Sońǵy kezde Táńirshildik týraly sóz kóbeıip ketti.
Solardyń ǵalamtorda júrgen birinen úzindi keltireıin: "...biraz qazaqtar ǵana ne Qudaıy, ne paıǵambary joq, ne Qurany, neBıblııasy, neTaýraty, ne Zabýry, ıaǵnı bir kitaby joq,ne sharıǵat ne ereje kanondary joq tengrızm degenge kósheıik deıdi.
Olardyń Tengrı dep júrgeni de Allanyń Táńir degen bir aty. Osy báleni 90shy jyldary Qazaqstanǵa kelgen evreı mıllıarder Soros degen bastap..." taǵysyn taǵylar. Qalaı jazylsa solaı kóshirilidi. Aıta keteıin, bul qoǵamdaǵy bilimdi degen azamattyń jazbasy. Atyn ádeıi jazbadym.
Qurmetti oqyrman, ózińiz aıtyńyzshy osy durys pa? "Olardyń Tengrı dep júrgeni de Allanyń Táńir degen bir aty. Osy báleni..."
Al endi Táńir degen "osy bále" bolsa Allanyń taǵy bir aty "bále" me? Pikir bildirgende de oılanyp bildirý kerek emes pe?
Menińshe Táńir eshqandaı "bále" emes. Táńirden qorqýdyń qajeti joq. Basqa basqa uly Abaı óz óleńderinde atyn keltirgen ataǵan Táńir týraly tek anyq jazý kerek.
Sondyqtan bundaı bilgishterdiń árqaısysynyń jazǵandaryn keltirip jaýap jazyp áýre bolǵansha, qaı sózdi qaı kitaptan alǵanymdy kórsetip jazǵan "Táńir qazaq poezııasynda" atty maqalamdy nazarlaryńyzǵa usynýdy jón kórdim.
TÁŃIR QAZAQ POEZIIaSYNDA
Baıyrǵy túrkiler, olardyń qatarynda búgingi qazaq ultynyń babalary árqashan Táńirdi birden bir jaratýshy dep tanyǵan. Shynynda da Aqseleý Seıdimbek aıtqandaı : «...Táńirlik dúnıetanym óziniń kosmostyq aýqymymen moıyndatady. Táńirlik dúnıetanym, túptep kelgende tabıǵattaný, tabıǵatpen tanysý bolyp shyǵady. Al bul degenińiz, tirshilik ataýlynyń tiregi degenge saıady» [1.14 b.]. Sebebi Alfred Veber aıtqandaı, saıyn dalada erkin ómir súrip, kópti kórip álemde «kóshpeliler» degen atqa ıe bolǵan halyq «...ómirdiń óte qysqa da osal ekenin; basqy násil retinde, álemge epostyq jyrlarda kórinis tapqan batyrlyq jáne náziktik sezimdi kózqaras ákeldi» [2.46 b.]. Shynynda da kóshpelilerdiń búkil tarıhy úlken bir epostyq jyr sııaqty. Osy jyrda Táńirdiń alatyn orny erekshe.
Túrkiler Táńirge sendi, bári de sonyń yqtııarynda dep bildi. Olar osy senimin kóptegen ǵasyrlar men qashyqtyqtar arqyly alyp ótti. Bul úlken jetistikterge jeteledi. Osylaı bolǵanyn ataqty norvegııalyq ǵalym ári saıahatshy Týr Heıerdal myna sózderimen rastaıdy: «Men túrki órkenıetiniń ejelgi órkenıetti damytýǵa jáne taratýǵa tıgizgen yqpalynyń qanshalyqty mańyzdy ekenin tolyq sezinemin, sondaı-aq tipti Eýropanyń basqa bóliginde ornalasqan meniń otanym Norvegııada da, qazirgi ýaqytta tanylǵan qandaı da bir órkenıetterdiń ishinen túrki mádenıeti yqpalynyń óte kúshti bolǵanyna senemin» [3.88b.].
Táńirge degen senim baıyrǵy túrkilerdiń rýhynyń aınymas bir bóligi bolyp ornyqty. Olardyń senimi kúndelikti tirshilikte de kórinis tapty.
Túrkiler balalaryn Táńirbergen, Táńirberdi, Táńirqul syndy esimdermenn kóptep atady. Bul esimder qustar ispetti tarıh aspanyna ushyp, keıin uly isterimen týǵan dalasyna qaıtyp oraldy. Mysaly, qatardaǵy mámlúk jaýyngeri bolyp, Egıpet sultany dárejesine qol jetkizgen tegi túrki Baıbarystyń zamanynda ǵumyr keshken, tarıhshylardyń biriniń esimi Ibn Táńirberdi. Ol týraly basqa tarıhshylar «Túrki ahýalyn jetik biletin tarıhshy» dep baǵa berdi [4.72 b.].
HIH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basynda ómir súrgen belgili aqyn Árip Táńirbergenuly [5.3 b.]. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń ataqty batyry Baýyrjan Momyshulynyń ádebıet páninen sabaq bergen ustazynyń esimi Táńirbergen Otarbaev [6.56 b.].
Qazaq halqy ıslam dini kelgenmen de Táńirden bas tartqan joq. Onyń esimi Alla esimindeı jıi ataldy, tipti qatar eske alynyp keıde birin-biri almastyryp ta aıtyldy (tómendegi Maǵjan Jumabaevtyń «Táńiri» óleńin qarańyz). HI ǵasyrda ómir súrgen kemeńger túrki ǵalymy, ádebıetshi jáne leksıkograf Mahmud Qashǵarı (týǵan jyly1028-29-jyl, qaı jyly qaıtys bolǵany belgisiz). Ol óziniń monýmentaldy enıklopedııalyq «Dıvan lýgat at-týrk»-«Túrki sózdigi» eńbeginde Táńir esimin Alla dep aýdarǵan [7.90 b.]. Ǵalymnyń bulaı etýi óziniń oılap tapqany emesi, tek Jaratýshynyń túrkilerdiń arasyndaǵy keńinen taraǵan aty.
Bul úrdis búginde de jalǵastyǵyn tabýda. Halıfa Altaı qazaq tiline aýdarǵan Quranda «Alladan basqa eshbir Táńir joq» dep jazylǵan [8.50 b.]. Quranda Táńir men Allanyń aty qatar turýy túsinikti de. Sebebi qazirgi kezde de «Táńirden artyq Alla joq» degen sózdi jıi estýge bolady.
Osylaı ekenine qazaqtyń rýhanı murasy – aýyz jáne jazba ádebıetinde oryn alǵan batalar men joqtaýlar, óleńder jáne maqal-mátelder dálel:
Bekerden beker jatqannan Táńir bezer [9.12 b.].
...
Kúshtide Táńir joq [9.12 b.].
...
Tańǵy násip Táńirden [9.12 b.].
...
Ittiń ıesi bolsa, bóriniń Táńiri bar [9.317 b.].
Qazaq turmysynda úlkender bata beredi. Bata jolǵa shyǵar aldynda, toı bastalarda, neke qııarda jáne basqa jaǵdaılarda beriledi. Túrli batalarda Táńir sózi jıi kezdesip otyrady:
Táńirim ózi ońdasyn,
Áýlıeler qoldasyn [10.8 b.].
...
Táńir seni qoldasyn,
Ýaıym-qaıǵy bolmasyn [10.11 b.].
...
O, Táńirim talqyǵa salma,
Saıa bol óziń talyqqan janǵa.
...Bere gór, Táńir, tileýdi,
Meıirimińdi tógersiń [10.13 b.].
...
Táńirim ózi jarylqap,
Talabyńdy ońdasyn [10.14 b.].
...
Ýa, otaý ıesi,
Qoldasyn Táńir kıesi [10.22 b.].
...
Tirlikte túzý jol tapsań,
Táńirim berer basqasyn [10.25 b.].
...
Táńir bergen nesibeń,
Tepkilese, ketpesin. [10. 33 b.].
...
Jarylqa, Táńirim, qabyl et,
Jarylqaýdyń qamyn et [10.34 b.].
...
Ia, Táńirim, jarylqa,
Jarylqaǵannyń ishinde et [10.36 b.].
...
Áýeli Táńirim ońdasyn,
Oń jolyna bastasyn...
...
Arýaq jebep árqashan,
Jolyńdy Táńirim ońdasyn [10.41 b.].
Qazaq batalarynda Táńirmen birge Alla, Qudaı jáne áýlıe, ǵaıyperen qyryq shilten degen sózderdiń jıi kezdesip otyrýy qalypty jaǵdaı:
Jetkizsin Táńirim Tilekke!
Táýfıh berip Qudaıym,
Ǵadildik salsyn júrekke!
...Adaspaı júrseń jolmenen,
Kezigesiń Qydyrǵa!
Allahý ákbar [10.51 b.].
...
Aı Táńiriń irkilmesin,
Kúı Táńiriń kúrsinbesin,
Ot Táńiriń kóz ilmesin,
Sý Táńiriń bezinbesin!
...Táńir toqtar ómiriń bolsyn!
...Bizdiń osy aq batamyzdy,
Áýeli, kóktegi Haq Táńir,
Áýlıe-ámbeler men
Ǵaıyp eren qyryq shilten qoldasyn,
Allataǵalanyń qulaǵyna shalynsyn!
Áýmın! [10.61].
Ulystyń uly kúni Naýryz merekesinde beriletin bir bata:
Táńirim jazdaı bersin,
Jazdaı berse, jazylyp,
Kókireginde ıman oty jazylyp mazdaı bersin.
Táńirim kúzdeı bersin,
Kúzdeı berse, qutaıyp,
Rızyǵyn mańdaı termen izdeı bersin.
Táńirim qystaı bersin,
Qystaı berse, qysylmaı,
Ynsappen tizginin teń ustaı bersin.
Táńirim kóktemdeı bersin,
Kóktemde kókteı ónip,
Talabyń kókke órleı bersin!
Áýmın [10.63 b.].
Táńir sózi qazaq joqtaýlarynda da kóptep oryn alǵan. Uly aqyn Abaı Qunanbaıuly 1895 jyly 27 jasynda Almatyda qaıtys bolǵan uly Ábdirahmanǵa arnap jazǵan óleńinde:
Táýekel ǵyp bildirmeı,
Kútipsiń Táńiri jarlyǵyn [10.145 b.].
Aqynnyń balasy qaıtys bolǵan anaǵa shyǵaryp bergen joqtaý:
Jamıǵat tońbaı, kún jylyp,
Táńirim rahym etkeni-aı! [10.154 b.].
Aqyn Júsipbekqoja Shaıhyıslamuly 1899 jyly Talǵar elinde Nazar Qydyráliuly degen kisiniń uly Yqsan 23 jasynda qaıtys bolǵanda marqumnyń anasyna jáne eki jubaıyna úsh joqtaý shyǵaryp bergen. Joqtaýlarda Táńir. Jaratqan, Qudaı sózderi qatar aıtylady:
Lajym bar ma Táńirge,
Qolqamnyń úzip tamyryn,
Ózegimdi talǵyzdy [10.157 b.].
...
...Aldanysh qylǵaı Jaratqan [10.157 b.].
...
...Qudireti kúshti Qudaıym [10.159 b.].
...
Senbeńiz, halqym, jalǵanǵa,
Kim kónbes Táńiri salǵanǵa [10.170 b.].
Aqyn Qarpyq Sholaquly Tólebaı degenniń báıbishesiniń, qyzynyń, jáne kelininiń atynan úsh joqtaý jazyp bergen. On eki jasar qyzdyń aıtqan joqtaýynda Táńir sózi bar:
Talap etken isterin
Keltirdi Táńirim onyńa-aı» [10.180 b.].
Aqyn Árip Táńirbergenuly dúnıe salǵanda, odan sabaq alyp júrgen shákirti Shuǵban degen jas jigit jazǵan joqtaýda:
Aıamaı bergen Táńirim aqyl kenin,
Adal bop týǵan dana, kemeńgerim, – degen óleń joldary
bar [10.238 b.].
Qazaq aqyndary men jyraýlary shyǵarmalarynda, bıler óz sózderinde Táńir sózin keńinen qoldanǵan. HV ǵasyrdyń ekinshi jartysy men XVI ǵasyrda ómir súrgen jyraý Shalkıiz Tilenshiuly ıslam dini qasıetti dep tanıtyn Káábany Táńirdiń úıi dep bilgen:
Júk tıediń kemege,
Nıet ettiń Táńiriniń úıi kebege! [11.46 b.].
Jıembet jyraý (HVII ǵasyr):
On eki ata Baıuly
Bir Táńirge syıyndy [11.59 b.].
Jyraý Úmbeteı Tileýulynyń (1706-1778) Bógenbaı batyr ólimin Abylaı hanǵa estirtýi óleńinen:
Táńrim bergen sondaı syı!
Umyttyń ba sony, Abylaı! [11.87 b.].
Shal aqyn (1748-1819) atanyp ketken Tileýke Qulekeuly da Táńir sózin jıi qoldanǵan:
Jel sózdi Táńirim bergen nege aıaıyn,
Shashylǵan nesibemdi júrmin terip [11.132 b.].
...
Bir jasta, eki jasta besiktemin,
Bes jasta Táńiri bergen nesiptemin [11.166 b.].
Janaq Saǵyndyquly (1770-1856):
Qaralyqqa Táńirim tyıý salyp,
Illahı tartsyn tórem istiń aǵy [11.182 b.].
Eset bı (HIH ǵasyr):
Táńirden surap alǵan uldaryń,
Til qaıtarady er jetse [11.189 b.].
Aqyn Almajan Azamatqyzy (1823- qaıtys bolǵan jyly belgisiz):
Kıik, qulan mekender
Asqar taýdyń bulaǵyn.
Boraı da boraı qar jaýsa,
Táńirdiń ózi saqtaıdy
Kıiktiń jetim laǵyn [12.189 b.].
Shortanbaı Qanaıuly (1818-1881):
Tiride kózim toımaıdy,
Táńiriniń bergeni – qaraǵa [15.60 b.].
Aqmolla Muhamedııaruly (1831-1895):
Jerdiń júzi jadyrady jasaryp,
«Táńir ıem, rahatyń» keń degendeı [12.138 b.].
Birjan sal Qojaǵululy (1834-1897):
Bergen soń Táńirim ómir, aq bas boldyq,
Kelin men balaǵa da jaqpas boldyq [12.157 b.].
Kempirbaı Bógembaıuly (1834-1895):
Talabym Táńir bergen taýdan úlken
Almasa óz baqytyn qaıtyp qudaı [12.167 b.].
Bazar jyraý Ońdasuly (1842-1911):
Ólsheýli boldy Táńirimniń
Eshkim ara turǵan joq,
Nesibemdi jegizbeı [12.282 b.].
...
Táńiri qosqan joldasy
Jaman bolsa jigittiń
Jatqa boıy synalǵan [12.302 b.].
Aqan seri Qoramsauly (1843-1913):
Qulagerdi óltirgendeı aldym nesin,
Árkimniń Táńirim bergen nesibesin [12.312 b.].
Abaı Qunanbaıuly (1845-1904):
Bezendirip jer júzin Táńirim sheber,
Meıirbandyq dúnıege nuryn tóger [13.12 b.].
...
Tamashalap qarasań Táńiri isine,
Boıyń balqyp, erıdi ishte jiger [13.12 b.].
...
Táńiriniń bergen óneri
Kók bulyttan ashylsa [13.17 b.].
...
Táńiriniń kózi jarqyrap,
Uıqydan kóńil ashar kóz [12.17 b.].
...
Áýele Táńirim sorly etti,
Arsyz elmen áýre etti [14.25].
Aqtan Kereıuly (1850-1912):
Táńirim jel sóz bergen soń,
Tartpaıym basym sharshydan [13.53 b.].
Balýan Sholaq Baımyrzauly (1864-1919)
Surasań meniń atym – Balýan-Sholaq,
Denemde Táńirim bergen kúshim mol-aq [13.123 b.].
...
Jigitpin Táńirim basqa jaqqan shyraq,
Kúshime ne turady meniń shydap [13.123 b.].
Táńir sózi HH ǵasyrda ómir súrgen aqyndar shyǵarmalarynda da kórinis tapty. Solardyń biri qazaqtyń «Aıqap» atty tuńǵysh jýrnalyn shyǵarýshysy ári redaktory Muhametjan Serálın (1872-1929):
Áýelde Táńiri oǵan násip etken,
Taǵdyrdy pánde bar ma buzyp ketken [13.224 b.].
...
Táńirge ýaǵada etip, uryp qadam,
Kótergen aýyr júkti pánı adam [13.226 b.].
...
Kóńilime ajaryńmen saldyń jara,
Salǵan Táńirim basqa ne dúr shara?! [13.227 b.].
Táńir sózine úlken mán bergen aqyn Maǵjan Jumabaıuly «Táńiri» atty óleń de jazǵan:
Zor Táńiri, kúshtisiń sen, kútemiz biz,
Ádil dep ár isińe senemiz biz.
...Kesh, Táńirim, bolsa sózim pendeshilik,
Minekeı, aıqyn zulym, qaıda ádildik?
...Kesh Táńirim, sorly qulǵa qahar etpe,
Raqym qyl, biz sorlyny shetke teppe.
Sóz shyqty jan ashýmen, ádil Táńirim,
Tıgen soń ay taıaq tuy etke [16.68 b.].
Aqyn osy «Táńiri» óleńinde Táńirmen birge Alla sózin de qoldanǵan:
Aýyzdan Alla atyńdy tastamaımyz,
Allasyz eshbir iske bastamaımyz [16.68 b.].
Maǵjan aqyn basqa da óleńderinde táńir týraly aıtady. Aqynnyń myna bir óleńi sonyń dáleli:
AQSAQ TEMIR SÓZI
Jıhan degen ne nárse?
Alaqannyń aýdany.
Bir aýdanda kóp Táńiri
Bolýdyń tipti joq sáni...
Táńiri – kóktiń táńirisi
Kúńirensin, kógin bılesin!
Jer táńirisi Temirmin,
Jerime táńiri tımesin!
Kók táńirisi – Táńiriniń
Tuqymy joq, zaty joq.
Jer táńirisi Temirdiń
Tuqymy – túrik, zaty – ot! [17.83 b.]
Aqynnyń «Ot» atty óleńi de Táńir týraly. Óleń bylaı aıaqtalady:
...Kúnnen týǵan balamyn
Jarqyraımyn, janamyn.
Kúnge ǵana baǵynam.
Ózim kúnmin, ózim ot,
Sózim, qysyq kózimde ot.
Ózime ózim tabynam.
Jerde táńiri – ot,
Ottan basqa táńiri joq [17.87 b.].
Tańjaryq Joldyuly (1903 - 1947) kóp qıynshylyq kórgen aqyn:
Táńirge daýsyń jetip kúızelesiń,
Tyrnaqtyń ıne suqsa kóbesinen [18.137 b.].
Táńir uǵymy qazaq bolmysynda jan-jaqty kórinis taýyp otyrǵan. Mysaly belgili etnograf Jaǵda Babalyquly qazaq kúıi týraly aıtqan bir sózinde: Kúı – Táńir kúbiri, deıdi [19.80 b.]. Murat Áýezov bul sózdiń tolyq nusqasyn bylaı dep aıtqan edi:
Adam kúbirin taý estıdi,
Taý kúbirin Táńirim estıdi,
Táńirdiń kúbiri – kúı.
Qazaq kúıleriniń Táńirmen jalǵastyǵyn sybyzǵyshy Múıimsat Ońǵarovtyń mýzykatanýshy Abdulhamıt Raıymbergenovke baıandap bergen «Qyzylqan» kúıiniń tarıhynan bilýge bolady: «Jylda kóktemde, soltústikke qus keletin ýaqytta, kóp qus shólden jol taba almaı qyrylyp qalady eken. Sodan qus ámirshisi – Qyzylqan degen qaz jaratýshy Táńirge baryp, aspannan jol salyp berýin ótinedi. Táńiri qustarǵa aspannan jol salyp beredi. Osy kúngi aspandaǵy qus joly sodan qalǵan eken desedi» [20.63 b.].
Qazaq halqy ata-anasyn, ásirese anasyn tóbesine kótere sılaýy erekshe. Buǵan kóptegen mysaldar keltirýge bolady. Sol dálelderdiń biri retinde kompozıtor Jaqsygeldi Seıitovtyń aqyn Amanjol Shamkenovtiń sózine shyǵarǵan, keńinen tanymal «Ana týraly ballada» ánin aıtýǵa bolady. Ániniń qaıyrmasynda mynadaı óleń joldary bar:
O, analar, osyndaısyń báriń de,
Osyndaısyń jasyń-daǵy, káriń de.
Sıynatyn bolsa ómirde qudiret,
Sıynar em ana degen táńirge [21.262 b.].
Qazaqtar áli kúnge deıin jaqsylyq tilese: «Táńir jarylqasyn!, Táńirim qoldasyn!», dep aıtady.
Qazaq qýansa da Táńirini eske alady. Qazaqstan 1991 jyly óz Táýelsizdigin jarııalaǵanda belgili qazaq ónertanýshysy Aqseleý Seıdimbek óziniń júrekjardy qýanyshyn kúndeliginde tómendegideı jazýmen bildirgen:
«16.12.91.
Azattyq!
O, Táńirim, uzaǵynan súıindirgeı!» [1.271 b.].
Joǵaryda aıtylǵannan Táńir qazaqtyń júreginde erekshe oryn alatynyn bilýge bolady. Qazaq árqashanda shańyraǵyndaǵy eń syıly oryndy «Tór» dep ataǵan. Qazaq uǵymynda osy bir bıik orynda Táńirge degen senim tur.
«Aspan – ashyq kók aspan, sol bir alystaǵy bıiktikke kóz tige qaraısyń... Táńirdiń mekeni sol jaqta, aspan tórinde» [22.319 b.].
Qazaq Táńirin eshqashan umytqan emes.
Ádebıetter tizimi:
- Seıdimbek A. Oıtolǵaq. Almaty, «Jalyn». 1997.
- Iaspers K. Smysl ı naznachenıe ıstorıı. Moskva. «Respýblıka». 1994.
- Baıyrǵy túrki órkenıeti: jazba eskertkishter. Drevnetıýrkskaıa ıvılızaııa: pamıatnıkı pısmennostı. Almaty, «Ǵylym». 2001.
- Sákı Q. Qypshaq mámlúkter. Astana. «Folıant». 2006.
- Táńirbergenuly Á. Umytpańyzdar meni. Almaty. «Jazýshy». 1969.
- Baýyrjan batyr. Almaty «Jalyn». 1991.
- Mahmýd al-Kashgarı. Dıvan Lýgat at-Týrk. / Perevod, predıslovıe ı kommentarıı Z.-A. M. Aýezovoı; Indeksy sostavleny R. Ermersom. — Almaty. Daık-Press, 2005.
- Quran kárim, qazaqsha maǵyna jáne túsinigi. Aýdarǵan: Halıfa Altaı. Eki haramnyń qyzmetkeri Fad patshanyń Quran sharıf basym kombınaty.
- Keıkın J. Qazaqtyń 6000 maqaly men máteli. Almaty. 1995.
- Qazaqtyń burynnan qalǵan sózi. Almaty, «Jazýshy», 2007.
- Bes ǵasyr jyrlaıdy. Almaty, «Jazýshy». 1984. 1 tom.
- Bes ǵasyr jyrlaıdy. Almaty, «Jazýshy». 1984. 2 tom.
- Bes ǵasyr jyrlaıdy. Almaty, «Jazýshy». 1984. 3 tom.
- Muqanov S. HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti. Almaty, «Atamura».
- Qanaıuly Sh. Qaıran halqym. Almaty. «Rarıtet». 2002.
- Jumabaev M. Shyǵarmalary. «Jazýshy», 1989.
- Jumabaev M. Shyǵarmalary. «Ǵylym», 1992.
- Joldyuly T. Shyǵarmalary. Almaty, «Jazýshy», 1992.
- Begmanov Q. Etnografpen áńgime. Almaty, Dástúr. 2010.
- Raıymbergenov A., Amanova S. Kúı qaınary. Golosa narodnyh mýz. Almaty. «Óner». 1990.
- Qazaqstan kompozıtorlarynyń ánderi. Almaty, «Óner». 1991. 2 tom.
- Aýezov M. Ýıtı, chtoby vernýtsıa (Dnevnıkı). Almaty. «Jibek joly». 2011. Berdaly OSPAN "Adyrna" ulttyq portaly
