basqarudyŋ keŋesın qalyptastyru üşın qalalardyŋ aumaǧy «Qazaqstan Respublikasyndaǧy sailau turaly» konstitusiialyq zaŋyna säikes sailau okrugterı men uchaskelerıne bölınedı. Qalalyq özın-özı basqarudyŋ keŋes qūramy sailau uchaskelerı ökılderınıŋ qatarynan bır sailau okrugınen bır ökılden qūrylady», – deidı Bauyrjan Omarbekov.
«RUŞYLDYQ PEN SEPARATİZM QOZYP KETUI MÜMKIN»
Bır qyzyǧy Ūlttyq ekonomika ministrlıgınıŋ ūsynǧan zaŋ jobasyna deputattar şüilıgıp otyr. Mysaly, Mūrat Äbenov şekaralyq aimaqta separatizm oty tūtanyp ketpei me dep qauıptenedı. Sondai-aq ol «keŋestı küşeitsek, memlekettık bilıktıŋ zaŋdary oryndalmaidy» dei kele «oblysqa baǧynbaityn auyldar paida bolady» dep alaŋdauşylyq bıldırdı. Al Edıl Jaŋbyrşin bolsa, öŋırdegı ruşyldyq asqynyp ketetının alǧa tartyp, är aimaqtyŋ mentalitetınde män beru kerek ekenın eskerttı. Ärıptesterınıŋ alaŋdauyna «Auyl» partiiasy atynan deputat bolǧan Erbolat Sauryqov tüsınıstıkpen qaraidy. Sebebı ol zaŋdy qabyldamas būryn öŋırdegı separatizm men ruşyldyqqa män beru kerek degen pıkırde.«Jergılıktı özın-özı basqaru zaŋyn ministrlık ūsynǧandai qabyldaityn bolsaq, elımızge ülken qauıp bolady. Mysaly keŋestı taǧaiyndaityn ökılder özara bırlesıp, ruy köp auyldarda özderınıŋ ruyna qatysty azamatty taǧaiyndap qoiu qaupı bar. Osy uaqytqa deiın audan men oblys äkımdıkterınıŋ janynan qūrylǧan qoǧamdyq keŋes degender boldy. Aşyǧyn aitqanda qoǧamdyq keŋesterdıŋ köpşılıgı halyq üşın emes, äkımdık üşın jūmys ıstedı. Sebebı qoǧamdyq keŋestı qalyptastyratyn mäslihat bolsa, al mäslihat deputattary äkımdıktıŋ nūsqauymen özderıne qajettı tūlǧalardy keŋeske müşe etıp aldy da, qoǧamdyq keŋestıŋ töraǧasyn sonyŋ ışınen sailady. Jaŋadan qūrylaiyn dep jatqan keŋes qoǧamdyqtyŋ keŋestıŋ bır türı bolyp sanalady. Bıraq keŋes töraǧasy memleketten jalaqy alady. Sondyqtan būl keŋestıŋ qalyptasuyna oblys pen audandyq äkımdık mülde aralaspauy kerek. Būl jerde halyqtyŋ köpşılıgınıŋ dauysy boiynşa, auyldyŋ belsendılerı taǧaiyndauy kerek. Sol kezde ǧana auyl, audan äkımderınıŋ esepterın, qarjylarynyŋ jūmsaluyna tolyq jauap bere alady. Olai bolmaǧan jaǧdaida olar äkımderdıŋ yǧyna jyǧylyp qalatyn bolady», – deidı deputat.
«SYNASAM, PARLAMENTKE KIRGIZBEI QOIаDY»
Deputattardyŋ pıkırıne «Baitaq» partiiasynyŋ töraǧasy Azamathan Ämırtai kelıspeidı. Naqtyraq aitsaq, ol jergılıktı özın özı basqaru zaŋy qabyldanǧannan keiın ruşyldyq qozyp ketedı dep alaŋdauǧa negız joq ekenın eskerttı.«Bilık äkımnıŋ qolyna şoǧyrlanǧan kezde ruşyldyq artuy mümkın. Al keŋes qūrylsa bilık bırneşe bölıkke bölınedı. Onyŋ üstıne halyq ädıldıktı talap etıp, özınıŋ äleumettık mäselesın kötergen kezde kerısınşe bırıgıp ketedı. Ol kezde ruǧa, jüzge, tıptı ūltqa da qaramaidy. Mysaly, sızdıŋ esık aldyŋyzǧa balalar alaŋşasy kerek delık. Būl kezde sız rudy ūmytyp ketıp, balaŋyzǧa jaily jaǧdaidyŋ bolǧanyn qalaisyz. Negızı avtoritarlyq rejim bar kezde traibalizm bolady. Būl jerde mäsele basqa da bolyp otyr. Naqtyraq aitsam, zaŋda körsetılgen keŋes äkımderge bäsekeles bolady. Bıraq ol äkımnıŋ jūmysyna kedergı emes, kerısınşe äkımnıŋ ūsynysyn qoldauǧa kömektesedı. Sondai-aq halyqtyŋ belsendılıgı jergılıktı jerde ösıp, azamattyq qoǧam qalyptasady. 2021 jyly Atyrau oblysy Jyloi audanynda özın özı basqaruǧa bailanysty pilottyq jobany ıske asyrdyq. Äu basta äkımdık qiynşylyqpen qabyldap edı, keiın bırlesıp jūmys ısteudıŋ tiımdı ekenın tüsındı. Jol, jylu sekıldı är türlı mäselege bailanysty biudjettı qarauǧa qoldau körsetedı. Būl jerde saiasi emes, şaruaşylyq jūmys. Ministrlıktıŋ ūsynyp otyrǧan zaŋy öte-möte oryndy. Atalǧan zaŋ baptary köp mäselenı şeşedı. Olar älemdık täjıribege saraptama jasap, zaŋdy dūrys jazǧan dep bılemın», – deidı ol.– Ministrlık ūsynyp otyrǧan zaŋ «öte oryndy» dep jiynda nege aitpadyŋyz? – Men sol jerde aittym ǧoi. Būl zaŋ mındettı türde kerek dep. Sız menı tyŋdamadyŋyz ba? Men atalǧan otyrysta ekı ret söiledım. – Men sızdıŋ ekı sözıŋızdı de tyŋdadym. Sız keŋes kerek degensız. Keŋestıŋ kerek ekenın bärı bıledı. Ministrlıktıŋ zaŋ jobasy dūrys ekenın, al deputattar äkımderdıŋ müddesın qorǧap otyrǧanyn nege aitpadyŋyz? – Men endı deputat emespın ǧoi, jai ǧana partiianyŋ ökılımın. Eger men synaityn bolsam parlamentke kırgızbei qoiady ǧoi. Otyrys bıtkennen keiın ministrlıktıŋ ökılderıne qolyn alyp, rizaşylyǧymdy bıldırdım. Deputattardyŋ bärı būl zaŋǧa nege qarsy bolyp otyr? Sebebı olardyŋ bärı kezınde äkım bolǧan adamdar. Sondyqtan da olar äkım jūmysyna kedergı bolatyn zaŋdy qabyldaǧysy kelmei otyr. Bıraq bız qoǧamdyq ūiym, partiia retınde būl zaŋdy alyp şyǧamyz. Qajet bolsa, adamdardy alyp şyǧamyz. Sebebı būl zaŋdy prezident qoldap otyr. «SAILAU URNASYNAN AIYRYLYP QALADY» Qoǧam qairatkerı Dos Köşım kezınde «Jergılıktı özın öz basqaru – azamattyq qoǧamnyŋ alǧaşqy baspaldaǧy» degen kıtap jazǧanyn aitady. Sondyqtan da ol Parlament talqylap jatqan zaŋ jobasyn quanyşpen qabyldaǧanyn jetkızdı.
«Özın-özı basqaru zaŋy orys tıldı aimaqta separatizm qaupın arttyryp jıberuı mümkın. Bıraq solai eken dep jergılıktı özın-özı basqarudy toqtatyp qoiuǧa bolmaidy. Sol sebeptı men būl zaŋdy är aimaqqa jeke-jeke engızgen dūrys dep esepteimın. Mysaly äuelı batys aimaq, sosyn elımızdıŋ oŋtüstıgınde özın-özı basqarudy engızuge bolady. Zaŋ tūtas Qazaqstanǧa enuı üşın 5-6 jylǧa sozyluy mümkın. Mūndai täjıribe älemde bar. Mysaly, qazaq tılınıŋ mäselesın de osy täsılmen şeşuge bolady. 95 paiyz qazaq tūratyn Qyzylorda oblysynda orys tılın alyp tastap, qazaq tılın damytsa, eşteŋe bolmaidy. Sebebı būl oblys Öskemen sekıldı orys köp qonystanǧan öŋır emes. Qazaqtardyŋ üles salmaǧy 80 paiyzdan asqan oblystarda memlekettık tıldıŋ mäselesın 100 paiyz şeşıp tastauǧa bolady», – deidı ol.– Mūrat Äbenov jergılıktı özın özı basqaru zaŋy qabyldanatyn bolsa, oblysqa baǧynbaityn auyldar paida bolatynyn aitady. Deputat aitqandai oblysqa baǧynbaityn auyl qauıptı me? – Jūrt menen jergılıktı özın-özı basqarudy tüsındırıp berıŋızşı dep sūraǧanda «Auyl äkımı audan basşysyna sälem bermeidı. Al audan äkımı oblystyŋ äkımın qaǧyp ötıp ketedı» dep jauap beremın. Sebebı jergılıktı özın-özı basqaru zaŋy älemdık täjıribege sai qabyldansa, auyl äkımı oblys äkımıne baǧynbauy kerek. Auyl äkımı Konstitusiiaǧa jäne jergılıktı özın sailaǧan halyqqa süienedı. Mysaly, oblys äkımdıgınıŋ biudjet aqşasyn bölıp bergennen basqa jūmysy joq. Eger jergılıktı özın-özı basqaru jüiesı ornasa, oblys äkımdıgı kerek pe, kerek emes pe degen sūraq tuady. Bilık nege özın-özı basqaru zaŋyn qabyldaudan qorqady? Sebebı olar sailau urnasynan aiyrylyp qalamyz ba dep alaŋdaidy. Jergılıktı özın-özı basqaru zaŋy qabyldansa, bilık sailau urnasynan aiyrylady. Öitkenı olar oblystyq ışkı saiasat basqarmasynyŋ aitqanyn qūlaǧyna qystyrmaityn bolady. Eger bızdıŋ elde jergılıktı basqaru jüiesınıŋ klassikalyq ülgısı ornasa, onda bızde äkımşılık, ämırşılık jüie qūridy. Al bızdıŋ bilık äkımşılık-ämırşıldık jüiege süienıp otyr. – Halyq bırınşı jäne ekınşı sailauda öz rulasyn sailap, bıraq ol eşteŋe ısteme onda üşınşı sailauda basqaşa taŋdau jasaityn şyǧar? – Ärine, ärine. Öz basym jergılıktı özın özı basqarudy engızgen kezde traibalizm artyp ketedı degenge asa senbeimın. Sebebı qazaq halqy är uaqytta myna azamat alyp şyǧady-au dep soǧan dauys beredı. Ol özınıŋ rulasy ma, basqa rudyŋ azamaty ma, tıptı özge ūlttyŋ ökılı bolsa da maŋyzdy emes. Belgılı bır deŋgeide ruşyldyqtyŋ sarqynşaqtary boluy mümkın. Bıraq öz rulasy äkım bolyp, ol eşteŋe ıstemese halyq ötken qatelıgın qaitalamauǧa tyrsady. Būl rette ideologiialyq jūmys jürgızuge män beru kerek. Ökınışke qarai Qazaqstanda ideologiialyq jūmys mülde joq. Jergılıktı özın-özı basqaru, iaǧni zemstvony kezınde Älihan Bökeihan bastaǧan alaş arystary kötergen bolatyn. Alaida 1917 jyly qūrylǧan Alaşorda ükımetı 1920 jyly qūlaǧannan keiın būl bastama aiaqsyz qaldy. Alaş arystary 100 jyl būryn artyqşylyǧyn tüsıngen jergılıktı özın özı basqaruǧa täuelsız eldıŋ bilıgı nege qarsy bolyp jür?
Serık JOLDASBAI
"Adyrna" ūlttyq portaly
