2017 jyly mausymaiynyŋ 22-25-ıkünderı Astanada ötken Düniejüzı qazaqtarynyŋ V qūryltaiynda Elbasy «Otandastar» qoryn qūryp, osy qor arqyly Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧyna şeteldegı aǧaiynmen bailanys jasaudy mındettegen edı. Däl bır jyldan keiın, iaǧni 2018 jyly mausym aiynda «Otandastar qory» KEAQ-nyŋ (Kommersiialyq emes aksionerlık qoǧamy) jūmysyn bastady.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Ükımetınıŋ Qaulysynda atalmyş «Otandastar qory» KEAQ «Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧynyŋ qyzmetın qamtamasyz etu negızgı nysanasy bolyp aiqyndalsyn»,-dep arnaiy atap körsettı.
«Otandastar qory» KEAQ-nyŋ qūryluyna bailanysty Qauymdastyqtyŋ jūmysyn qazırgıden küşeitıp, jaŋa deŋgeige köteruge ülken mümkındık tuady dep sendık. Öitkenı Düniejüzı Qazaqtary Qauymdastyǧynyŋ qarjy mäselesınıŋ dūrys şeşılmeuınen bolyp kezınde köp qiyndyqqa duşar boldy.
Bügınde «Otandastar qory» özınıŋ arnaiy jasalǧan jol kartasy arqyly ärbır qala, oblys äkımşılıkterımen Mämılege (memorandum) otyruda. Mämılenıŋ maqsaty şeteldegı jäne elımızge qonys audarǧan etnikalyq qazaqtarǧa qoldau körsetu eken. Juyrda sondai mämılelerdıŋ bırı- «Otandastar qory» KEAQ-nyŋ ökılderı men Pavlodar oblysy äkımşılıgı arasynda jasaldy. Osy resmi ıs-şaraǧa kuä retınde köŋılge kelgen azdaǧan oilardy ortaǧa saludy jön kördım.
Atalmyş resmi saltanatty şarada oblys äkımınıŋ orynbasary Begentaev Meiram Mūhametrahymūly myrzanyŋ jinalǧan auditoriiacynda tek qazaqtar otyrǧanyn, sonyŋ ışınde orysşa bılmeitın alys şetelderden kelgen oralmandar, jastar men studentter ökılı, jurnalister otyrǧanyn eskermesten tek orys tılınde söilegenın, al «Otandastar qory»-nyŋ basqaruşy direktory Äbıldinova Äliia Sapabekqyzy hanymnyŋ da sözın aldymen köp körım qazaqşa bastap alyp, soŋyn siyrqūimyşaqtatyp orysşaǧa būrmalap ketkenı de köŋılge daq qaldyrady. Qazaqtyŋ mäselesın būl adamdar orys tılınde joqtamaq pa dep oilap qaldyq.
Memleketımızdı damyǧan elderdıŋ qataryna jetkızudıŋ eŋ basty tetıkterınıŋ bırı-demografiia ekendıgı bärımızge aian. Babalarymyz ol turaly:
«Toqsan ıŋgen botalap,
Toǧyz kelın qomdasyn.
Ūlyŋ onşaqty bolsyn,
Qyzyŋ monşaqty bolsyn,
Däuletıŋ köp bolsyn,
Perzentıŋ köp bolsyn,
Basyŋ köp bolsyn,
Asyŋ köp bolsyn,
Jasyŋ köp bolsyn,
Dosyŋ köp bolsyn!
...Bedelıŋ tasyp örlesın,
Oşaǧyŋ mäŋgı sönbesın!»,-dep keler ūrpaǧyna bata-tılegın qaldyryp ketken edı. Öitkenı, «bedelımız tasyp örleitın, oşaǧymyz mäŋgı sönbeitın» «Mäŋgı el!» bolu üşın «bas köbeimei - as köbeimeitının», nemese «mal egız tusa-şöp aiyr ösetının» babalarymyz jaqsy bılgen.
«Qazır elımızde tūrǧyndar sany 18 millionnan asyp, 19 millionǧa bet aldy. Keŋ-baitaq jerdı jiyrma millionǧa jetpeitın halyqpen erkın igere alamyz ba? Onyŋ üstıne demografiialyq ösımımız de körşıles eldermen salystyrǧanda öte tömen. Mysaly, 1967 jyly Qazaqstanda 12,4 million, Özbekstanda 10,8 million halyq bolǧan eken. Iаǧni bız körşılerımızden 2 milliondai artyq bolyppyz. Arada elu jyl ötkende, iaǧni 2017 jylǧy esep boiynşa Özbekstan halqy 34 millionǧa jaqyndap, üş esege köbeiıptı. Türıkmenstan, Täjıkstan, Qyrǧyzstan halqy da üş ese ösken. Ökınışke qarai, bız bar bolǧany jarty ese ǧana ösıp, 18 millionnan äreŋ asyp otyrmyz. Tūrǧyndar sany öspeuıne bır sebep – eldı tastap şetke köşuşıler köp. Aitalyq, keiıngı 10 jylda elımızden 324 myŋ adam syrtqa köşken. Al keluşıler bar bolǧany 283 myŋ adam. Onyŋ syrtynda bala tuu jönındegı jaǧdaiymyz da mäz emes. 1980 jyldary respublika kölemınde bır jylda 800 myŋ säbi düniege kelse, qazır būl körsetkış ekı ese azaiyp, 400 myŋnyŋ ainalasynda bolyp tūr. Demografiialyq jaǧdaiymyz osy qalpynan özgermese, būl faktor ekonomikamyzǧa kerı äser eterı anyq. Mysaly, bır ǧana Soltüstık Qazaqstan oblysynda bügıngı taŋda tūrǧyndary 50 adamǧa jetpeitın 100 eldı meken bar eken. Olardyŋ 38-ı jaqyn arada müldem jabylady. Qalǧandarynyŋ bolaşaǧy būldyr» (Egemen Qazaqstan.2018j 16-qaraşa) Būl eskırıp ketpegen statistikalyq körsetkış.
Mäsele däl osyndai erekşe aktualdy tūrǧan bügıngı taŋda «Otandastar qory» KEAQ arqyly Düniejüzı qazaqtar qauymdastyǧynyŋ atqaratyn şaruasy ūşan-teŋız boluǧa tiıs edı. Ökınışke orai, «Otandastar qory» KEAQ Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧynyŋ qyzmetın qamtamasyz etetın negızgı nysanasyn ysyryp tastap, qauymdastyqtyŋ barlyq funsiiasyn atqaratyn jeke jol kartasyn jasap alǧan.
Bıraq ol jol kartasy tek qarajat şaşuǧa baǧyttalǧan ärtürlı şoular, forumdar, kışı qūryltai, muzykalyq festival, ekskursiia-saiahat qatarly mädeni şaralardan qūralǧan. Esesıne bız kütken asa maŋyzdy söz tırkesterı būl kartada joq. Naqtylap aitsaq, etnikalyq qazaqtardy elge köşırıp alu, qabyldau, qonystandyru degen söz būl jol kartasynda kezdespeidı. Köşı-qon mäselesıne köŋıl bölınıp, qandastarymyzdyŋ elge qosylu qarqynyn köbeitudıŋ mümkındıkterı qarastyrylmaǧan. Demografiiamyzdy damytudyŋ negızgı tetıkterınıŋ bırı boluşy şeteldegı qandastardyŋ elge köşıp kelıp qonystanuy, oralmandardyŋ köşınıŋ maŋyzdylyǧy men qajettılıgı turaly aitylmaǧan.Turasyn aitsaq, şetelderdegı qazaqtardy Atamekenıne tartu, qonystandyru turaly būl baǧdarlamada eşbır söz joq. Iаǧni, bügınde aityp jürgen oralmandar köşınıŋ toqyrauyn azaitatyn, sebep –saldaryn aşatyn naqty tūjyrym jasalmaǧan dep tüsınuge bolady.
Sondyqtan da atalmyş qūjattyŋ denı ūlttyqmerekelerde oblys, qala, audan äkımşılık tarapynan būrynnan berı körşıles elderdegı qandastardy eldegı bolyp jatqan auqymdy mädeni ıs şaralarǧa qatystyru siiaqty jūmystary memleket esebınen atqarylatyn «akademiialyq turizmdı» ǧana eske salady. Jalpy elımızde bolyp jatqan mädeni ıs-şaralarǧa körşı memleketterde tūratyn qandastardy qatystyru būrynnan ıstelıp kele jatqan dästürlerdıŋ bırı bolatyn.
«Otandastar qory»-nyŋ Astananyŋ törındegı zäulem keŋsege otyz-otyz bes menedjerler şoǧyrlanǧan, auyr qozǧalatyn sylbyr mehnizmmen şetelderge etnikalyq qazaqtarymen tūraqty bailanys jasauy ekıtalai. Estuımızşe būl jerdegılerdıŋ bärı de jyly-jūmsaqtyŋ jolyn jaqsy bıletın bai-baǧlannyŋ balalary men tuystarynan qūralǧan körınedı. Sebebı, köbı qazaqşa ekı sözdıŋ basyn qosyp söilei almaityn körınedı. Qazaqşa söilei almaityn adamdar etnikalyq qazaqtarmen elge köşıp kelıp jatqan oralmandar turaly, olardyŋ tolyp jatqan problemasy jönınde tüsınıgı mülde joq, orysşa bılmeitın qandastarmen söilesuı mümkın emes, taǧy bır biurokratiialyq apparat bolyp şyǧa keluıne bır-aq qadam qalyp tūr degen söz. Mūndai apparattar bızde jetkılıktı. Osydan-aq qordyŋ aqşasy maqsatsyz jūmsalyp kete me degen oiǧa qalasyŋ. Mysaly: şeteldegı qandastarǧa arnap radio, saittar aşamyz dep «Otandastar qory» KEAQ-nyŋ jol kartasynda körsetılgen. Būl eşbır syn kötermeitın jospar. Sebebı bügınde ǧalamtor mümkındıgı men qosa elımızde osy baǧyttaǧy veb-saittar men qazaq radiolary da jetıp artylady. Kerısınşe barlyq qarjy qandastardy elge köşırıp äkelu, olardy otanymyzǧa beiımdeu, qoldau körsetuge jūmsaluy kerek. Jol qartada baiaǧydan QR-da atqarylyp kele jatqan jūmystardy qaitalap körsete bergendıgı qarjyny maqsatsyz talan- tarajǧa saludyŋ täsılı tärızdı.
Jalpy oralmanǧa qatysty jūmystardyŋ auyry öŋırlerge jükteletındıkten Astanadaǧy «Otandastar qory» KEAQ-nyŋ ştatyna 5-6 adam ǧana qaldyryp, qarajattyŋ denın öŋırlerge bölu tiımdı ekendıgı aitpasa da anyq. Sonda ǧana jol kartasyn ıske asyruda nätijelı bolary kümänsız. Jalpy jedel, ısker top öŋırlerde jasaqtalyp, ortalyqta şaǧyn menedjerler basqaryp otyrsa zaman talabyna sai önımdı de nätijelı şaralar ıske asuyna qolaily bolmaq.
Būl jol kartasy köşı qon məselesın zamanui tūrǧyda şeşuge baǧyttalu qajet. Pavlodarda bolǧan memarandumǧa qol qoiu räsımınde oblystyq ışkı saiasat basqarmasynyŋ basşysy Däuenov Ernūr Nūrlanūly myrzanyŋ oqyp tanystyrǧan az-mūz esebınde «Otandastar qory»-nyŋ jol kartasynda Düniejüzı qazaqtar qauymdastyǧy tarapynan atqarylatyn jūmystyŋ öte az körsetılgenı qordan öŋırlerge qarajat bölınbeitınınıŋ aiǧaǧy bolmaq.
Qazaq sanyn köbeitudıŋ bır joly – örkeniettı elderdıŋ etnostyq köştı jürgızudegı ozyq täjıribelerın, atap aitsaq Germaniia, İzrail qatarly etnostyq köştı jaqsy jürgızetın memleketterdıŋ täjıribesın zerttep, onyŋ oŋtaily tūstaryn elımızde paidalanu uaqyty äldeqaşan bolǧany turaly naqty däiekpen kün tärtıbınen tüspei ünemı aitylyp keledı. Būl täjıribe degenımız, oralmandardy köşırıp aluda olardyŋ būrynnan ömır sürıp jatqan tūrǧylyqty jerınen bastap, Atajūrtqa vizanyŋ qai türımen qonys audarady, barǧan soŋ tūraqty tūruǧa, tırkeluge, azamattyq aluǧa qandai qūjattar kerek bolady – onyŋ bärın sol jaqta daiyndau degen söz. Sonymen qatar berı köşıp keluge qūştar bolǧanymen qarjylyq mümkındıgı joq otbasylarǧa naqty qarjylai qoldau körsetu, kelgesın äleumettık kömek beru joldary bızde älı künge bırızdılıkke tüsken joq. Şekaradan ötkende kım qarsy alady, qai öŋırge ornalasady, baspana mäselesı qalai şeşıledı, ne jūmys ısteidı - būl da şeşılmegen mäselenıŋ bırı retınde qalys qalyp keledı. Jalpy bızdıŋ elde oralmandardy kütıp alyp ornalastyru mäselesımen de eşkım ainalyspaidy. Bıraz oblystarda oralmandarǧa arnalǧan beiımdeu ortalyqtary bolǧanymen olardyŋ jūmysy bügıngı zaman talabyna sai emes, köşıp kelgen qandastarǧa qyzmet körsetu memlekettık standarty älı künge qalyptaspaǧan.
Oralmandardyŋ tūraqty tırkelıp, azamattyq aluyndaǧy qūjattarǧa qatysty dau da bır töbe. Soŋǧy jyldary olarǧa äuelı yqtiiar hat beru kerek, azamattyqqa qūjatty sodan keiın ötkızedı degen ereje şyqty. Yqtiiar hat degenımız tölqūjatqa teŋestırılmeitındıkten azamattyq alatyn uaqyty jetkenşe oralman bauyrymyzdyŋ yǧyry şyǧady. Al elge kelgesın körsetetın kömegınıŋ de şanaǧy belgılı, memleket jergılıktı bilıkke, jergılıktı bilık qaltaly azamattarǧa, käsıpkerlerge jüktei salady, al olardyŋ kömegı de jüielı emes, kömeskılenıp baryp soŋy qūrdymǧa ketıp jatady.
Resei prezidentı Vladimir Putin dünienıŋ tükpır-tükpırındegı orystar men orystıldı azamattardy eşqandai kedergısız, äure-sarsaŋǧa salmai milliondap qabyldap, bırden azamattyq beretın baǧdarlamaǧa qol qoidy. Endı älemnıŋ är tarabynan Reseige repatrianttar tolassyz aǧylatyny anyq. Al bız oralmandardyŋ keluın jeŋıldetpek tügılı, neşe türlı syltaumen barǧan saiyn qiyndatudan tanbai otyrmyz. Änşeiınde Reseidı ülgı tūtqanda aldyna qara salmaityn orysşyl basşylar etnikalyq qazaqty köbeitu mäselesıne kelgende ärine osylai būltalaŋǧa salatyny belgılı bolyp qaluda. Bızdegı resmi emes derek boiynşa bügıngı taŋda elımızge alys-juyq şetelderden kelgen 30 myŋdai adam älı azamattyq ala almaǧan.
Kezınde Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧynyŋ töraǧasynyŋ orynbasary bolǧan, köşı-qon mäselesımen köp jyldar boiy ainalysyp kelgen ūlt janaşary belgılı ǧalym, jazuşy-dramaturg Sūltanälı Balǧabaev aǧamyzdyŋ köşı-qon mäselesın jüielı zertteitın ortalyq qūrudy talai märte ūsyndy. Etnikalyq qazaǧynyŋ üşten bırı älı şetelde jürgen bızdıŋ elde şynynda ondai ortalyq älı künge joq. Elımızdegı qaptaǧan ǧylymi-zertteu instituttary men sansyz analitikalyq-saraptau ortalyqtarynyŋ būl salaǧa nege nazar audarmaityny bızge tüsınıksız. Al köşı-qon jäne oralmandar turaly aitylyp jürgen äŋgımelerdıŋ köpşılıgı eşqandai naqty zertteuge negızdelmegen, ekpındetken qyzyl sözden, zaŋnamalyq, qarjylyq jaǧynan oryndaluy mümkın emes, bos ūsynystardan tūrady. Osyǧan orai, Ükımet keŋsesınıŋ bır bölımı, eŋ qūryǧanda bır sektory köşı-qon jūmystaryn üilestırıp, Premer-ministrdıŋ bır orynbasary osy jūmystarǧa basşylyq jasap otyrsa jūmys jüielenıp, alǧa basady. Öitkenı būl salany jetık bıletın mamandar men basşy kadrlar jetkılıksız.
Elımızde älı künge köşı-qon jönınde arnaiy mamandar daiyndau qolǧa alynǧan emes. Būryn oralmandar turaly derekter köşı-qon mekemelerı arqyly bır ortalyqqa jinalatyn. Qazır jeke köşı-qon mekemelerı de joq, oralmandardyŋ derek qory da jūmysyn toqtatqan ba, beimälım!
Sonyŋ saldarynan Qazaqstanda oralmandar märtebesın alyp jatqan kımder, olar qaida jür, Qazaqstanda qaldy ma, älde qaityp kettı me – ony anyqtau qiyn. Bolaşaqta oralmandardyŋ derek qorynyŋ jūmysyn qaita jürgızıp, oǧan Qazaqstanda tūraqty qalatyn oralmandardy ǧana engızu mäselesı osy ortalyqtardyŋ saraptamasy arqyly şeşılıp tūrsa ǧana nätijelı bolar edı. Osyǧan orai oblystardaǧy köşı-qon ürdısı boiynşa barlyq mälımet, aqparattardy, statistikalyq esepterdı bekıtılgen formalarǧa säikes oblystardaǧy tiıstı mekemelerden jinaqtap alyp, Ükımetke ūsynatyn statistikalyq esepke jauapty mekeme, Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jylydarynan berı oralman mäselesımen ainalysyp kele jatqan öŋırlerdegı Qauymdastyq filialdarynyŋ täjıribelı mamandary boluǧa tiıs.
Mäselen, oblys äkımdıkterı kezınde är oblystaǧy Köşı-qon basqarmasynyŋ janynan Oralmandardyŋ beiımdeu jäne yqpaldastyru ortalyqtaryn qūryp aşyp bergen. Olardyŋ är qaisysynda bekıtılgen ştattyq kestege säikes qyzmetkerlerı bar bolatyn. Osy mekemeler 2013 jyly oblystyq Jūmyspen qamtudy üilestıru jäne äleumettık baǧdarlamalar basqarmasyna qosylyp jergılıktı biudjetten jyl saiyn arnaiy qarjy bölınıp tūrsa da sodan bergı uaqytta oralmandardyŋ müddesı üşın emes basqarmanyŋ müddesı üşın jūmys jasap kele jatqandai äser qaldyrady. Mıne osy mekemenı Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧy jäne «Otandastar qory» » KEAQ -na berıp şet elden kelgenderge bırınşı kezekte qūqyqtyq aqparattyq aqyl-keŋes beretın ıskerlık ortalyq retınde qaita qūru bügıngı zamannyŋ talaby. Sonymen qatar Eŋbek ministrlıgındegı etnikalyq qazaqtarmen jūmys jasau basqarmalary da qysqartylyp jatyr. Oblystardaǧy bölımderı de qysqartylyp basqarma qaramaǧyndaǧy bölımderge qosylyp aty bar zaty joq boldy. Osy mäselenı oblys äkımderı oralmandardy beiımdeu ortalyqtaryn qauymdastyqtyŋ oblystyq filialdaryna jauaptandyryp, naqty ıstermen ainalyssa ǧana nätijelı bolar edı degen oiǧa qalamyz.
Qoryta aitqanda, Elbasynyŋ arnaiy tapsyrmasymen qūrylǧan «Otandastar qory» KEAQ, Düniejüzı qazaqtarynyŋ qauymdastyǧynyŋ köp jyldan berı atqaryp kelgen, keibırı qarjylyq mümkınşılıkke orai kezek kütıp tūrǧan jüielı jūmystaryn attap ötıp, basqa baǧytta jasaǧan jol kartasy arqyly şeteldegı qazaq diasporasynyŋ şeşımın kütken sansyz meselelerımen ainalysatyn qauqary barma, öitkenı däl qazırgı taŋda osy qorda etnikalyq qazaqtyŋ mūŋ mūqtajyn, mentalitetın tüsıne bıletın, köşı-qon salasynda täjıribesı bar mamandar jūmys ısteime degen oi alaŋdatady.
Qordyŋ basty maqsaty men mındetı Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧymen bırlesıp tarihi otanynan tys jerde ömır sürıp jatqan qandastardy elge köşırıp äkelu, olarǧa jön sıltep, tūrmys-tırşılıgın ondap, käsıppen ainalysuyna, jūmysqa ornalasuyna jäne ortaǧa beiımdelıp, baspanaly boluyna jaǧdai jasau bolmaq. Endeşe «Otandastar qory» KEAQ osy mındetınen auytqymasa eken dep tıleimız.
Amantai TOIŞYBAIŪLY, jurnalist
