Tatarlar - Resei Federasiiasynyŋ qūramyndaǧy aiyryqşa statusqa ie demokratiialyq qūqyqtyŋ memleket sanalatyn Tatarstan Respublikasynyŋ baiyrǧy halqy. Olar erte kezden-aq türki tildes iri etnostyŋ birinen sanalady. Tereŋge tartqan telegei-teŋiz tarihy bar, mädenieti men öneriniŋ myŋjyldyq dästüri bar, namysşyl qypşaq ūrpaqtarynyŋ ülken bir būtaǧy - osy tatarlar. Reseidiŋ barlyq oblysy men ölkesine tarai qonystanǧan tatarlar san jaǧynan respublikada orystardan keiingi 2-orynda tūr. TMD-nyŋ basqa elderinde de tatar diaspory barşylyq. Zertteuşiler «tatar» atauyn tat-dat-iat (böten) jäne er-ar-ir (er adam), demek bögde adam, böten jūrt degennen şyqqan deidi. Erterekte Edil boiy tatarlary özderin bölgär, qazan nemese, qazanly dep ärqalai ataǧan. Mariler qazan tataryn siuas dep, udmurttar biger dep, qazaqtar noǧai dep ataǧan.
Tatar-türkologiia äleminde türik sözinen keiingi eŋ jii aitylyp kelgen atau. Europada tuys halyqtardy erterekte türik dep atau dästüri bolsa, orys derektemelerinde türik-tatar sözderi qatar atalady. Bir qyzyǧy tatar etnonimi köne däuirde türki taipasynyŋ atauy bolmaǧan. «Tatar» degen atyn ǧana iemdengeni bolmasa, olardy tatar-monǧoldar ūrpaǧy deuge kelmeidi. Bertin uaqytqa deiin tatar sözi köptegen tuys halyqtardyŋ ortaq atauy bop keldi. Atap aitqanda, HVI-XVIII ǧasyrlardaǧy orys jazbalarynda Edil jaǧalauy men Oral öŋirindegi türki halyqtarymen qosa, Resei imperiiasynyŋ şet aimaǧyndaǧy äzırbaijandar da, Soltüstik Kavkaz ben Orta Aziianyŋ, Sibirdegi biraz türki tildes ūlystar da jalpylama tatar atalǧan. Kaspii men Qara teŋiz aralyǧyndaǧy keŋ dalada köşip-qonǧan noǧailar tipti Keŋes däuirine deiin tatar atalyp jürdi.
Är halyqtyŋ antikalyq köne däuiri, sol halyq ömirindegi asa eleuli kezeŋ jete zerttelmeiinşe, bügingi mädenieti men önerin, tarihyn, tildik, etnostyq özgeşeligin anyqtau qiyn. Tatar halqynyŋ şyǧu, qalyptasu tarihyna qatysty ǧylymi zertteu mynadai türde şejire tarqatady. III-IV ǧasyrda, ǧūndar men özge de köpşeli taipalardyŋ Şyǧys Europaǧa jasaǧan şapqynşylyǧy kezinde, odan keiin IV-VII ǧasyrda türik qaǧanaty şapqynşylyǧy kezinde türki tildes taipalar legi Oral öŋiri men Edil boiyna aǧylyp kele bastaǧan. VII-VIII ǧasyrda Azov teŋizi jaǧalauynan türki tildes bulgar taipasy auyp kelip, olar H ǧasyrda Volga - Kama Bulgariiasy atalǧan memleket qūrypty. Zertteuşiler qazan tatarlary öziniŋ antropologiialyq, etnografiialyq belgilerin ertedegi edil būlǧarlarynan enşilegen deidi. Edil - Kama Bulgariiasynyŋ bir kezdegi däuirlep örkendegen mädenieti, eginşilik käsibi men qolöneri Edil boiy, Oral öŋiri tatarlarynyŋ tūrmys saltynda, mädenietinde saqtalǧan. Mūndaǧy türki ūlystary basqa taipalarmen birge 1223-40 jyldary monǧol-tatarlarǧa qarsy erlikpen şaiqasqan. Altyn Ordadan bölınıp şyǧyp, öz aldyna otau tıkken Qazan handyǧy (1445 - 1552) tatar aǧaiynnyŋ alǧaşqy ūlttyq memleketı edı. Būl memlekette ūlt bolyp ūiysqan tatar mädenietı men ekonomikasy, dästürı men salty qaryştap damydy. Alaida körşıles Reseidıŋ otarşyldyq ezgısıne tüsıp, tūl bolǧan alǧaşqy türkı ūlysy da osy el.
Polşada künı bügıngı deiın türkı halyqtarynyŋ ūrpaqtary – azdaǧan tatar men qaraiymdar tūratyny turaly baspasözde jazyldy. Tarihi derekterge säikes alǧaşqy tatar qonystary Poliak – Litva kniazdıgınde būdan 600 jyldan astam uaqyt būryn belgılengen. Orta ǧasyrda Polşa territoriiasynda islam mädenietınıŋ örkendeu kezeŋı baiqaldy – köptegen meşıtter soǧyldy, mūsylmandar sany bolsa 200 myŋǧa jettı. Alaida, XV –XVI ǧasyrlar arasynda poliak tatarlary jergılıktı tūrǧyndarmen sıŋısıp, bırtındep ana tılı men salt-dästürlerın joǧaltty. Qazırgı kezde 5 myŋǧa juyq poliak mūsylmandarynyŋ tatar tamyry bar, al Polşadaǧy mūsylmandardyŋ jalpy sany 31 myŋǧa juyq. («Qazaq ädebietı», 29.04.2009). Tatar halqynyŋ köne däuirdegi ata-babalary ūlan-baitaq ölkege ie bop, Qara teŋiz jaǧalauynda Bulgariia, Hazar qaǧanaty, Edil Bulgariiasy, keiinirek Altyn Orda, Qazan, Qyrym, Astrahan, Qasym, Sibir handyǧy atalǧan derbes memleketter qūrǧan.
Al tatar etnonimi qazirgidei bir ǧana halyqtyŋ ūlttyq atauy retinde HIH ǧasyrdyŋ ekinşi jartysynda ǧana tiianaqtaldy. Büginderi bir halyqtyŋ qūramyna kirgen ūlystar taiau ǧasyrǧa deiin tatar atauyn qabyldai qoimai, köp uaqyt özderin ärqalai atap kelgen. Aitalyq, europalyq böliktegiler qazanly, bolǧar, mişär, tiptär, keräşön, naǧaibök, kächim, balqa lipka (demek litva tatary) delinse, Astrahan maǧyndaǧylar qoraǧaş, iurt, kundrov dep san türli atalyp kelgen. Negizinen qypşaq nemese noǧai-qypşaq atalatyn etnikalyq tobynan tūratyn Batys Sibir tatary Edil boiyndaǧy türkilerden özgeşeleu edi. Sibir tatarlary da özderin ärqalai atap kelgen. Tiumen, Tobyl tatarlary Tiumen oblysynyŋ audandaryna tarai qonystanǧan. Tar tatary Omby oblysynyŋ Tar audanyn mekendeidi. Barabin tatary Novosibir oblysynyŋ audandarynda tūrady. Būl atalǧan tatarlar özderin tūrǧan mekenine qarai tobolik, tarlik, baraba dep ataidy. Būhara öŋirinen qonys audaryp kelgender de Batys Sibir tatarynyŋ qūramyna kiredi. Äuelde olardy bölektep, būharlyq, keibirin sart dep, endi bir böligin özbek dep ataǧan. Bertin kele būharlyqtar da tatar atalyp, bir etnikalyq topqa birikken. Tobyl men barabin tatarynyŋ tili qazaq tiline öte-möte jaqyn boldy. Sondyqtan da 1926 jylǧy halyq sanaǧynda Batys Sibir tatarlary ärtürli ūlysqa jatqyzylǧan.
1582 jyly Köşim handyǧy qūlatylǧannan keiin, Ermak bastaǧan orys şapqynşylyǧyna tötep bere almai, aiausyz jazalauǧa, quǧyn-sürginge ūşyrap, köptegen tatar Chulym basseinimen, Tobylǧa, Enisei özenine deiin yǧysty. Sibir tatarlary patşa äkimderine qarsy äldeneşe ret aşyq köteriliske şyqty. Qazan töŋkerısınıŋ qarsaŋynda Batys Sibirdiŋ jergilikti halqynyŋ sany kürt azaiyp, qalyŋ orys arasynda şaşyrai qonystanyp, müldem azşylyqqa ainalyp ketti. Qazan handyǧy joiylǧannan keiin ekonomikalyq ezginiŋ küşeiui, ūlttyq-ruhani qanau, dini negizdegi qataŋ qudalau, hristian dinin zorlyqpen taŋuǧa tyrysu Edil boiy men Oral öŋiri tataryn jappai köşip-qonuǧa mäjbür etti. Ortalyq audannan tatarlardyŋ şetkeri öŋirge yǧysyp, ondaǧy jergilikti türkilermen mädeni-tūrmystyq jaqyndasuy, sauda-ekonomikalyq tyǧyz bailanysy birtūtas tatar ūltynyŋ qalyptasuyn tezdetip, oǧan öz yqpalyn tigizdi.
Etnikalyq qūramy aitarlyqtai kürdeli, äri ūlan-baitaq ölkege tarai qonystanǧan bügingi tatar halqynyŋ jeke toptaryna tän erekşelik pen aiyrym belgileri de äjeptäuir. 1) Qazan tatary - san jaǧynan tatar halqynyŋ eŋ iri böligi. Olar özderin būryndary qazanlyq dep te ataǧan. Qazan tatarynyŋ arǧy tegi - bulgarlar, altyn ordalyq türikter, onyŋ işinde qypşaqtar. 2) Mişärlar - san jaǧynan ekinşi oryndaǧy tatar etnikalyq toby. Mişärlardyŋ tegin «būrtas» dep atalatyn taipamen bailanystyrady. Keiin būrtastar mekendegen aimaqqa noǧai-qypşaqtar köptep kelip jergilikti halyq qypşaq tildi ūlysqa ainalǧan. 3) Tepterler - ejelgi başqūrt jerindegi san jaǧynan üşinşi oryndaǧy tatardyŋ etnikalyq toby. Tepter atalatyn toptyŋ negizin başqūrttar qūraǧan. Keiin būl araǧa qaptap auyp kelgen Qazan tatarlary aralasyp, tatar tili olardyŋ ortaq tiline ainalǧan. Qazirgi tepterler özderin tatar ūltynyŋ ökiline jatqyzady. 4) Oral öŋirin mekendeitin Perm tatarynyŋ etnikalyq tüzilisin noǧai-qypşaqtarmen qosa ugor taipalary qūraidy degen pikir aitylady. 5) Nukrat tatarynyŋ da etnikalyq komponentin qypşaq-noǧaiy men besermender qūraidy. 6) Al besermender bolsa, udmurttar qūramyndaǧy tatardyŋ şaǧyn etnikalyq toby. 7) Qasym tatarlary Ortalyq Reseide Riazan oblysynyŋ Qasymov audanynda, Sankt-Peterburg, Moskva sekildi iri qalalarda qalyŋ orys arasynda azşylyq bop tūryp jatqanyna qaramastan, islam dinin, tilin saqtap qalǧan. Zorlyqpen şoqyndyrylǧan Qasym tatarynyŋ şaǧyn toby tilinen de airylyp, orys bop ketken. Antropologiialyq jaǧynan tatarlar europeidtik näsılge jatady. Halyqtyŋ jartysyna juyǧy qaratorylau kelgen europeidtik näsıldiŋ pontii tipine keliŋkirese, üşten biri jiren ia sary şaşty europeidtik tipke jatady. Mongoloidtik pen evropeidtik komponenti aralas oŋtüstik Sibir tipi tatarlardyŋ 14 paiyzyn ǧana qūraidy. Sonyŋ özinde olarda da europeidtik komponent basymdau.
Totalitarlyq jüie tūsynda bükil türki jūrtynyŋ, sonyŋ işinde tatar halqynyŋ tarihy da tolyq aitylmai, būrmalanyp kelgeni belgili. Atap aitqanda, erte kezdegi orys halqymen terezesi teŋ irgeli el bolǧan tatar aǧaiyndar – tarihtan tiesili ülesin ala almai kelgen halyq. Dälirek aitsaq, orystar 150 milliondai bolsa, tatar ūltynyŋ bügingi jiyntyq sany odan jiyrma ese kem. Onyŋ basty sebebi tatar halqy bes ǧasyr boiy bostandyq üşin auyr küres jürgizdi. 1469, 1487, 1506, 1524, 1530, 1545, 1550 jyldary şabuyl jasaǧan basqynşy orys äskerıniŋ şapqynşylyǧynan öz jerin erlikpen qorǧady.
Tatar halqynyŋ tarihyndaǧy eŋ auyr qaraly kün - 1552 jyldyŋ 30 tamyzy. 1552 jyly 2 qazanda 150 myŋ äsker men 150 zeŋbıregı bar orystar handyqty küirettı. Qazan qalasyn alu kezındegı basqynşylardyŋ qanypezerlıgınıŋ şekten şyqqandyǧy sonşalyq, osy sūmdyqty estıgen, alystaǧy Rim Papasynyŋ özı dındesterın aiyptap, «eşqandai adamgerşılık qaǧidaǧa sai kelmeidı» degen eken. Orys äskerıniŋ joiqyn şapqynşylyǧy 2 qazanǧa deiin sozyldy. Qalany basyp alǧan orys äskerı ondaǧy halyqty qynadai qyrdy. Qazan handyǧy osylaişa Resei basqynşylarynyŋ otaryna ainaldy. Orys patşalyǧynyŋ türki halyqtary jerin basyp alu jolyndaǧy alqaşqy joryǧy osylaişa örbidi. Aman qalǧan tatar şarualary qanauǧa ūşyrady. Olarǧa adam aitqysyz zorlyq-zombylyq körsetildi. Halyq ruhani qanauǧa tap boldy. Patşaly Resei orystandyru saiasatyn maqsat tūtty. Eŋbekşi tatarlar özderiniŋ eŋ şūraily jerlerinen üsti-üstine airyldy. Halyq būqarasy äldeneşe ret qaruly köteriliske şyqty. Öz tuǧan ölkesinen şet aimaqqa jappai yǧysuǧa mäjbür boldy. Qazan handyǧy qūlaǧasyn, şoqynudan qaşqan jäne būdan ekı ǧasyr būryn tyŋ ömır ızdegen tatarlar Oral qalasy men töŋıregıne kelıp, qonys tepken. Olar tek käsıppen ainalysyp qana qoimai, meşıtter, medreseler jäne mektepter aşqan. Erte zamannan Resei otarşylarynyŋ qandy qaqpanyna tap bolyp, basynan bodandyq tūmany arylyp körmegen tatar halqynyŋ körgen zobalaŋy, ūlttyq qasireti az emes. Olardyŋ metropoliiaǧa tym jaqyn boluy da qyruar kesirin tigizdi. 1920 jyly qazan tatarlary avtonomiialyq respublika degen memlekettik statusyn aldy.
Nebir qiyn-qystaudy basynan ötkergen, köp ǧasyr boiy bodandyqtan zardap şekken tatar halqy asqan eŋbekqorlyǧymen öz ūrpaǧyn qūryp ketuden saqtap qaldy. 1926-1939 jyldar aralyǧynda ǧana tatarlar sany jarty esedei ösken. Alaida būl tek tabiǧi ösim ǧana emes edi. Öitkeni 1939 jyly tepterler men besermender tatar tildi qauymǧa ainalǧan Menzelin başkirleri, sondai-aq qazaq tiline jaqyn dialektide söileitin Astrahan noǧailary, noǧaibahtar, oŋtüstik Sibir türkileri de ūltyn tatar dep körsetip ülgirgen edi. Söitip, būl däuirde äraluan tuys ūlystardyŋ tatar ūlty töŋiregine toptasuy aiaqtalǧan. Odan keiingi halyq sanaǧy körsetkendei, 1959 jylǧa deiin tatarlar sany nebäri 15,2 paiyzǧa, 1970 jyly 19,3 paiyzǧa, 1979 jyly 8,3 paiyzǧa, 1989 jyly 7 paiyzǧa ǧana ösken. Ertedegi tatar janūialary köp balaly bolatyn. Alaida jyl ötken saiyn tatar äielderiniŋ bala köterui azaiyp, halyqtyŋ tabiǧi ösimine keri äserin tigize bastady. Tatarstandaǧy jergilikti halyq bükil tatar halqynyŋ törtten birindeii ǧana. Demek, tatardyŋ basym köpşiligi 75 paiyzǧa juyǧy respublikadan tys ölkelerde tūryp jatyr.
Tatar halqynyŋ bükil älemdik jiyntyq sany 8,6 mln. adam (2009). Keibır demograftardyŋ paiymdauynşa, Reseide 10 millionnan astam osy ūlttyŋ ökılı bar. Naqtylanbaǧan derek boiynşa, älemde 15 millionǧa juyq tatar bar körınedı. Al 1989 jylǧy soŋǧy sanaq deregi boiynşa TMD elindegi sany 6.648,760 adam bolyp, olardyŋ 83 paiyzy tatar tilin ana tilim dep tanyǧan. Özbek, qazaq, täjik, taǧy basqa tolyp jatqan tilderdi 48.740 tatar ǧana ana tilim dep tanysa, bir million 70 myŋ tatar orys tilin ana tilim dep tanyǧan. Mūnşama köp tatardyŋ orys tildi qauymǧa ainaluynyŋ özindik sebebi bar. Tatar - būrynǧy keŋ-baitaq Keŋes Odaǧynyŋ tükpir-tükpirine tügeldei tarap ülgirgen eŋ şaşyraŋqy türki halqy. Olardyŋ basym köpşiligi Europalyq bölikte. Äsırese, Edil jaǧalauy men Oral öŋirinde birşama jinaqy qonystanǧan. Tatar azamattarynyŋ osylaişa Būrynǧy Resei imperiiasynda tarydai şaşylyp ketuine ötken almaǧaiyp zaman aiypty. Alys şet elde nebäri 110 myŋdai ǧana tatar tūrady dep körsetılgen. Būl tatar halqynyŋ bir paiyzyna da jetpeidi.
Keŋes ökimeti tūsynda da tatar halqynyŋ san jaǧynan ösui Orta Aziia, Zakavkaze, Soltüstik Kavkaz halyqtarymen, tipti slavian tektes halyqtarmen salystyrǧanda da tömendeu boldy. 1926 jylǧy halyq sanaǧynda türki ūlystarynyŋ arasynda qazaqtardan keiingi eŋ köp sandy halyq bop orys, ukrain, qazaqtardan keiingi törtinşi oryndy iemdense, 1959 jylǧy halyq sanaǧy körsetimimen besinşi orynǧa, 1979 jylǧy halyq sanaǧynda altynşy orynǧa yǧysty. Al 1989 jyly halyq sanaǧynda äzırbaijandardan keiingi jetinşi oryndy iemdengeni anyqtaldy. Repressiiaǧa ūşyrap, quǧyn-sürgin körgen halyqtarmen, sondai-aq öz tarihynda birneşe ret joiqyn qasiretke ūşyraǧan halyqtardyŋ etnodemografiialyq jaǧdaiymen salystyrǧanda da tatarlardyŋ san jaǧynan öz mäninde öspei qaluynyŋ basty bir sebebi - halyqtyŋ assimiliasiianyŋ keri äserine tap boluy. Mäselen, 1989 jylǧy halyq sanaǧy körsetkendei, ūltaralyq neke, demek aralas neke sany özbekte 6%, türkımende 6,4%, qyrǧyzda 6,5%, qazaqta 7,4% bolsa, tatardyŋ 41% aralas nekege tūrǧandar. Söitip patşaly Resei şoqyndyru arqyly orystandyru saiasatyn jürgizse, Keŋes ökimeti tūsynda assimiliasiianyŋ keri äserine ūryndyryp baryp orystandyru äreketi beleŋ aldy. Köp oblystarda tatarlardyŋ basym köpşiligi - aralas nekeliler. Köp sandy halyq ökilimen nekege tūru az sandy halyq üşin tiimsiz ekeni Edil jaǧalauy halyqtarynyŋ tirşiliginen aiqyn baiqalady. Mūndaǧy tatar, mordva, chuvaş, mari, udmurt sekildi halyq ökilderi bir-birimen süiek-şatys bolsa, olar qai respublikanyŋ jerin mekendep otyrsa, sol respublika ūltyn qalap, sony öz qūjattarynda körsetedi eken. Al orys ūlty ökilimen nekege tūrsa, qai respublikada tūrǧanyna qaramastan, äkesi ia anasy ǧana orys bolǧanyn eskermesten, balalary ūltyn orys dep körsetedi eken. Orys ūltynyŋ ökili boludy tiimdi sanaityn sekildi. Sondyqtan aralas nekeden orys ūltynyŋ sany öse tüsse, basqalarynyŋ sanyna keri äserin tigizgen.
Ekinşi sebep - dini faktor. Tatar halqynyŋ erte kezden-aq islam dininiŋ sunnittik erejelerin qabyldaǧanyn bilemiz. Al İvan Groznyi kezinen beri patşa otarşylarynyŋ qysymymen zorlyqpen şoqyndyrylǧan tatardyŋ az ǧana böligi hristian dininiŋ pravoslavie tarmaǧyn tūtynady. Şoqynǧan tatarlar özderin kriaşen dep ataidy. Kriaşender köne kriaşen, jaŋa kriaşen, noǧaibah, bakalin kriaşen, molkeev kriaşeni dep bölinedi. HVIII ǧasyrdan keiingi uaqytta tatarlar arasynda toptasu prosesiniŋ küşeiuine qarai şoqynǧandardyŋ mūsylmandyqqa qaita oraluy bastaldy. Būl prosess HH ǧasyrdyŋ bas kezinde küşeie tüsti. Eŋ aldymen, jaŋadan şoqynǧan tatarlar, sondai-aq būryn şoqynǧandardyŋ da bir böligi mūsylmandyqqa ötti. Söitip, şoqynǧandardyŋ 40% qaitadan islamdy qabyldady.
Tört ǧasyr boiy orys missionerleriniŋ tynymsyz äreketine qaramastan, şoqynǧan tatarlar san jaǧynan kemimese, ösken emes. 1926 jylǧy sanaqta olardyŋ sany 120,7 myŋ bolǧan. Salystyryp aitqanda, İvan Groznyidyŋ tūsynda da zorlap şoqyndyrǧandar sany sol şamalas bolǧan edi. Patşaly Resei tūsynda şoqynǧan tatarǧa jer ielenude köp jeŋildikter berilgen, artyq jaǧdai jasalǧan. Soǧan qaramastan, köptegen tatar qoryqqanynan patşa äkimderine, missionerlerge köz ǧyp qana uaqytşa şoqynyp, reti kelgende eş oilanbastan öz dinine qaita kirip otyrǧan. Al müldem şoqynyp ketkenderdiŋ etnikalyq sana-sezimi tömen bolyp, köpşiliginiŋ qalyŋ orys ortasynda jūtylyp ketkenine eşkim de taŋdana qoimasa kerek. Keŋes ökimeti kezinde de hristian dinindegi tatarlar san jaǧynan öse almady. Öitkeni dini bir bolǧasyn, olardyŋ orystarmen salt-dästür, minez-qūlyq, tūrmys-tirşiligi jaqyn bop orystanyp ketuge beiim tūrady eken. Qaisybirde aitylyp qalatyn «keminde eki ia üş million tatar orys bop jazylyp jür» degen sözdiŋ de jany bar ma deisiŋ.
Osy oraida myna bir jaǧdai oiǧa oralady. Bolaşaqqa nyq senimmen qaraimyn degen, otanymmen, halqymmen birgemin degen ärbır mūsylman balasy islamnyŋ aq jolynan taimaudy este tūtqany abzal. Öitkeni dininen airylǧan halyq tabiǧat ananyŋ bergen ülken syiy ana tilinen de airylyp, etnikalyq derbestigin joǧaltyp aluǧa beiim tūratynyn tarihtan, ömirden körip-bilip jürmiz. Eger keŋ-baitaq Sibirdiŋ jergilikti būratana halqyn orys missionerleri az ǧana uaqyt aralyǧynda-aq hristian dinine moiynsūndyra alsa, metropoliiaǧa tiip tūrǧan tatar aǧaiyndardyŋ denin şoqyndyra almady. Olardy qanşama qorqytyp, qysym körsetkenine qaramastan, ata-babasynyŋ älimsaqtan islam dininiŋ qūdiretin sezinip, imandyqqa, mūsylmandyqqa boi ūrsa, köp närseden ūtatynyn ündegen ösietine adal bolǧany qūrmet sezimin tudyrady. Tatardyŋ ūlttyq mädenieti men öneriniŋ, äleumettik qūrylymynyŋ joǧary deŋgeide boluynyŋ da islam dininen ainymauǧa tigizgen äseri kümänsiz. Qūldyq sezimmen, qūldyq psihologiiamen janşylmaǧan, er de azat ieleri bop, öz halqynyŋ jaqsy qasietterin mūrat tūtatyn tatar azamaty jetkilikti. Büginderi olar qaşanda izgilikke, imandylyqqa tärbieleudiŋ altyn diŋgegi islam dinin uaǧyzdap, ülken betbūrys jasauda.
Patşaly Resei otary bop kelgen türki halyqtary tiliniŋ işindegi eŋ köbirek äri erterekten beri tolassyz zerttelip kele jatqany - tatar tili. Qazirgi tatar tili başqūrt tilimen birge türki tilderi qypşaq tobynyŋ qypşaq-būlǧar būtaǧyn qūraidy. Basqa qypşaq tilinen özgeşeligine fonetikalyq jüiesinde jartylai dauysty y, e, o, ö dybystarynyŋ kezdesui jatady. Syn esim septelmeidi. San esim 6 topqa bölinedi. Tatar halqy alyp Euraziia qūrlyǧynyŋ köp böligine şaşyrai qonystanǧandyqtan, olardyŋ tili de birtekti emes, äldeneşe dialektige, govorǧa ajyratylady. Orta dialektige qazan tatarlarynyŋ tili jatady, batys dialektige mişarlar nemese meşeriaktar jatady, şyǧys dialektisine Sibir tatarlarynyŋ tili jatady.
Tatar tılı qazaq tılıne etene jaqyn. Tatar halqynyŋ auyz ädebietımen tanysqan ärbır qazaq oqyrmany: «Iаbagaly iaş tailak iardai atan bulgan iort, iatyp qalgan ber tukty jäilep meŋ küi bulgan iort; Atam kiiau bulgan iort», - sekıldı jyr joldaryn öz ana tılınde oqyǧandai äserge bölenerıne kümän joq. («Ana tılı», 13.07.1992). Ūlttyq köŋil-küidi söz etkende eŋ aldymen ana tiline degen közqaras oiǧa keledi. Būl jöninde tatardyŋ ūly aqyny Ǧabdolla Toqai: «Ana tilim - qasietti tilimsiŋ, äkem men anamnyŋ tilisiŋ. Sen qandai ǧajap ediŋ! Seniŋ bailyǧyŋ arqyly men tūtas bir älemniŋ esigin aştym», - degen-di. Qaisybır tuys halyqtar sekıldı tatar da sözge toqtaǧan. El basqarǧandary eŋ aldymen top aldyndaǧy sözımen synalǧan, tyŋdauşysyn sözımen bauraǧan. Ana tılıne qatysty keibır naqyl sözderı qazaq tılındegındei: Tättı tıl temır qaqpany aşar. Tıl bailyǧy bai qylar, tıl joqtyǧy joq qylar. Tıl jylatady da, jūbatady da. Kısı körkı – jüz, jüzdıŋ körkı – köz. Oidyŋ körkı – tıl, tıldıŋ körkı – söz. Süidırgen de tıl, bezdırgen de tıl. Tūǧan tılın bılmes – tūǧan anasyn süimes. Ana tılın özım üşın, özge tıl künım üşın. Tıl üşın bas jauap beredı. Aqyl da altynnan qymbat. Alǧys alǧan – aman, qarǧys alǧan – tämam. Jahandy jel būzady, adamdy söz būzady. Bılgenıŋdı söileme, ne söilegenıŋdı bıl. Aşy tıl – zahar, tättı tıl – şeker. Kısınıŋ köŋılı tılınen tanylady. Bal tamǧan tılden u da tamar. Süŋgı jaraqaty keter, tıl jaraqaty ketpes. Jüzden bıreu – şeşen, myŋnan bıreu kösem. Ana tılın qadırlegen halyq qadırlı bolady. Tılı myqtynyŋ elı myqty.
Qazirgi tatar tili orys tılımen qatar - Resei Federasiiasy qūramyndaǧy Tatarstan respublikasynyŋ memlekettik tili bolǧandyqtan, ondaǧy qoǧamdyq ömirdiŋ barlyq salasynda keŋinen qoldanylady. Milliondaǧan danamen merzimdi baspasöz, är aluan ädebiet şyǧady. Respublika tūrǧyndaryna tügeldei oqyp üirenu mindetteledi. Tatarlar erte kezden arab jazuyn, 1927-1938 jyldary latyn grafikasyn, 1939 jyldan bastap orys (kirill) alfavitin paidalandy. Qosymşa äripterine ä, ö, ü, j, h, ŋ jatady. Qazır būl elde qaitadan latyn ärpıne köşu mäselesı talqylanuda.
Tatar tili - Altyn orda däuirinen bastau alatyn köne jazbaly til. Köp janrly tatar folklorynda şeteldik basqynşydan elin qorǧaǧan batyrlar turaly tarihi jyrlar eleuli oryn alady. «Alypmämşen» («Alpamys»), «Urak belän Mamai» («Oraq - Mamai»), «Kozy Körpä belän Baiansylu» («Qozy Körpeş – Baian sūlu»), «Kambär» («Qambar batyr»), t.b. köptegen ortaq jyr, dastandarymyz bızdıŋ tılı de, dını de, dılı de bır tuysqan ekendıgımızdı aiǧaqtai tüsedı. Tatardyŋ köne jazba ädebieti bar. Olarǧa HIII-HIV ǧasyrda ömir sürgen Qūl Ǧalidyŋ izgi mahabbatty jyrlaǧan «Jüsip pen Zliha» poemasy, Qūtibtyŋ «Husrau men Şirin» poemasy, Horezmidiŋ «Mahabbat kitaby», berirektegi Mahmut Būlǧaridyŋ «Jūmaqqa joly», Mūhamediiardyŋ äraluan poemalary, avtory belgisiz «Kesikbas» dini-epikalyq jyr, «Sopylarǧa ösiet» atty didaktikalyq şyǧarma jatady. Köp uaqyt tyiym salynǧan «İdegei» poemasy 1990 jyly ǧana jaryq kördı. Sodan beri köptegen aqyn-jazuşylardyŋ dini didaktikalyq, aǧartuşy-demokratiialyq baǧyttaǧy şyǧarmalary qalyŋ būqara arasyna keŋinen tarady. Ozyq ideianyŋ köşin bastaǧan ataqty aqyn äri publisist Ǧabdolla Toqaidyŋ, ǧalym-demokrat, aǧartuşy, tatar ädebi tiliniŋ negizin qalauşy Kaium Nasiridiŋ bilim men tanymdyq mäni bar şyǧarmalary tuǧan halqynyŋ ruhani bailyǧyn biik därejege köterip, demokratiialyq mädenietin damytuǧa zor yqpal etti. Talantty aqyn, Keŋes Odaǧynyŋ Batyry Mūsa Jalil Mūstafaūlynyŋ 1957 jyly Lenindik syilyq alǧan «Maobit däpteri» atty öleŋder jinaǧy aqyn esimin öşpes daŋqqa böledi.
Ūlttyq muzykasy başqūrt, qazaq, noǧai halyqtary muzykasymen saryndas. Erterekte tatar muzykasy aspapsyz oryndalatyn bir dauysty än dästüri negizinde damyǧan. Sonau altynorda däuırınen bastau alatyn salt- dästürge, üilenu toiyna, merekege, aituly oqiǧaǧa qatysty aitylatyn ännıŋ tür-türı keŋ taraǧan. Änmen, bimen, öleŋ-taqpaq aralastyryp oryndalatyn äzil-syqaq änderi de köbirek şyrqalady. Muzyka aspabyna qurai atalatyn sybyzǧy, fleita tektes ürlemeli aspap, qazaqtyŋ şaŋqobyzy ispetti qobyz aspaby, garmon, mandolina, domra, gusli, duduk (skripka) jatady. Soŋǧy jarty ǧasyrda professionaldyq därejedegi jergilikti kompozitorlar är türli janrda körkemdik boiauy qanyq şyǧarmalar tudyryp, tatar halqynyŋ muzyka önerin joǧary satyǧa kötere tüsti. Tatar kompozitorlarynyŋ tuyndylary professionaldyq jaǧynan jan-jaqty ösip jetile tüsti. Körkemdik boiauy qanyq opera men baletter, muzykalyq dramalar, fortepianolyq konsertter, hor, simfoniia, kantata, oratoriia men romanstar - mūnyŋ aiqyn aiǧaǧy. Tatar filarmoniiasy, halyq tvorchestvosy üii, kompozitorlar odaǧy qūryldy. Muzyka fakulteti, üş muzykalyq uchilişe, 55 balalar muzyka mektebi jūmys isteidi. Är qalada, audanda halyq teatry, körkemöner ansamblı halyqqa qyzmet körsetedı.
Eldi mekenin avyl, iurt nemese il deitin. Tatar eldi mekeni şaǧyndau bop, köbinese özen jaǧasyna taiau ornalasady. Üileri biik dualmen qorşalyp, aǧaştan oiulap äşekeilenedi. Bai, äldi-auqattylar eki qabatty säuletti üi tūrǧyzsa, kedei bitken qamys şatyrly balşyq aralastyryp tūrǧyzǧan alasa laşyq üilerde tūryp keldi. Auyl ortasyna biik minaretti meşit ornalasady. 1863 jylǧy sanaqta körsetilgendei Reseidegı 2140 myŋ tatardyŋ alty paiyzy ǧana köşpeli tirşilik etken. Astrahan tatarlary öz körşileri noǧai men qazaqtar sekildi köşpelilerdiŋ dästürin saqtap, jaz boiy kiiz üi tigip tūratyn. Tuystyq jaqyndyǧy bar janūialary üi-jaiyn jeke mahallada tūrǧyzyp, toptasyp mekendedi, şaruaşylyq jūmysyn ūiymdasa jürgizdi. Ökinişke orai, totalitarlyq jüie tūsynda meşitterdiŋ ilude birinen basqasy tügeldei jabyldy, minaretteri qūlatyldy. Mūnyŋ özi halyqtyŋ ruhani düniesin küizeltip, neşe türli qylmysqa jol beretin qauipti äreket edi.
Tatarlar öz üiiniŋ aldyŋǧy qabyrǧasyn boilata eni bir jarym metrdei taqtaidan siakä, demek nar jasap, sonda auqattanatyn, dem alatyn, ūiyqtaityn, jūmys isteitin, qonaq ta kütetin. Üstel üstine ydys-aiaq, samauryn qoiylady. İslam dini qaǧidasyna säikes üi işi eki bölikke ajyratylyp salynady. Onyŋ birinde erler, ekinşi böliginde äielder jaiǧasatyn. Äielder öz bölmelerin aşyq boiaumen äşekeilep, güldi kestemen örnekteidi. Äldi-auqattylar üiinde qonaq kütetin arnaiy «qūnaq bülmäsa» boldy. Äielder qonaqqa körinbei, basqa bölmeden keregin daiarlap berip tūratyn da, qonaqtarǧa er adam özi qyzmet jasaityn. Qonaq joq kezde de ol bölmege er adam özi jaiǧasatyn.
Kezinde irgeli el bolǧan tatar halqy nebir qiyn-qystau ötkelderden ötip, öz tilin, jer-suyn, eldigin aman saqtap, ūrpaǧyna gumanitarlyq ta, käsıptik te mol mūra qaldyrǧan. Otarşylardyŋ aiausyz qysymy men ezgisine qaramastan qolöneri barynşa damyǧanyna mynadai dälel keltirer edik. Tatar şeberleriniŋ tikken äşekeili etigi, bas kiimi, aiaq kiimi, tikken kesteli şaşaqty şäli oramaly, toqyma būiymdary, kümisten, altynnan istegen zergerlik būiymdary Resei imperiiasynan tys jerlerde de joǧary baǧalanyp, sūranysqa ie boldy. Teri, jün öŋdeu käsibi damydy. Basqa halyqtar, äsırese körşileri tatardyŋ tūrmys-tirşiliginen, kiim kiisinen, üi-jai tūrǧyzuynan, qolönerinen, üi jihazyn äşekeilep ūstauynan köp närsenı üirendi. Märmärdan, tastan qaşap, aǧaştan, teriden örnektep, oiulap jasaǧan mozaikalary köz tartady. Beineleu öneri damyǧan. Keste tigu önerin tatar qyzy jastaiynan üirenedi. Sülgi, dastarhan, perde, tösek japqyş, jamylǧy, kilemşe, t.b. üi jihazyn kestelep örnekteidi. Iş kiim, bas kiim, syrt kiim deimisiŋ bärın de jergilikti şeberler kestelep, şaşaqtap äşekeileidi. Qarapaiym köpşilik aiaǧyna toqylǧan lapti, şoqai kigen, keide tabany aǧaş aiaq kiim kidi. Äldi-auqattylar teriden äşekeilep tikken etik kidi. Qala tūrǧyndary köbinese teriden galoş, qysta örnekti etik kietin. Tatar basqalardan köp būryn şyt, jibek, mata, barhyt, qyzyl mata sekildi fabrika matalaryn kiim tiguge paidalandy. Erler balaǧy keŋ şalbar, jeide, qysta syryǧan, terimen astarlaǧan beşpet, taqiia, teri tymaq kigen. Äiel köilegi qala ülgisinde tigilip, köilektiŋ omyrauyna kestelegen alqa salyp, onyŋ syrtynan jeŋsiz kamzol kigen. Ūzyn şäli oramalyn moinynan asyryp, ūşyn artqa jiberip tastaidy.
Üilenu salty jaǧynan basqa qypşaq ūlystaryna ūqsas. Qalyŋdyqty qūda tüsip, qalyŋmalyn tölep alatyn. Qalyŋmal mölşeri Orta Aziia türkilerinen göri anaǧūrlym az. Näresteli bolu zor quanyş sanalady. Säbidi äkesiniŋ jeidesine oraidy. Būl - baqytty bolsyn degen yrym. Auzyna sarymai, bal jaǧady. Būl - bai, äldi-auqatty bolsyn degen yrym. Anasy aiaq-qolyn bauyryna alǧasyn isem qūşu (esimin qoiu) ötkizedi. Üilenu toiy üş bölikten tūrady: iaraşu - būl qūda tüsu saltanaty, nikah tui – būl ūzatu toiy (būl küni neke qiylady), kilen töşeru- būl küieu bala üiindegi üilenu toiy. Qalyŋdyq ata-anasymen syŋsyp jylap qoştasady. Keide är türli yrym-syrymmen jas kelin alǧaşqy balasyn bosanǧanşa ata-anasynyŋ üiinde tūra beredi. Alyp qaşyp üilengender şaǧyn ǧana keş ūiymdastyryp, qymbatqa tüsetin üilenu, ūzatu toilaryn ötkizbeitin. Sondyqtan kei kezde, artyq şyǧyndy auyrsynǧan eki jaqtyŋ ata-analarynyŋ kelisimimen jigit qalyŋdyǧyn alyp qaşyp üilenetin. Qazir qalyŋmal talap etilmeidi. Jastar öz qalauymen üilenedi. Üilenu toiy än-küimen, bimen, äzil-syqaqpen qyzyqty ötip jür. Soŋǧy bir jylda üilengender keşi ötkizilip, onda altyn toi ieleri jas otau ielerin qūttyqtap, igi tilekterin bildiretin boldy. Tatar - tuystyqty qaster tūtatyn halyq. Är auylda jeti atadan bergi şejireni tarqatyp beretin şädjärä bolǧan. Tipti alys tuystar özara yntymaqtasyp, tyǧyz qarym-qatynasta bolǧan. Üş ia tört ataǧa deiin qyz da alyspaǧan. Din ieleri ūl balalardy äiel jynysynan bölek tärbielep, tipti 4-5 atadan qosylatyn tuystyqty syltau etip, öz aulynyŋ qyzyna üilendirmeuge tyrysatyn.
İslam dininiŋ qaǧidasymen ölgen kisini jerleu ritualyna erler ǧana qatysady. Beiit basyna da erler aparady. Beiitke aǧaş egu räsimi bar. Sondyqtan da qabyrstan kişigirim toǧaiǧa ūqsaidy. Tatar etnogenezine tikelei qatysty ertedegi bulgar türkileriniŋ animistik dini senimi boiynşa är närsenıŋ jarylqauşy piri bolady dep ūqty. Olarǧa su anasy - demek su qojasy, urman iiase nemese şurale - orman qojasy, jir anasy- jer qojasy, öi iäse - üi qamqorşysy, abzar iäse - qora-qopsy qojasy t.b. jatady. H ǧasyrdan bastap bulgar türkileri islam dinin qabyldai bastaǧan. Ūlttyq meiramnyŋ eŋ körnektisi - sabantui (demek soqa toiy). Mūnda ūlttyq sport türi küres, jaiau jarys, at jarysy ötkiziledi. Jastardyŋ köktem meiramy iomyrqa bäiräme, chächäk bäiräme, jimchächäk, jaz kezinde djien ötkiziledi. Küzde qyzdar belsendilik tanytyp qaz ömäse, süs talku ömäse merekesin ötkizedi. Qysta narduǧan, aulaq öi köŋil köteru küni ūiymdastyrylady. Uraza bäiräme, qorban bäiräme atap ötiledi. Tatar balalary moldadan oqyp sauatyn aşyp, odan keiin bastauyş mektepke, medresege baryp oquyn jalǧastyratyn. Qyzdar molda äielinen üide oqyp sauatyn aşatyn. Basqa halyqtarmen salystyrǧanda tatarlar arasynda sauattylyq joǧarǧy deŋgeide boldy. 1897 jyly erlerdiŋ 21,1 paiyzy, äielderdiŋ 19,7 paiyzy sauatty bolǧan.
Halyqtyŋ materialdyq mädenieti jöninde myna närsenı aita ketken jön. Tatar Edil boiyndaǧy eŋ köp sandy jergilikti halyq bolumen birge äleumettik, mädeni damu deŋgeii men şaruaşylyǧy, käsibi jaǧynan da basqalardan ozyq, alda boldy. Tatardyŋ basym köpşiligi erte kezden-aq köp salaly şaruaşylyqpen ainalysty. Bidai, arpa, tary, sūly, būrşaq, qaraqūmyq, zyǧyr, sora ekti, är üidiŋ baqşasy boldy. Eginşilikpen, bau-baqşamen, mal şaruaşylyǧymen qatar ainalysty. Sauda-sattyqpen de şūǧyldandy. Tatar saudagerlerin körşiles chuvaş, mari, mordva, udmurt derevnialarynan, tipti alys ölkelerden de jii köretin. Halyq otyryqşy bop, qoi-eşki men siyrdy qorada ūstap baqty. Üi qūstarynan tauyq pen qazdy köbirek ūstady. Edil boiy men Oral öŋiri orman-toǧaily, şalqyn-şöpti bolǧandyqtan, omartaşylyq damydy. Mūnaiǧa bai, auylşaruaşylyǧy men önerkösibi qatar damyǧan köp ūltty Tatarstan halqynyŋ tūrmys därejesi Resei Federasiiasynyŋ basqa ölkelerimen salystyrǧanda joǧarǧy deŋgeide dep jürmiz.
Tatar ūlttyq taǧamy jūrtşylyqqa keŋinen tanymal. Işip-jeminde nan, kartop, kökönis basym. Dästürli et pen süt taǧamyn ūnatady. Qoi, siyr etin köbirek jaratady. Jylqy etinen qazy, şūjyq daiarlanady. Qaqlaǧan (demek qaqtap sürlegen) qaz eti - tatardyŋ süiikti dämi. Tūtyrǧan tauyq, sütten qaimaq, airan, aqmai, sary mai, qatyq, süzbe, qūrt, irimşik daiarlaidy. Nanǧa qūrmet aiyryqşa. Nan taǧamynyŋ tür-türi bar: toqmach, salma, chumar, ürä, ikmäk, kabartma, qoimaq, bäleş, göbädiia, pärämäch, chökchäk, ochpochmaq, bavyrsaq, qoş tele. Ystyq taǧamyna qatyq qosqan salma, tukmach lakşa, qazanda quyryp daiarlaityn et taǧamy bişbarmaq, şūjyqqa ūqsas tutyrma jatady. Jemis-jidekti keptirip qysqa daiarlaidy. Jemis pen baldy aralastyryp şirbät (şerbet) daiarlaidy. Kirgen adamǧa şai demdep, syi körsetedi. Tatardyŋ as mäzırıne tuys halyqtarynyŋ, qala berdı ejelgı körşısı orystyŋ äserı köp. Mäselen halyq älımsaqtan berı tūtynyŋ jürgen palau, halua, keptırılgen jemıs pen jaŋǧaq, qalampyr, talşy sekıldı şardärıler sol şyǧys elderınen auysqan. Ūlttyq jäne dıni merekelerı qazaqtıkıne ūqsas. Oraza men Qūrban ait, Nauryz ben oǧan qosymşa sabantui, jien (jiyn-terım) merekelerı ūiymşyldyqpen toilanady.
Edil boiyndaǧy tatarlardyŋ basqa jergilikti halyqtardan erekşeligi erteden-aq olar iri qalalarǧa ornyǧyp, jeke tatar slobodasynda jinaqy tūrdy. HIH ǧasyrdyŋ özinde-aq ūlttyq burjuaziia qalyptasqan. Qaladaǧy tatarlar sauda-sattyqpen, qolöneri öndirisimen ainalysty, birazy fabrikada, öndiriste istedi. Tatar jūmysşylary Reseidiŋ ortalyq qalalarynda, Moskva men Sankt-Peterburgte, Donbass pen Bakude köp boldy. Temir jol qūrylysynda, Edilde jükşi bop istedi, arbakeş, (izvozchik) tatarlar barlyq qalalardan kezdesetin.
1999 jylǧy halyq sanaǧy körsetkendei, bügingi künderi tatarlardyŋ üşten ekisi qalalarda tūryp, önerkäsıptiŋ, ǧylymnyŋ, mädeniettiŋ türli salasynda qyzmet etedi. Qazaqstan men Orta Aziia respublikalaryn mekendeitin millionǧa juyq tatar diasporynyŋ da basym köpşiligi qalaly jerde tūrady. Tübı bır türkılerdıŋ ışınde qazaqpen midai aralasyp ketken halyqtyŋ bırı – tatarlar. Qiyn künderde tatar qazaqty, qazaq tatardy panalap, özara kömektesıptı. Al aidai appaq tatar arularynyŋ talaiy qazaqtyŋ jan jary bolyp, ūrpaǧyn ösırgen. Tatar ūltynyŋ betke ūstar maŋdai aldy ökilderi Qazaqstan men Orta Aziia halyqtary ǧylymyn, mädenieti men ūlttyq önerin damytuǧa laiyqty üles qosuda. Abdolla Toqai, Ǧalymjan İbragimov, Sabyr Şaripov, Saqit Ramiev sekildi tatar aqyn-jazuşylary qazaq tilin joǧary baǧalap, keibir şyǧarmalaryn qazaq tilinde jazǧan. Qazaqstandaǧy üş jüz myŋǧa juyq tatardyŋ da jinaqy emes, bytyrai qonystanuyna qaramastan, barlyq derlik oblysta tatar-başqūrt mädeni ortalyǧy qūryldy. Qaisybir mektepterde tatarşa oqytatyn synyptar aşyldy, bala baqşalarda tatarşa tärbieleitin toptar qūryluda. Aptasyna eki ret radio habary beriledi. Tatar tilinde «Şäşmä» gazeti şyǧady. Ūlttyq än-bi, folklorlyq ansamblderi qūryluda. 1992 jyldan tatar ūlttyq sabantui merekesi atap ötilude. Tatar mädeni ortalyǧynda bauyrlas qazaq, tatar halyqtarynyŋ tarihi, tildik, mädeni bailanysyn zerttep, jan-jaqty etip, eki eldiŋ dostyǧyn, bauyrmaldyǧyn jalǧastyru sekildi izgi niettegi jūmys qolǧa alynuda.
Tatarlar respublika halqynyŋ jartysyna juyǧyn qūraidy. Tatardyŋ tamaşa ūlttyq minezine ūltaralyq tatulyq mädenietin qaster tūtu jatsa kerek. Mūnyŋ özi adamnyŋ bilimi men mädenietine qosa, basqa ūlt ökilimen ortaq til taba bilui ekeni anyq. Tatarstandaǧy jetpiske juyq halyq ökili arasynda ūlttyq tözbeuşilik, alauyzdyq baiqalǧan emes. Eresek tatarlar tügeldei orys tilinde erkin söileidi. Būrynǧy Keŋes Odaǧyndaǧy eŋ köp sandy halyqtyŋ biri bolǧanyna qaramastan, tatar halqynyŋ Odaqtas respublika retindegi memlekettik statusynyŋ bolmauy ökinişpen aitylyp keldi, ädıletsizdik dep tanyldy. Keŋbaitaq ölkede jinaqy qonystana almai, bögde tildi ortada azşylyq bop ömir süru saldarynan tatar ūltynyŋ köp böliginiŋ tilden de, dinnen de, ädet-ǧūryptan da alşaqtap qaluy köp ǧasyr boiy taǧdyr tälkegine ūşyrap, qyruar zardap şegip, quǧyn-sürginge ūşyraǧan halyqtyŋ ūlttyq qasireti ispettes. Qazir jaǧdai tüzele bastaǧan sekildi. Resei Federasiiasy qūramyndaǧy Tatar respublikasyna aiyryqşa status berilip, eldiŋ egemendigine, erkin işki-syrtqy saiasatyna dūrys jaǧdai tudyra bastaǧandai. Tatar ziialylary Otanşyldyq, qoǧamdyq üzdik sana – tuǧan halqynyŋ ruhani qainar közi, eldik pen erliktiŋ qainar közi deuden tanǧan emes.
Är halyqtyŋ antikalyq köne däuiri, sol halyq ömirindegi asa eleuli kezeŋ jete zerttelmeiinşe, bügingi mädenieti men önerin, tarihyn, tildik, etnostyq özgeşeligin anyqtau qiyn. Tatar halqynyŋ şyǧu, qalyptasu tarihyna qatysty ǧylymi zertteu mynadai türde şejire tarqatady. III-IV ǧasyrda, ǧūndar men özge de köpşeli taipalardyŋ Şyǧys Europaǧa jasaǧan şapqynşylyǧy kezinde, odan keiin IV-VII ǧasyrda türik qaǧanaty şapqynşylyǧy kezinde türki tildes taipalar legi Oral öŋiri men Edil boiyna aǧylyp kele bastaǧan. VII-VIII ǧasyrda Azov teŋizi jaǧalauynan türki tildes bulgar taipasy auyp kelip, olar H ǧasyrda Volga - Kama Bulgariiasy atalǧan memleket qūrypty. Zertteuşiler qazan tatarlary öziniŋ antropologiialyq, etnografiialyq belgilerin ertedegi edil būlǧarlarynan enşilegen deidi. Edil - Kama Bulgariiasynyŋ bir kezdegi däuirlep örkendegen mädenieti, eginşilik käsibi men qolöneri Edil boiy, Oral öŋiri tatarlarynyŋ tūrmys saltynda, mädenietinde saqtalǧan. Mūndaǧy türki ūlystary basqa taipalarmen birge 1223-40 jyldary monǧol-tatarlarǧa qarsy erlikpen şaiqasqan. Altyn Ordadan bölınıp şyǧyp, öz aldyna otau tıkken Qazan handyǧy (1445 - 1552) tatar aǧaiynnyŋ alǧaşqy ūlttyq memleketı edı. Būl memlekette ūlt bolyp ūiysqan tatar mädenietı men ekonomikasy, dästürı men salty qaryştap damydy. Alaida körşıles Reseidıŋ otarşyldyq ezgısıne tüsıp, tūl bolǧan alǧaşqy türkı ūlysy da osy el.
Polşada künı bügıngı deiın türkı halyqtarynyŋ ūrpaqtary – azdaǧan tatar men qaraiymdar tūratyny turaly baspasözde jazyldy. Tarihi derekterge säikes alǧaşqy tatar qonystary Poliak – Litva kniazdıgınde būdan 600 jyldan astam uaqyt būryn belgılengen. Orta ǧasyrda Polşa territoriiasynda islam mädenietınıŋ örkendeu kezeŋı baiqaldy – köptegen meşıtter soǧyldy, mūsylmandar sany bolsa 200 myŋǧa jettı. Alaida, XV –XVI ǧasyrlar arasynda poliak tatarlary jergılıktı tūrǧyndarmen sıŋısıp, bırtındep ana tılı men salt-dästürlerın joǧaltty. Qazırgı kezde 5 myŋǧa juyq poliak mūsylmandarynyŋ tatar tamyry bar, al Polşadaǧy mūsylmandardyŋ jalpy sany 31 myŋǧa juyq. («Qazaq ädebietı», 29.04.2009). Tatar halqynyŋ köne däuirdegi ata-babalary ūlan-baitaq ölkege ie bop, Qara teŋiz jaǧalauynda Bulgariia, Hazar qaǧanaty, Edil Bulgariiasy, keiinirek Altyn Orda, Qazan, Qyrym, Astrahan, Qasym, Sibir handyǧy atalǧan derbes memleketter qūrǧan.
Al tatar etnonimi qazirgidei bir ǧana halyqtyŋ ūlttyq atauy retinde HIH ǧasyrdyŋ ekinşi jartysynda ǧana tiianaqtaldy. Büginderi bir halyqtyŋ qūramyna kirgen ūlystar taiau ǧasyrǧa deiin tatar atauyn qabyldai qoimai, köp uaqyt özderin ärqalai atap kelgen. Aitalyq, europalyq böliktegiler qazanly, bolǧar, mişär, tiptär, keräşön, naǧaibök, kächim, balqa lipka (demek litva tatary) delinse, Astrahan maǧyndaǧylar qoraǧaş, iurt, kundrov dep san türli atalyp kelgen. Negizinen qypşaq nemese noǧai-qypşaq atalatyn etnikalyq tobynan tūratyn Batys Sibir tatary Edil boiyndaǧy türkilerden özgeşeleu edi. Sibir tatarlary da özderin ärqalai atap kelgen. Tiumen, Tobyl tatarlary Tiumen oblysynyŋ audandaryna tarai qonystanǧan. Tar tatary Omby oblysynyŋ Tar audanyn mekendeidi. Barabin tatary Novosibir oblysynyŋ audandarynda tūrady. Būl atalǧan tatarlar özderin tūrǧan mekenine qarai tobolik, tarlik, baraba dep ataidy. Būhara öŋirinen qonys audaryp kelgender de Batys Sibir tatarynyŋ qūramyna kiredi. Äuelde olardy bölektep, būharlyq, keibirin sart dep, endi bir böligin özbek dep ataǧan. Bertin kele būharlyqtar da tatar atalyp, bir etnikalyq topqa birikken. Tobyl men barabin tatarynyŋ tili qazaq tiline öte-möte jaqyn boldy. Sondyqtan da 1926 jylǧy halyq sanaǧynda Batys Sibir tatarlary ärtürli ūlysqa jatqyzylǧan.
1582 jyly Köşim handyǧy qūlatylǧannan keiin, Ermak bastaǧan orys şapqynşylyǧyna tötep bere almai, aiausyz jazalauǧa, quǧyn-sürginge ūşyrap, köptegen tatar Chulym basseinimen, Tobylǧa, Enisei özenine deiin yǧysty. Sibir tatarlary patşa äkimderine qarsy äldeneşe ret aşyq köteriliske şyqty. Qazan töŋkerısınıŋ qarsaŋynda Batys Sibirdiŋ jergilikti halqynyŋ sany kürt azaiyp, qalyŋ orys arasynda şaşyrai qonystanyp, müldem azşylyqqa ainalyp ketti. Qazan handyǧy joiylǧannan keiin ekonomikalyq ezginiŋ küşeiui, ūlttyq-ruhani qanau, dini negizdegi qataŋ qudalau, hristian dinin zorlyqpen taŋuǧa tyrysu Edil boiy men Oral öŋiri tataryn jappai köşip-qonuǧa mäjbür etti. Ortalyq audannan tatarlardyŋ şetkeri öŋirge yǧysyp, ondaǧy jergilikti türkilermen mädeni-tūrmystyq jaqyndasuy, sauda-ekonomikalyq tyǧyz bailanysy birtūtas tatar ūltynyŋ qalyptasuyn tezdetip, oǧan öz yqpalyn tigizdi.
Etnikalyq qūramy aitarlyqtai kürdeli, äri ūlan-baitaq ölkege tarai qonystanǧan bügingi tatar halqynyŋ jeke toptaryna tän erekşelik pen aiyrym belgileri de äjeptäuir. 1) Qazan tatary - san jaǧynan tatar halqynyŋ eŋ iri böligi. Olar özderin būryndary qazanlyq dep te ataǧan. Qazan tatarynyŋ arǧy tegi - bulgarlar, altyn ordalyq türikter, onyŋ işinde qypşaqtar. 2) Mişärlar - san jaǧynan ekinşi oryndaǧy tatar etnikalyq toby. Mişärlardyŋ tegin «būrtas» dep atalatyn taipamen bailanystyrady. Keiin būrtastar mekendegen aimaqqa noǧai-qypşaqtar köptep kelip jergilikti halyq qypşaq tildi ūlysqa ainalǧan. 3) Tepterler - ejelgi başqūrt jerindegi san jaǧynan üşinşi oryndaǧy tatardyŋ etnikalyq toby. Tepter atalatyn toptyŋ negizin başqūrttar qūraǧan. Keiin būl araǧa qaptap auyp kelgen Qazan tatarlary aralasyp, tatar tili olardyŋ ortaq tiline ainalǧan. Qazirgi tepterler özderin tatar ūltynyŋ ökiline jatqyzady. 4) Oral öŋirin mekendeitin Perm tatarynyŋ etnikalyq tüzilisin noǧai-qypşaqtarmen qosa ugor taipalary qūraidy degen pikir aitylady. 5) Nukrat tatarynyŋ da etnikalyq komponentin qypşaq-noǧaiy men besermender qūraidy. 6) Al besermender bolsa, udmurttar qūramyndaǧy tatardyŋ şaǧyn etnikalyq toby. 7) Qasym tatarlary Ortalyq Reseide Riazan oblysynyŋ Qasymov audanynda, Sankt-Peterburg, Moskva sekildi iri qalalarda qalyŋ orys arasynda azşylyq bop tūryp jatqanyna qaramastan, islam dinin, tilin saqtap qalǧan. Zorlyqpen şoqyndyrylǧan Qasym tatarynyŋ şaǧyn toby tilinen de airylyp, orys bop ketken. Antropologiialyq jaǧynan tatarlar europeidtik näsılge jatady. Halyqtyŋ jartysyna juyǧy qaratorylau kelgen europeidtik näsıldiŋ pontii tipine keliŋkirese, üşten biri jiren ia sary şaşty europeidtik tipke jatady. Mongoloidtik pen evropeidtik komponenti aralas oŋtüstik Sibir tipi tatarlardyŋ 14 paiyzyn ǧana qūraidy. Sonyŋ özinde olarda da europeidtik komponent basymdau.
Totalitarlyq jüie tūsynda bükil türki jūrtynyŋ, sonyŋ işinde tatar halqynyŋ tarihy da tolyq aitylmai, būrmalanyp kelgeni belgili. Atap aitqanda, erte kezdegi orys halqymen terezesi teŋ irgeli el bolǧan tatar aǧaiyndar – tarihtan tiesili ülesin ala almai kelgen halyq. Dälirek aitsaq, orystar 150 milliondai bolsa, tatar ūltynyŋ bügingi jiyntyq sany odan jiyrma ese kem. Onyŋ basty sebebi tatar halqy bes ǧasyr boiy bostandyq üşin auyr küres jürgizdi. 1469, 1487, 1506, 1524, 1530, 1545, 1550 jyldary şabuyl jasaǧan basqynşy orys äskerıniŋ şapqynşylyǧynan öz jerin erlikpen qorǧady.
Tatar halqynyŋ tarihyndaǧy eŋ auyr qaraly kün - 1552 jyldyŋ 30 tamyzy. 1552 jyly 2 qazanda 150 myŋ äsker men 150 zeŋbıregı bar orystar handyqty küirettı. Qazan qalasyn alu kezındegı basqynşylardyŋ qanypezerlıgınıŋ şekten şyqqandyǧy sonşalyq, osy sūmdyqty estıgen, alystaǧy Rim Papasynyŋ özı dındesterın aiyptap, «eşqandai adamgerşılık qaǧidaǧa sai kelmeidı» degen eken. Orys äskerıniŋ joiqyn şapqynşylyǧy 2 qazanǧa deiin sozyldy. Qalany basyp alǧan orys äskerı ondaǧy halyqty qynadai qyrdy. Qazan handyǧy osylaişa Resei basqynşylarynyŋ otaryna ainaldy. Orys patşalyǧynyŋ türki halyqtary jerin basyp alu jolyndaǧy alqaşqy joryǧy osylaişa örbidi. Aman qalǧan tatar şarualary qanauǧa ūşyrady. Olarǧa adam aitqysyz zorlyq-zombylyq körsetildi. Halyq ruhani qanauǧa tap boldy. Patşaly Resei orystandyru saiasatyn maqsat tūtty. Eŋbekşi tatarlar özderiniŋ eŋ şūraily jerlerinen üsti-üstine airyldy. Halyq būqarasy äldeneşe ret qaruly köteriliske şyqty. Öz tuǧan ölkesinen şet aimaqqa jappai yǧysuǧa mäjbür boldy. Qazan handyǧy qūlaǧasyn, şoqynudan qaşqan jäne būdan ekı ǧasyr būryn tyŋ ömır ızdegen tatarlar Oral qalasy men töŋıregıne kelıp, qonys tepken. Olar tek käsıppen ainalysyp qana qoimai, meşıtter, medreseler jäne mektepter aşqan. Erte zamannan Resei otarşylarynyŋ qandy qaqpanyna tap bolyp, basynan bodandyq tūmany arylyp körmegen tatar halqynyŋ körgen zobalaŋy, ūlttyq qasireti az emes. Olardyŋ metropoliiaǧa tym jaqyn boluy da qyruar kesirin tigizdi. 1920 jyly qazan tatarlary avtonomiialyq respublika degen memlekettik statusyn aldy.
Nebir qiyn-qystaudy basynan ötkergen, köp ǧasyr boiy bodandyqtan zardap şekken tatar halqy asqan eŋbekqorlyǧymen öz ūrpaǧyn qūryp ketuden saqtap qaldy. 1926-1939 jyldar aralyǧynda ǧana tatarlar sany jarty esedei ösken. Alaida būl tek tabiǧi ösim ǧana emes edi. Öitkeni 1939 jyly tepterler men besermender tatar tildi qauymǧa ainalǧan Menzelin başkirleri, sondai-aq qazaq tiline jaqyn dialektide söileitin Astrahan noǧailary, noǧaibahtar, oŋtüstik Sibir türkileri de ūltyn tatar dep körsetip ülgirgen edi. Söitip, būl däuirde äraluan tuys ūlystardyŋ tatar ūlty töŋiregine toptasuy aiaqtalǧan. Odan keiingi halyq sanaǧy körsetkendei, 1959 jylǧa deiin tatarlar sany nebäri 15,2 paiyzǧa, 1970 jyly 19,3 paiyzǧa, 1979 jyly 8,3 paiyzǧa, 1989 jyly 7 paiyzǧa ǧana ösken. Ertedegi tatar janūialary köp balaly bolatyn. Alaida jyl ötken saiyn tatar äielderiniŋ bala köterui azaiyp, halyqtyŋ tabiǧi ösimine keri äserin tigize bastady. Tatarstandaǧy jergilikti halyq bükil tatar halqynyŋ törtten birindeii ǧana. Demek, tatardyŋ basym köpşiligi 75 paiyzǧa juyǧy respublikadan tys ölkelerde tūryp jatyr.
Tatar halqynyŋ bükil älemdik jiyntyq sany 8,6 mln. adam (2009). Keibır demograftardyŋ paiymdauynşa, Reseide 10 millionnan astam osy ūlttyŋ ökılı bar. Naqtylanbaǧan derek boiynşa, älemde 15 millionǧa juyq tatar bar körınedı. Al 1989 jylǧy soŋǧy sanaq deregi boiynşa TMD elindegi sany 6.648,760 adam bolyp, olardyŋ 83 paiyzy tatar tilin ana tilim dep tanyǧan. Özbek, qazaq, täjik, taǧy basqa tolyp jatqan tilderdi 48.740 tatar ǧana ana tilim dep tanysa, bir million 70 myŋ tatar orys tilin ana tilim dep tanyǧan. Mūnşama köp tatardyŋ orys tildi qauymǧa ainaluynyŋ özindik sebebi bar. Tatar - būrynǧy keŋ-baitaq Keŋes Odaǧynyŋ tükpir-tükpirine tügeldei tarap ülgirgen eŋ şaşyraŋqy türki halqy. Olardyŋ basym köpşiligi Europalyq bölikte. Äsırese, Edil jaǧalauy men Oral öŋirinde birşama jinaqy qonystanǧan. Tatar azamattarynyŋ osylaişa Būrynǧy Resei imperiiasynda tarydai şaşylyp ketuine ötken almaǧaiyp zaman aiypty. Alys şet elde nebäri 110 myŋdai ǧana tatar tūrady dep körsetılgen. Būl tatar halqynyŋ bir paiyzyna da jetpeidi.
Keŋes ökimeti tūsynda da tatar halqynyŋ san jaǧynan ösui Orta Aziia, Zakavkaze, Soltüstik Kavkaz halyqtarymen, tipti slavian tektes halyqtarmen salystyrǧanda da tömendeu boldy. 1926 jylǧy halyq sanaǧynda türki ūlystarynyŋ arasynda qazaqtardan keiingi eŋ köp sandy halyq bop orys, ukrain, qazaqtardan keiingi törtinşi oryndy iemdense, 1959 jylǧy halyq sanaǧy körsetimimen besinşi orynǧa, 1979 jylǧy halyq sanaǧynda altynşy orynǧa yǧysty. Al 1989 jyly halyq sanaǧynda äzırbaijandardan keiingi jetinşi oryndy iemdengeni anyqtaldy. Repressiiaǧa ūşyrap, quǧyn-sürgin körgen halyqtarmen, sondai-aq öz tarihynda birneşe ret joiqyn qasiretke ūşyraǧan halyqtardyŋ etnodemografiialyq jaǧdaiymen salystyrǧanda da tatarlardyŋ san jaǧynan öz mäninde öspei qaluynyŋ basty bir sebebi - halyqtyŋ assimiliasiianyŋ keri äserine tap boluy. Mäselen, 1989 jylǧy halyq sanaǧy körsetkendei, ūltaralyq neke, demek aralas neke sany özbekte 6%, türkımende 6,4%, qyrǧyzda 6,5%, qazaqta 7,4% bolsa, tatardyŋ 41% aralas nekege tūrǧandar. Söitip patşaly Resei şoqyndyru arqyly orystandyru saiasatyn jürgizse, Keŋes ökimeti tūsynda assimiliasiianyŋ keri äserine ūryndyryp baryp orystandyru äreketi beleŋ aldy. Köp oblystarda tatarlardyŋ basym köpşiligi - aralas nekeliler. Köp sandy halyq ökilimen nekege tūru az sandy halyq üşin tiimsiz ekeni Edil jaǧalauy halyqtarynyŋ tirşiliginen aiqyn baiqalady. Mūndaǧy tatar, mordva, chuvaş, mari, udmurt sekildi halyq ökilderi bir-birimen süiek-şatys bolsa, olar qai respublikanyŋ jerin mekendep otyrsa, sol respublika ūltyn qalap, sony öz qūjattarynda körsetedi eken. Al orys ūlty ökilimen nekege tūrsa, qai respublikada tūrǧanyna qaramastan, äkesi ia anasy ǧana orys bolǧanyn eskermesten, balalary ūltyn orys dep körsetedi eken. Orys ūltynyŋ ökili boludy tiimdi sanaityn sekildi. Sondyqtan aralas nekeden orys ūltynyŋ sany öse tüsse, basqalarynyŋ sanyna keri äserin tigizgen.
Ekinşi sebep - dini faktor. Tatar halqynyŋ erte kezden-aq islam dininiŋ sunnittik erejelerin qabyldaǧanyn bilemiz. Al İvan Groznyi kezinen beri patşa otarşylarynyŋ qysymymen zorlyqpen şoqyndyrylǧan tatardyŋ az ǧana böligi hristian dininiŋ pravoslavie tarmaǧyn tūtynady. Şoqynǧan tatarlar özderin kriaşen dep ataidy. Kriaşender köne kriaşen, jaŋa kriaşen, noǧaibah, bakalin kriaşen, molkeev kriaşeni dep bölinedi. HVIII ǧasyrdan keiingi uaqytta tatarlar arasynda toptasu prosesiniŋ küşeiuine qarai şoqynǧandardyŋ mūsylmandyqqa qaita oraluy bastaldy. Būl prosess HH ǧasyrdyŋ bas kezinde küşeie tüsti. Eŋ aldymen, jaŋadan şoqynǧan tatarlar, sondai-aq būryn şoqynǧandardyŋ da bir böligi mūsylmandyqqa ötti. Söitip, şoqynǧandardyŋ 40% qaitadan islamdy qabyldady.
Tört ǧasyr boiy orys missionerleriniŋ tynymsyz äreketine qaramastan, şoqynǧan tatarlar san jaǧynan kemimese, ösken emes. 1926 jylǧy sanaqta olardyŋ sany 120,7 myŋ bolǧan. Salystyryp aitqanda, İvan Groznyidyŋ tūsynda da zorlap şoqyndyrǧandar sany sol şamalas bolǧan edi. Patşaly Resei tūsynda şoqynǧan tatarǧa jer ielenude köp jeŋildikter berilgen, artyq jaǧdai jasalǧan. Soǧan qaramastan, köptegen tatar qoryqqanynan patşa äkimderine, missionerlerge köz ǧyp qana uaqytşa şoqynyp, reti kelgende eş oilanbastan öz dinine qaita kirip otyrǧan. Al müldem şoqynyp ketkenderdiŋ etnikalyq sana-sezimi tömen bolyp, köpşiliginiŋ qalyŋ orys ortasynda jūtylyp ketkenine eşkim de taŋdana qoimasa kerek. Keŋes ökimeti kezinde de hristian dinindegi tatarlar san jaǧynan öse almady. Öitkeni dini bir bolǧasyn, olardyŋ orystarmen salt-dästür, minez-qūlyq, tūrmys-tirşiligi jaqyn bop orystanyp ketuge beiim tūrady eken. Qaisybirde aitylyp qalatyn «keminde eki ia üş million tatar orys bop jazylyp jür» degen sözdiŋ de jany bar ma deisiŋ.
Osy oraida myna bir jaǧdai oiǧa oralady. Bolaşaqqa nyq senimmen qaraimyn degen, otanymmen, halqymmen birgemin degen ärbır mūsylman balasy islamnyŋ aq jolynan taimaudy este tūtqany abzal. Öitkeni dininen airylǧan halyq tabiǧat ananyŋ bergen ülken syiy ana tilinen de airylyp, etnikalyq derbestigin joǧaltyp aluǧa beiim tūratynyn tarihtan, ömirden körip-bilip jürmiz. Eger keŋ-baitaq Sibirdiŋ jergilikti būratana halqyn orys missionerleri az ǧana uaqyt aralyǧynda-aq hristian dinine moiynsūndyra alsa, metropoliiaǧa tiip tūrǧan tatar aǧaiyndardyŋ denin şoqyndyra almady. Olardy qanşama qorqytyp, qysym körsetkenine qaramastan, ata-babasynyŋ älimsaqtan islam dininiŋ qūdiretin sezinip, imandyqqa, mūsylmandyqqa boi ūrsa, köp närseden ūtatynyn ündegen ösietine adal bolǧany qūrmet sezimin tudyrady. Tatardyŋ ūlttyq mädenieti men öneriniŋ, äleumettik qūrylymynyŋ joǧary deŋgeide boluynyŋ da islam dininen ainymauǧa tigizgen äseri kümänsiz. Qūldyq sezimmen, qūldyq psihologiiamen janşylmaǧan, er de azat ieleri bop, öz halqynyŋ jaqsy qasietterin mūrat tūtatyn tatar azamaty jetkilikti. Büginderi olar qaşanda izgilikke, imandylyqqa tärbieleudiŋ altyn diŋgegi islam dinin uaǧyzdap, ülken betbūrys jasauda.
Patşaly Resei otary bop kelgen türki halyqtary tiliniŋ işindegi eŋ köbirek äri erterekten beri tolassyz zerttelip kele jatqany - tatar tili. Qazirgi tatar tili başqūrt tilimen birge türki tilderi qypşaq tobynyŋ qypşaq-būlǧar būtaǧyn qūraidy. Basqa qypşaq tilinen özgeşeligine fonetikalyq jüiesinde jartylai dauysty y, e, o, ö dybystarynyŋ kezdesui jatady. Syn esim septelmeidi. San esim 6 topqa bölinedi. Tatar halqy alyp Euraziia qūrlyǧynyŋ köp böligine şaşyrai qonystanǧandyqtan, olardyŋ tili de birtekti emes, äldeneşe dialektige, govorǧa ajyratylady. Orta dialektige qazan tatarlarynyŋ tili jatady, batys dialektige mişarlar nemese meşeriaktar jatady, şyǧys dialektisine Sibir tatarlarynyŋ tili jatady.
Tatar tılı qazaq tılıne etene jaqyn. Tatar halqynyŋ auyz ädebietımen tanysqan ärbır qazaq oqyrmany: «Iаbagaly iaş tailak iardai atan bulgan iort, iatyp qalgan ber tukty jäilep meŋ küi bulgan iort; Atam kiiau bulgan iort», - sekıldı jyr joldaryn öz ana tılınde oqyǧandai äserge bölenerıne kümän joq. («Ana tılı», 13.07.1992). Ūlttyq köŋil-küidi söz etkende eŋ aldymen ana tiline degen közqaras oiǧa keledi. Būl jöninde tatardyŋ ūly aqyny Ǧabdolla Toqai: «Ana tilim - qasietti tilimsiŋ, äkem men anamnyŋ tilisiŋ. Sen qandai ǧajap ediŋ! Seniŋ bailyǧyŋ arqyly men tūtas bir älemniŋ esigin aştym», - degen-di. Qaisybır tuys halyqtar sekıldı tatar da sözge toqtaǧan. El basqarǧandary eŋ aldymen top aldyndaǧy sözımen synalǧan, tyŋdauşysyn sözımen bauraǧan. Ana tılıne qatysty keibır naqyl sözderı qazaq tılındegındei: Tättı tıl temır qaqpany aşar. Tıl bailyǧy bai qylar, tıl joqtyǧy joq qylar. Tıl jylatady da, jūbatady da. Kısı körkı – jüz, jüzdıŋ körkı – köz. Oidyŋ körkı – tıl, tıldıŋ körkı – söz. Süidırgen de tıl, bezdırgen de tıl. Tūǧan tılın bılmes – tūǧan anasyn süimes. Ana tılın özım üşın, özge tıl künım üşın. Tıl üşın bas jauap beredı. Aqyl da altynnan qymbat. Alǧys alǧan – aman, qarǧys alǧan – tämam. Jahandy jel būzady, adamdy söz būzady. Bılgenıŋdı söileme, ne söilegenıŋdı bıl. Aşy tıl – zahar, tättı tıl – şeker. Kısınıŋ köŋılı tılınen tanylady. Bal tamǧan tılden u da tamar. Süŋgı jaraqaty keter, tıl jaraqaty ketpes. Jüzden bıreu – şeşen, myŋnan bıreu kösem. Ana tılın qadırlegen halyq qadırlı bolady. Tılı myqtynyŋ elı myqty.
Qazirgi tatar tili orys tılımen qatar - Resei Federasiiasy qūramyndaǧy Tatarstan respublikasynyŋ memlekettik tili bolǧandyqtan, ondaǧy qoǧamdyq ömirdiŋ barlyq salasynda keŋinen qoldanylady. Milliondaǧan danamen merzimdi baspasöz, är aluan ädebiet şyǧady. Respublika tūrǧyndaryna tügeldei oqyp üirenu mindetteledi. Tatarlar erte kezden arab jazuyn, 1927-1938 jyldary latyn grafikasyn, 1939 jyldan bastap orys (kirill) alfavitin paidalandy. Qosymşa äripterine ä, ö, ü, j, h, ŋ jatady. Qazır būl elde qaitadan latyn ärpıne köşu mäselesı talqylanuda.
Tatar tili - Altyn orda däuirinen bastau alatyn köne jazbaly til. Köp janrly tatar folklorynda şeteldik basqynşydan elin qorǧaǧan batyrlar turaly tarihi jyrlar eleuli oryn alady. «Alypmämşen» («Alpamys»), «Urak belän Mamai» («Oraq - Mamai»), «Kozy Körpä belän Baiansylu» («Qozy Körpeş – Baian sūlu»), «Kambär» («Qambar batyr»), t.b. köptegen ortaq jyr, dastandarymyz bızdıŋ tılı de, dını de, dılı de bır tuysqan ekendıgımızdı aiǧaqtai tüsedı. Tatardyŋ köne jazba ädebieti bar. Olarǧa HIII-HIV ǧasyrda ömir sürgen Qūl Ǧalidyŋ izgi mahabbatty jyrlaǧan «Jüsip pen Zliha» poemasy, Qūtibtyŋ «Husrau men Şirin» poemasy, Horezmidiŋ «Mahabbat kitaby», berirektegi Mahmut Būlǧaridyŋ «Jūmaqqa joly», Mūhamediiardyŋ äraluan poemalary, avtory belgisiz «Kesikbas» dini-epikalyq jyr, «Sopylarǧa ösiet» atty didaktikalyq şyǧarma jatady. Köp uaqyt tyiym salynǧan «İdegei» poemasy 1990 jyly ǧana jaryq kördı. Sodan beri köptegen aqyn-jazuşylardyŋ dini didaktikalyq, aǧartuşy-demokratiialyq baǧyttaǧy şyǧarmalary qalyŋ būqara arasyna keŋinen tarady. Ozyq ideianyŋ köşin bastaǧan ataqty aqyn äri publisist Ǧabdolla Toqaidyŋ, ǧalym-demokrat, aǧartuşy, tatar ädebi tiliniŋ negizin qalauşy Kaium Nasiridiŋ bilim men tanymdyq mäni bar şyǧarmalary tuǧan halqynyŋ ruhani bailyǧyn biik därejege köterip, demokratiialyq mädenietin damytuǧa zor yqpal etti. Talantty aqyn, Keŋes Odaǧynyŋ Batyry Mūsa Jalil Mūstafaūlynyŋ 1957 jyly Lenindik syilyq alǧan «Maobit däpteri» atty öleŋder jinaǧy aqyn esimin öşpes daŋqqa böledi.
Ūlttyq muzykasy başqūrt, qazaq, noǧai halyqtary muzykasymen saryndas. Erterekte tatar muzykasy aspapsyz oryndalatyn bir dauysty än dästüri negizinde damyǧan. Sonau altynorda däuırınen bastau alatyn salt- dästürge, üilenu toiyna, merekege, aituly oqiǧaǧa qatysty aitylatyn ännıŋ tür-türı keŋ taraǧan. Änmen, bimen, öleŋ-taqpaq aralastyryp oryndalatyn äzil-syqaq änderi de köbirek şyrqalady. Muzyka aspabyna qurai atalatyn sybyzǧy, fleita tektes ürlemeli aspap, qazaqtyŋ şaŋqobyzy ispetti qobyz aspaby, garmon, mandolina, domra, gusli, duduk (skripka) jatady. Soŋǧy jarty ǧasyrda professionaldyq därejedegi jergilikti kompozitorlar är türli janrda körkemdik boiauy qanyq şyǧarmalar tudyryp, tatar halqynyŋ muzyka önerin joǧary satyǧa kötere tüsti. Tatar kompozitorlarynyŋ tuyndylary professionaldyq jaǧynan jan-jaqty ösip jetile tüsti. Körkemdik boiauy qanyq opera men baletter, muzykalyq dramalar, fortepianolyq konsertter, hor, simfoniia, kantata, oratoriia men romanstar - mūnyŋ aiqyn aiǧaǧy. Tatar filarmoniiasy, halyq tvorchestvosy üii, kompozitorlar odaǧy qūryldy. Muzyka fakulteti, üş muzykalyq uchilişe, 55 balalar muzyka mektebi jūmys isteidi. Är qalada, audanda halyq teatry, körkemöner ansamblı halyqqa qyzmet körsetedı.
Eldi mekenin avyl, iurt nemese il deitin. Tatar eldi mekeni şaǧyndau bop, köbinese özen jaǧasyna taiau ornalasady. Üileri biik dualmen qorşalyp, aǧaştan oiulap äşekeilenedi. Bai, äldi-auqattylar eki qabatty säuletti üi tūrǧyzsa, kedei bitken qamys şatyrly balşyq aralastyryp tūrǧyzǧan alasa laşyq üilerde tūryp keldi. Auyl ortasyna biik minaretti meşit ornalasady. 1863 jylǧy sanaqta körsetilgendei Reseidegı 2140 myŋ tatardyŋ alty paiyzy ǧana köşpeli tirşilik etken. Astrahan tatarlary öz körşileri noǧai men qazaqtar sekildi köşpelilerdiŋ dästürin saqtap, jaz boiy kiiz üi tigip tūratyn. Tuystyq jaqyndyǧy bar janūialary üi-jaiyn jeke mahallada tūrǧyzyp, toptasyp mekendedi, şaruaşylyq jūmysyn ūiymdasa jürgizdi. Ökinişke orai, totalitarlyq jüie tūsynda meşitterdiŋ ilude birinen basqasy tügeldei jabyldy, minaretteri qūlatyldy. Mūnyŋ özi halyqtyŋ ruhani düniesin küizeltip, neşe türli qylmysqa jol beretin qauipti äreket edi.
Tatarlar öz üiiniŋ aldyŋǧy qabyrǧasyn boilata eni bir jarym metrdei taqtaidan siakä, demek nar jasap, sonda auqattanatyn, dem alatyn, ūiyqtaityn, jūmys isteitin, qonaq ta kütetin. Üstel üstine ydys-aiaq, samauryn qoiylady. İslam dini qaǧidasyna säikes üi işi eki bölikke ajyratylyp salynady. Onyŋ birinde erler, ekinşi böliginde äielder jaiǧasatyn. Äielder öz bölmelerin aşyq boiaumen äşekeilep, güldi kestemen örnekteidi. Äldi-auqattylar üiinde qonaq kütetin arnaiy «qūnaq bülmäsa» boldy. Äielder qonaqqa körinbei, basqa bölmeden keregin daiarlap berip tūratyn da, qonaqtarǧa er adam özi qyzmet jasaityn. Qonaq joq kezde de ol bölmege er adam özi jaiǧasatyn.
Kezinde irgeli el bolǧan tatar halqy nebir qiyn-qystau ötkelderden ötip, öz tilin, jer-suyn, eldigin aman saqtap, ūrpaǧyna gumanitarlyq ta, käsıptik te mol mūra qaldyrǧan. Otarşylardyŋ aiausyz qysymy men ezgisine qaramastan qolöneri barynşa damyǧanyna mynadai dälel keltirer edik. Tatar şeberleriniŋ tikken äşekeili etigi, bas kiimi, aiaq kiimi, tikken kesteli şaşaqty şäli oramaly, toqyma būiymdary, kümisten, altynnan istegen zergerlik būiymdary Resei imperiiasynan tys jerlerde de joǧary baǧalanyp, sūranysqa ie boldy. Teri, jün öŋdeu käsibi damydy. Basqa halyqtar, äsırese körşileri tatardyŋ tūrmys-tirşiliginen, kiim kiisinen, üi-jai tūrǧyzuynan, qolönerinen, üi jihazyn äşekeilep ūstauynan köp närsenı üirendi. Märmärdan, tastan qaşap, aǧaştan, teriden örnektep, oiulap jasaǧan mozaikalary köz tartady. Beineleu öneri damyǧan. Keste tigu önerin tatar qyzy jastaiynan üirenedi. Sülgi, dastarhan, perde, tösek japqyş, jamylǧy, kilemşe, t.b. üi jihazyn kestelep örnekteidi. Iş kiim, bas kiim, syrt kiim deimisiŋ bärın de jergilikti şeberler kestelep, şaşaqtap äşekeileidi. Qarapaiym köpşilik aiaǧyna toqylǧan lapti, şoqai kigen, keide tabany aǧaş aiaq kiim kidi. Äldi-auqattylar teriden äşekeilep tikken etik kidi. Qala tūrǧyndary köbinese teriden galoş, qysta örnekti etik kietin. Tatar basqalardan köp būryn şyt, jibek, mata, barhyt, qyzyl mata sekildi fabrika matalaryn kiim tiguge paidalandy. Erler balaǧy keŋ şalbar, jeide, qysta syryǧan, terimen astarlaǧan beşpet, taqiia, teri tymaq kigen. Äiel köilegi qala ülgisinde tigilip, köilektiŋ omyrauyna kestelegen alqa salyp, onyŋ syrtynan jeŋsiz kamzol kigen. Ūzyn şäli oramalyn moinynan asyryp, ūşyn artqa jiberip tastaidy.
Üilenu salty jaǧynan basqa qypşaq ūlystaryna ūqsas. Qalyŋdyqty qūda tüsip, qalyŋmalyn tölep alatyn. Qalyŋmal mölşeri Orta Aziia türkilerinen göri anaǧūrlym az. Näresteli bolu zor quanyş sanalady. Säbidi äkesiniŋ jeidesine oraidy. Būl - baqytty bolsyn degen yrym. Auzyna sarymai, bal jaǧady. Būl - bai, äldi-auqatty bolsyn degen yrym. Anasy aiaq-qolyn bauyryna alǧasyn isem qūşu (esimin qoiu) ötkizedi. Üilenu toiy üş bölikten tūrady: iaraşu - būl qūda tüsu saltanaty, nikah tui – būl ūzatu toiy (būl küni neke qiylady), kilen töşeru- būl küieu bala üiindegi üilenu toiy. Qalyŋdyq ata-anasymen syŋsyp jylap qoştasady. Keide är türli yrym-syrymmen jas kelin alǧaşqy balasyn bosanǧanşa ata-anasynyŋ üiinde tūra beredi. Alyp qaşyp üilengender şaǧyn ǧana keş ūiymdastyryp, qymbatqa tüsetin üilenu, ūzatu toilaryn ötkizbeitin. Sondyqtan kei kezde, artyq şyǧyndy auyrsynǧan eki jaqtyŋ ata-analarynyŋ kelisimimen jigit qalyŋdyǧyn alyp qaşyp üilenetin. Qazir qalyŋmal talap etilmeidi. Jastar öz qalauymen üilenedi. Üilenu toiy än-küimen, bimen, äzil-syqaqpen qyzyqty ötip jür. Soŋǧy bir jylda üilengender keşi ötkizilip, onda altyn toi ieleri jas otau ielerin qūttyqtap, igi tilekterin bildiretin boldy. Tatar - tuystyqty qaster tūtatyn halyq. Är auylda jeti atadan bergi şejireni tarqatyp beretin şädjärä bolǧan. Tipti alys tuystar özara yntymaqtasyp, tyǧyz qarym-qatynasta bolǧan. Üş ia tört ataǧa deiin qyz da alyspaǧan. Din ieleri ūl balalardy äiel jynysynan bölek tärbielep, tipti 4-5 atadan qosylatyn tuystyqty syltau etip, öz aulynyŋ qyzyna üilendirmeuge tyrysatyn.
İslam dininiŋ qaǧidasymen ölgen kisini jerleu ritualyna erler ǧana qatysady. Beiit basyna da erler aparady. Beiitke aǧaş egu räsimi bar. Sondyqtan da qabyrstan kişigirim toǧaiǧa ūqsaidy. Tatar etnogenezine tikelei qatysty ertedegi bulgar türkileriniŋ animistik dini senimi boiynşa är närsenıŋ jarylqauşy piri bolady dep ūqty. Olarǧa su anasy - demek su qojasy, urman iiase nemese şurale - orman qojasy, jir anasy- jer qojasy, öi iäse - üi qamqorşysy, abzar iäse - qora-qopsy qojasy t.b. jatady. H ǧasyrdan bastap bulgar türkileri islam dinin qabyldai bastaǧan. Ūlttyq meiramnyŋ eŋ körnektisi - sabantui (demek soqa toiy). Mūnda ūlttyq sport türi küres, jaiau jarys, at jarysy ötkiziledi. Jastardyŋ köktem meiramy iomyrqa bäiräme, chächäk bäiräme, jimchächäk, jaz kezinde djien ötkiziledi. Küzde qyzdar belsendilik tanytyp qaz ömäse, süs talku ömäse merekesin ötkizedi. Qysta narduǧan, aulaq öi köŋil köteru küni ūiymdastyrylady. Uraza bäiräme, qorban bäiräme atap ötiledi. Tatar balalary moldadan oqyp sauatyn aşyp, odan keiin bastauyş mektepke, medresege baryp oquyn jalǧastyratyn. Qyzdar molda äielinen üide oqyp sauatyn aşatyn. Basqa halyqtarmen salystyrǧanda tatarlar arasynda sauattylyq joǧarǧy deŋgeide boldy. 1897 jyly erlerdiŋ 21,1 paiyzy, äielderdiŋ 19,7 paiyzy sauatty bolǧan.
Halyqtyŋ materialdyq mädenieti jöninde myna närsenı aita ketken jön. Tatar Edil boiyndaǧy eŋ köp sandy jergilikti halyq bolumen birge äleumettik, mädeni damu deŋgeii men şaruaşylyǧy, käsibi jaǧynan da basqalardan ozyq, alda boldy. Tatardyŋ basym köpşiligi erte kezden-aq köp salaly şaruaşylyqpen ainalysty. Bidai, arpa, tary, sūly, būrşaq, qaraqūmyq, zyǧyr, sora ekti, är üidiŋ baqşasy boldy. Eginşilikpen, bau-baqşamen, mal şaruaşylyǧymen qatar ainalysty. Sauda-sattyqpen de şūǧyldandy. Tatar saudagerlerin körşiles chuvaş, mari, mordva, udmurt derevnialarynan, tipti alys ölkelerden de jii köretin. Halyq otyryqşy bop, qoi-eşki men siyrdy qorada ūstap baqty. Üi qūstarynan tauyq pen qazdy köbirek ūstady. Edil boiy men Oral öŋiri orman-toǧaily, şalqyn-şöpti bolǧandyqtan, omartaşylyq damydy. Mūnaiǧa bai, auylşaruaşylyǧy men önerkösibi qatar damyǧan köp ūltty Tatarstan halqynyŋ tūrmys därejesi Resei Federasiiasynyŋ basqa ölkelerimen salystyrǧanda joǧarǧy deŋgeide dep jürmiz.
Tatar ūlttyq taǧamy jūrtşylyqqa keŋinen tanymal. Işip-jeminde nan, kartop, kökönis basym. Dästürli et pen süt taǧamyn ūnatady. Qoi, siyr etin köbirek jaratady. Jylqy etinen qazy, şūjyq daiarlanady. Qaqlaǧan (demek qaqtap sürlegen) qaz eti - tatardyŋ süiikti dämi. Tūtyrǧan tauyq, sütten qaimaq, airan, aqmai, sary mai, qatyq, süzbe, qūrt, irimşik daiarlaidy. Nanǧa qūrmet aiyryqşa. Nan taǧamynyŋ tür-türi bar: toqmach, salma, chumar, ürä, ikmäk, kabartma, qoimaq, bäleş, göbädiia, pärämäch, chökchäk, ochpochmaq, bavyrsaq, qoş tele. Ystyq taǧamyna qatyq qosqan salma, tukmach lakşa, qazanda quyryp daiarlaityn et taǧamy bişbarmaq, şūjyqqa ūqsas tutyrma jatady. Jemis-jidekti keptirip qysqa daiarlaidy. Jemis pen baldy aralastyryp şirbät (şerbet) daiarlaidy. Kirgen adamǧa şai demdep, syi körsetedi. Tatardyŋ as mäzırıne tuys halyqtarynyŋ, qala berdı ejelgı körşısı orystyŋ äserı köp. Mäselen halyq älımsaqtan berı tūtynyŋ jürgen palau, halua, keptırılgen jemıs pen jaŋǧaq, qalampyr, talşy sekıldı şardärıler sol şyǧys elderınen auysqan. Ūlttyq jäne dıni merekelerı qazaqtıkıne ūqsas. Oraza men Qūrban ait, Nauryz ben oǧan qosymşa sabantui, jien (jiyn-terım) merekelerı ūiymşyldyqpen toilanady.
Edil boiyndaǧy tatarlardyŋ basqa jergilikti halyqtardan erekşeligi erteden-aq olar iri qalalarǧa ornyǧyp, jeke tatar slobodasynda jinaqy tūrdy. HIH ǧasyrdyŋ özinde-aq ūlttyq burjuaziia qalyptasqan. Qaladaǧy tatarlar sauda-sattyqpen, qolöneri öndirisimen ainalysty, birazy fabrikada, öndiriste istedi. Tatar jūmysşylary Reseidiŋ ortalyq qalalarynda, Moskva men Sankt-Peterburgte, Donbass pen Bakude köp boldy. Temir jol qūrylysynda, Edilde jükşi bop istedi, arbakeş, (izvozchik) tatarlar barlyq qalalardan kezdesetin.
1999 jylǧy halyq sanaǧy körsetkendei, bügingi künderi tatarlardyŋ üşten ekisi qalalarda tūryp, önerkäsıptiŋ, ǧylymnyŋ, mädeniettiŋ türli salasynda qyzmet etedi. Qazaqstan men Orta Aziia respublikalaryn mekendeitin millionǧa juyq tatar diasporynyŋ da basym köpşiligi qalaly jerde tūrady. Tübı bır türkılerdıŋ ışınde qazaqpen midai aralasyp ketken halyqtyŋ bırı – tatarlar. Qiyn künderde tatar qazaqty, qazaq tatardy panalap, özara kömektesıptı. Al aidai appaq tatar arularynyŋ talaiy qazaqtyŋ jan jary bolyp, ūrpaǧyn ösırgen. Tatar ūltynyŋ betke ūstar maŋdai aldy ökilderi Qazaqstan men Orta Aziia halyqtary ǧylymyn, mädenieti men ūlttyq önerin damytuǧa laiyqty üles qosuda. Abdolla Toqai, Ǧalymjan İbragimov, Sabyr Şaripov, Saqit Ramiev sekildi tatar aqyn-jazuşylary qazaq tilin joǧary baǧalap, keibir şyǧarmalaryn qazaq tilinde jazǧan. Qazaqstandaǧy üş jüz myŋǧa juyq tatardyŋ da jinaqy emes, bytyrai qonystanuyna qaramastan, barlyq derlik oblysta tatar-başqūrt mädeni ortalyǧy qūryldy. Qaisybir mektepterde tatarşa oqytatyn synyptar aşyldy, bala baqşalarda tatarşa tärbieleitin toptar qūryluda. Aptasyna eki ret radio habary beriledi. Tatar tilinde «Şäşmä» gazeti şyǧady. Ūlttyq än-bi, folklorlyq ansamblderi qūryluda. 1992 jyldan tatar ūlttyq sabantui merekesi atap ötilude. Tatar mädeni ortalyǧynda bauyrlas qazaq, tatar halyqtarynyŋ tarihi, tildik, mädeni bailanysyn zerttep, jan-jaqty etip, eki eldiŋ dostyǧyn, bauyrmaldyǧyn jalǧastyru sekildi izgi niettegi jūmys qolǧa alynuda.
Tatarlar respublika halqynyŋ jartysyna juyǧyn qūraidy. Tatardyŋ tamaşa ūlttyq minezine ūltaralyq tatulyq mädenietin qaster tūtu jatsa kerek. Mūnyŋ özi adamnyŋ bilimi men mädenietine qosa, basqa ūlt ökilimen ortaq til taba bilui ekeni anyq. Tatarstandaǧy jetpiske juyq halyq ökili arasynda ūlttyq tözbeuşilik, alauyzdyq baiqalǧan emes. Eresek tatarlar tügeldei orys tilinde erkin söileidi. Būrynǧy Keŋes Odaǧyndaǧy eŋ köp sandy halyqtyŋ biri bolǧanyna qaramastan, tatar halqynyŋ Odaqtas respublika retindegi memlekettik statusynyŋ bolmauy ökinişpen aitylyp keldi, ädıletsizdik dep tanyldy. Keŋbaitaq ölkede jinaqy qonystana almai, bögde tildi ortada azşylyq bop ömir süru saldarynan tatar ūltynyŋ köp böliginiŋ tilden de, dinnen de, ädet-ǧūryptan da alşaqtap qaluy köp ǧasyr boiy taǧdyr tälkegine ūşyrap, qyruar zardap şegip, quǧyn-sürginge ūşyraǧan halyqtyŋ ūlttyq qasireti ispettes. Qazir jaǧdai tüzele bastaǧan sekildi. Resei Federasiiasy qūramyndaǧy Tatar respublikasyna aiyryqşa status berilip, eldiŋ egemendigine, erkin işki-syrtqy saiasatyna dūrys jaǧdai tudyra bastaǧandai. Tatar ziialylary Otanşyldyq, qoǧamdyq üzdik sana – tuǧan halqynyŋ ruhani qainar közi, eldik pen erliktiŋ qainar közi deuden tanǧan emes.
Seidın Bizaqov
