Ǧaryşqa alǧaş adam attandyrǧan topyraqtan älı künge äiel-ǧaryşker şyqqan joq. Būl turaly kezınde ǧaryşker Aidyn Aiymbetov yqtimal habardyŋ şetın şyǧarǧanymen, onyŋ soŋy belgısız küide qaldy. Jurnalist Berık Beisenūly ǧaryşqa qazaq äielın attandyru odan būryn da qozǧalǧanyn aitady.
Adamzat ǧaryşty alǧaş ret 1961 jyly igerdı. 12 säuırde Baiqoŋyr ǧaryş ailaǧynan «Vostok-1» ǧaryş kemesımen ūşqan Iýrii Gagarinnıŋ sapary sättı aiaqtalǧannan keiın älem üşın ǧaryşqa jol aşyldy.
2024 jylǧy 29 qazandaǧy derekterge süiensek, sodan berı älemde 623 adam ǧaryşqa ūşqan.
Olardyŋ 79-y äielder.
AQŞ-tan – 60, Keŋes odaǧy men Reseiden – 6, Qytaidan – 3, Japoniiadan – 2, Kanadadan – 2, Fransiia, İtaliia, Ūlybritaniia, Oŋtüstık Koreia, Saud Arabiiacy jäne Belarus elderınen 1 äiel ǧaryşkerden şyqqan.
AIDYN NE DEGEN?
Qazaqstannan alǧaşqy äiel ǧaryşker qaşan şyǧady? Būǧan qatysty 2018 jyly Halyqaralyq ǧaryş stansiiasynyŋ 20 jyldyǧyna arnalǧan baspasöz mäslihatynda ǧaryşker Aidyn Aiymbetov pıkır bıldırgen edı.
«Kelesı qazaq ǧaryşkerı qaşan ūşatynyn däl aitu qiyn. Būl memlekettık organnyŋ qūzyretıne jatady. Bıraq men qazaq ǧaryşkerı mındettı türde ūşady degen senımdemın jäne būl baǧytta tek jıgıtter ǧana emes, ǧaryşqa ūşudy armandaityn köptegen qyzdar da jūmys ıstep jatyr. Qazaqstannyŋ qyzdary keibır mäselelerde bızdıŋ jıgıtterge bäsekeles bola alady. Menıŋ oiymşa, kelesı ǧaryşker qyz bala boluy mümkın», - degen ol jurnalisterge.
Osylai aitqan Aidyn Aiymbetovtıŋ 7 jyl būrynǧy pıkırınıŋ anyq-qanyǧyn bılmek bolyp özıne habarlasqanymyzda jauap bermedı.
BERIK NE DEIDI?
"Ana tılı" gazetınıŋ bas redaktorynyŋ orynbasary, kezınde ǧaryş mekenın ışten körıp, ǧaryşkerler ortasymen jaqyn tanysqan Berık Beisenūlynyŋ aituynşa Qazaqstannan ǧaryşqa äiel ūşyru turaly 2000 jyldary söz bolǧan. Tıptı, ūşatyn adamnyŋ daiyndalyp jatqany turaly da aitylǧan.
«2000 jyldary qazaq qyzdary nege ǧaryşqa ūşpaidy?» degen mäsele köterılgen. Ūlttyq aeroǧaryş agenttıgı töraǧasynyŋ orynbasary bolyp tūrǧan kezde Meiırbek Moldabekov ǧaryşqa ūşatyn qazaq qyzy daiyndalyp jatqanyn, bıraq onyŋ aty-jönın aita almaitynyn aitqan edı. Bıraq būl mäsele keiın nege ekenı belgısız, jabuly qazan küiınde qaldy», - deidı jurnalist.
Bälkım, qazaq qyzdarynan ǧaryşqa jūmys ısteitındei kerektı maman tabylmai jatqan bolar?
«Jalpy alǧanda qazaq qyzdarynan mamandar tabylmaidy degenge qarsymyn. Joq emes – bar. Däl qazır qazaq qyzy ǧaryşqa ūşady dep aita almaimyn. Öitkenı älemdegı geosaiai jaǧdailar, Resei men älem elderınıŋ qarym-qatynasy būǧan mümkındık bermei otyr. Onyŋ üstıne Baiqoŋyr ǧaryş ailaǧyn Resei jalǧa alǧan. Sondyqtan Reseimen memleketaralyq kelısım kerek. Ärı būl qyruar qarajatty talap etedı. Sondyqtan qazaq qyzyn ǧaryşqa ūşyru kün tärtıbınde tūrǧan joq dep oilaimyn», - dep jeke oiyn aitty Berık Beisenūly.
Jurnalistıŋ topşylauynşa, ükımet şyndap kırısse, Qazaqstanda mamandar jetkılıktı.
«Öz uaqyty jetkende qazaq qyzy da ǧaryşqa ūşady dep oilaimyn» - deidı Berık Beisenūly.
GENDERLIK STEREOTİP PE?
Maman qazaq qyzynyŋ ǧaryşqa ūşpauyn tek äleumettık faktorlarmen ǧana emes, psihologiialyq aspektılermen de bailanystyruǧa da bolady. Äielderge qoldau körsetetın «Alqa publishing» baspasynyŋ bas redaktory Baian Hasanovanyŋ aituynşa qoǧam äielge belgılı bır röldı taŋyp tastaǧan.
«Tıptı mekteptıŋ özınde qyz bala men ūl balanyŋ mamandyq taŋdauyna qatysty şekteu bar. Oqulyqtardaǧy suretterdı zertteseŋız, injener, ǧaryşker, baǧdarlamaşy degen mamandyqty sipattaǧanda mındettı türde er adamnyŋ fotosyn köremız. Mūnyŋ bärı – genderlık stereotip. Statistikaǧa jügınsek, älem boiynşa ǧylymi, tehnikalyq, injenerlık jäne matematika (STEM) mamandyqtarynda äiel adamnyŋ üles salmaǧy älı künge öte az. Ol bızdıŋ qoǧamda ǧana emes, damyǧan elderdıŋ özınde bar problema. AQŞ-ta qyz balalardy STEM mamandyqtaryna daiyndauǧa qatysty türlı baǧdarlamalar qolǧa alynǧan. Al bızde, ökınışke orai, būl problema deŋgeiıne köterılmegen. Eger bala ǧaryşker bola alatynyna senbese, ǧaryşker bolamyn dep qalai armandaidy? Bıraq qazaq qyzdarynan ūşqyş şyqty ǧoi. Hiuaz Dospanova apamyz. Bızge sondai erekşe jandardy jiırek nasihattau kerek. Balanyŋ miyna şekteu qoimau kerek. Sonda qazaq qyzdary kez kelgen mamandyqty qoryqpai armandaidy. Al armandaǧan adam armanyna jetpei qoimaidy», - deidı Baian Hasanova.
BAIQOŊYRDAN ŪŞYP, ALTAIǦA QONǦAN
Eŋ alǧaşqy ǧaryşker äiel – Valentina Tereşkova. Ǧaryşqa alǧaşqy äieldı attandyru ideiasyn Keŋes odaǧyndaǧy ǧaryşkerlerdı daiyndau bölımınıŋ jetekşısı N. Kamanin ūsynǧan. 1961 jyly būl ideia maqūldanyp, 1962 jyldyŋ basynda äiel kandidattardy ırıkteu bastalǧan. Olarǧa paraşiutist bolu, jasy 30-dan aspau, boiy 170 sm-den joǧary bolmau jäne salmaǧy 70 kg-nan aspau siiaqty talaptar qoiylǧan. Nätijesınde 100 ümıtkerdıŋ arasynan 5 äiel – Janna Iorkina, Tatiana Kuznesova, Valentina Ponomariova, İrina Soloviova jäne Valentina Tereşkova taŋdalǧan.
Alǧaşynda ekı ǧaryşker äieldıŋ bır uaqytta ūşuy josparlanǧan. Bıraq 1963 jyldyŋ nauryz aiynda būl jospar özgergen. Valentina Tereşkovanyŋ alǧaşqy äiel retınde taŋdaluyna onyŋ jaqsy daiyndyǧy ǧana sebep bolmaǧan. Sondai-aq, saiasi faktorlar da äser etken. Halyqpen jüzdesu, köpşılık aldynda söz söileu kezınde keŋestık jüienıŋ artyqşylyqtaryn körsetu de eskerılgen. Mäselen, Ponomariova men Soloviova qyzmetkerlerdıŋ otbasynan şyqqan, al Tereşkova jūmysşy otbasynan bolǧan. Oǧan qosa ol özınıŋ qyzmetı üşın Keŋes-Fin soǧysy kezınde qaitys bolǧan äkesınıŋ jerlengen ornyn tauyp berudı ǧana sūraǧan.
26 jastaǧy Valentina Tereşkova ǧaryşqa saparyna 1963 jyldyŋ 16 mausymynda taŋerteŋgı saǧat 09:20-da «Vostok-6» ǧaryş kemesımen şyqty. Ol ǧaryşta 2 täulık 22 saǧat 50 minut bolyp, 19 mausymda taŋerteŋgı saǧat 06:28-de Altai ölkesıne qondy.
8 MYŊ ADAMNYŊ ARASYNAN IRIKTELGEN
Amerikadan alǧaşqy bolyp ǧaryşqa ūşqan Salli Raid ǧaryştyq baǧdarlamaǧa qatysu üşın gazetke jariialanǧan habarlandyruǧa jauap bergen 8000 adamnyŋ ışınen taŋdap alynǧan. Ol 1978 jyly NASA-ǧa qabyldanyp, 1983 jyldyŋ 18 mausymynda «Chellendjer» STS-7 missiiasynyŋ qūramynda ǧaryşqa attanǧan. Sondai-aq, 1984 jyly ǧaryşqa ekınşı ret ūşqan. Ol ǧaryşta 343 saǧattan astam uaqyt ötkızgen.
Al Oŋtüstık Koreiadan alǧaşqy äiel ǧaryşker 2008 jyly säuır aiynda ūşyrylsa, Qytaidan ǧaryşqa tūŋǧyş äiel 2012 jyly attanǧan.
Merei Myrzaǧaliqyzy
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
