Qazaq kez kelgen quanyşty toi dep ataityndyqtan «Qazaqta ne köp – toi köp» degen söz kezdeisoq aitylmaǧan.
Quanyştyŋ bärı toi
Saltanatty jiynnyŋ özındık aty bolsa da qazaq ony toi dep atai beredı. Mysaly, säbi düniege kelısımen üş kün boiy tek jastar ǧana jinalyp toilanatyn «Şıldehana», «Şıldeküzet» ūiymdastyrylady. Būl quanyştyŋ taǧy bır aty «Şıldehana toi» dep atalady.
«Tūsau keser» de toi dep sanalady. Būndai toiǧa tuystar, dostar jäne körşı-qolaŋ men tanystar da jinalady. Toiǧa jinalǧandar tūsauy kesıletın büldırşınnıŋ ata-anasyn qūttyqtap türlı syilyqtar ūsynady. «Balanyŋ «Tūsaukeser toiy» qūtty bolsyn!» degen jäne taǧy basqa da tılekter aitylady.
Bır sözben aitqanda qazaq quanyşty jaǧdaidyŋ bärın toi dep atap, keŋ dastarhan jaiyp aidai älemge jar salyp, köp qonaq şaqyryp toilauǧa äzır tūratyn ūlt.
Toidy änmen aiaqtau
Erte me keş pe saltanatty jiynnyŋ bärı aiaqtalady. Bıraq qazaq toi osymen bıttı dep aitu bolmaǧan. «Kel demek bar, ket demek joq»degen söz sonyŋ aiǧaǧy.
Toi özınıŋ mejesıne jetken şaqta qolyna dombyra ūstaǧan aqyn ortaǧa şyǧyp öleŋ aitatyn bolǧan. Būl «Toi tarqar» de atalatyn ände toidyŋ bıtkenı turaly eşqaşan turasynan aitymaidy. Aqyn öleŋımen toi ielerınıŋ atynan bata bergen ülkenderge, quanyşty bölısuge kelgen kelgen köpşılıkke rizaşylyǧyn bıldıredı, dastarhannyŋ keŋ bolǧany, tamaqtyŋ mol bolǧany, toidyŋ jaqsy ötkenı turaly, kımnıŋ qandai keremet tılek aitqany, kımnıŋ qandai öner körsetkenı, bäigede jäne basqa da saiystarda jeŋımpaz atanǧandar turaly, tuystarmen toidy ötkızuge atsalysqan jūrşylyqqa alǧys aitady.
Qazaq ūlttyq ädebiettıŋ bılgırı, auyz ädebietınıŋ ülken janaşyr zertteuşısı Nysanbek Töreqūl bylai dep jazady: «Şynynda «Toi bastar» jyrlanǧan jerde tūjyrym bata tärızdı «Toi tarqar» da aityluy kerek qoi. Halyq poeziiasynyŋ materialdaryn qarastyrǧanymyzda «Toi tarqar» öte az ūşyraidy. Onyŋ būryn-soŋdy ülgılerı jinaqtalmaǧan. ...Būdan «Toi bastardyŋ» mındettı türde aitylyp, «Toi tarqardyŋ» aityla bermeitını aŋǧarylady. Sondyqtan da halyq poeziiasynda «Toi bastardan» görı «Toi tarqar» äldeqaida az, «Toi tarqar» bırlı-jarym aqyn şyǧarmalarynda ǧana kezdesedı. Tarbaǧatai audanynyŋ eŋbekşılerı merekesın ötkızerde Äzmūhambet pen Qabdolla aqyndy aitystyrǧan. Osy aitystyŋ soŋy:
Jyr etttık tuǧan eldıŋ jaŋarǧanyn,
Äigılep ozat eŋbek adamdaryn,
Aqyndar riza bol, halqym saǧan,
Kün saiyn arta bersın qadamdaryŋ –
degen «Toi tarqarmen» bıtken. Mūndai «Toi tarqardy» eluınşı jyldary Omar aqyn da aitypty.
Tek qana halyq aqyndary emes, jazba aqyndar da el aqyndaryna elıktep «Toi tarqar» jazǧan. 1943 jyly Almatyda ötkızılgen halyq aqyndarynyŋ respublikalyq aitysynda J.Syzdyqov respublikanyŋ ol şetı men bū şetınen kelgen aqyn, jazuşylarǧa jeke-jeke toqtalyp, «Toi tarqar» oqyǧan.
Şaşekeŋ men Orynbai,
Qūşaqtasyp, süiısıp,
Qostanaidyŋ Nūrhany
Kökşetaumen tüiısıp,
Nartai menen Nūrlybek
Äzıldese tiısıp.
Kenekeŋ men Quat qart
Qarşyǧadai ılısıp.
Aǧaiyndy äzılmen
Eldıŋ jaiyn bılısıp.
Jäkeŋ bastap toiymdy
Qūiyldy jyr jaŋbyrdai.
Qazanǧap pen Maiasar
Tüiıldı qyran alǧyrdai.
Omar şyqty bır jaqtan,
Topqa torai şaldyrmai
Köşeden kelgen Qaliia
Jyry bır jatqan dariia.
Mıne, osy «Toi tarqardyŋ» özınen kımmen kımnıŋ aitysqany, kımnıŋ mäslihatty bastap bergenı, qai aqynnyŋ özındık aitqyştyq şeberlıgı körınedı.
Bır Jaqan emes, mūndai halyq poeziia dästürınen jazba poeziiaǧa auysqan «Toi tarqardy» Qalmaqan da, Ǧali da, Qasym da jazǧan bolatyn».
«Toi tarqar» qazaq ūltynyŋ bolmysynda özındık laiyqty orny bar ruhani qūndylyq. Ony ūmytuǧa bolmaidy.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly
