Qazaqtar jaratylystyŋ bar qyr-syryna salmaqty qarap, qabyldap otyrǧan. «Ömır bar jerde ölım bar», «Tumaq bolǧan soŋ ölmek paryz», deitın qazaq halqy mūndai auyr habardy marqūmnyŋ jaqyndaryna turasynan aitpai, özgeşe türde estırtetın bolǧan.
Estırtuge ädette dualy auyzdy, elge syily, jasy ülken bırneşe adam baratyn
Olar üige kırgende özderın salmaqty ūstap, dauysyn jai şyǧaryp, aman-saulyq sūrasqannan keiın sözdı «bekem bolyŋyz» dep bastap, bolǧan jaidy baiandap estırtetın.
Qazaq tüsınıgınde auylǧa qarai şabuǧa rūqsat joq, sebebı būl jaman yrym sanalady. Öitkenı qaza turaly suyq habardy jetkızetın «qara jauşy» ǧana şauyp keletın. Ol at üstınde otyryp jan-jaqqa teŋsele «oi, bauyrymdap!» dauys salyp keletın. Baiyrǧy şapqynşylyq jiı bolyp tūrǧan zamandarda eger er adam şaiqasta qaza tapsa, sarbazdar toby «oi bauyrymdap» şauyp kelıp, marqūmnyŋ kiız üiınıŋ bosaǧasyn naizamen tüirep, qylyşpen şabatyn bolǧan.
Qaiǧyly habardy estırtken saz aspaptary
Baǧzy zamandarda qaiǧyly habardy saz aspabynyŋ kömegıne jügınetın bolǧan. Joşy hannyŋ aŋda jürıp qaza tabuy turaly belgılı oqiǧa köpşılıkkeb belgılı. Balasynyŋ aŋnan ūzaq uaqyt qaitpaǧanyna köŋılı küptı bolǧan Joşy han: «Kıde-kım ūlymnyŋ qaza bolǧany turaly qaraly habar jetkızse sonyŋ tamaǧyna balqytylǧan qorǧasyn qūiamyn» jep jar salady. Hannyŋ ūlyn qūlan tūiaǧymen teuıp öltırgenın habarlauǧa eşkımnıŋ batyly barmaidy. Sonda saraiǧa bır dombyraşy keledä (kei aŋyzdarda qobyzşy). Han «Aqsaq qūlan» küiın tyŋdap bärın tüsınedı de «Ūlym qaza tapqan eken» dep küŋırenedı. Aşulanǧan han dombyraǧa qorǧasyn qūiady».
Keide qazany ymmen estırtetın jaǧdailar da tarihtan belgılı. Sondai bır derek ǧalym Şoqan Uälihannyŋ qazasyna bailanysty. Ol qazaqtyŋ baiyrǧy muzyka aspaptaryn jinap-zertteuşı Bolat Sarybaidyŋ aituymen bügıngı künge jetıp otyr. Şoqan qaiyn jūrty Tezek törenıŋ auylynda auyr nauqastan jastai qaitys bolady. Sonda Şoqannyŋ qazasyn äkesı Şyŋǧysqa estırtu üşın sūltannyŋ üiıne ekı adam barady. Olardyŋ bıreuı sybyzǧyşy, bıreuı qobyzşy edı. Sonda Şyŋǧys sūltan: – Özımnıŋ de köŋıl kötergım kelıp otyr edı, qane bır küi tartşy, – deidı sybyzǧyşyǧa. Sybyzǧynyŋ alǧaşqy dybysynan-aq qaiǧynyŋ lebı esedı. Sūltan ony da toqtatyp qobyzşyǧa kezek berıptı. Qobyzdyŋ solqyldap jylaǧandai zarly ünın estıgende Şyŋǧys sūltan bolǧan jaǧdaidy tüsınıp: – E, Şoqanym ketken eken ǧoi, – dep ünsız qalypty.
Aqynnyŋ estırtuı
Keide qazany qalai estırterın bılmegen auyl adamdarynyŋ aqyndarǧa qolqa salatyny bolǧan. Aqyn Qalijan Bekhojin osyndai bır oqiǧany estelık etıp jazǧan. Ol 1944 jyldyŋ küzınde maidanǧa attanar aldynda Şymkentte tūratyn aqyn İsa Baizaqūlymen bırge Tülkıbas audanyndaǧy bırneşe eldı mekenderde bolady. Bırınşı künı «Dmitrov» kolhozynyŋ direktory Qojanazar Tıleulesūlynyŋ üiıne tüsedı.
«…Üige kırıp jaiǧasqannan keiın Qojekeŋ:
– Aqyn da kielı adam ǧoi, kelgenıŋız jaqsy boldy. Daŋqyŋyzǧa qanyq edım, baiqadyŋyz ba, üi syrtynda kiız üi tıgulı tūr. Endı sızge arnap tıktım dep aitsam da oryndy, bıraq onyŋ syry bar. Mıne, menıŋ qolymda arystai ekı bozdaqtyŋ qaiǧyly habary bar. Osy auyldyŋ qadırlı aqsaqalynyŋ qos qyrşyny edı, maidanda qaza tauypty. Närestelerı jetım, jūbailary jesır qaldy. Onsyz da qausap qalǧan sorly qartqa qaiǧyny qalai estırtem dep keşeden berı küizelıp jür edım. Osyny sız estırtıŋız, aqyn jylata da, jūbata da bıledı ǧoi, – dep İsekeŋe tılek bıldırdı.
Qas qaraia kiız üige auyl jūrty aǧyla bastady. Syiǧany ışke, syimaǧany syrtqa ornalasty. Törde şaldarmen qatar otyrǧan İsekeŋ, manaǧydai emes, şirap alypty. Şüiıler bürkıttei sūsty. Qos bozdaǧynan airylǧan qarttyŋ anadan bergı jailaryn bılıp alsa kerek. Bır sätte dombyrasyn küŋırente jöneldı. Nemıs basqynşylarynyŋ jan türşıgerlık jauyzdyqtaryn elestetıp, örtengen, jūrtta jat eldıŋ eldıŋ aidauynda azap şekken aŋyraǧan ananyŋ, şyryldaǧan säbilerdıŋ aianyşty sipattaryn tebırente tolǧap, jinalǧandardyŋ jüikesın bır şymyrlatyp aldy. Sodan keiın soǧysta esımı äigılı qaharmandardyŋ erlıkterın jyr ettı, äsırese samoletı otqa şalynyp qater töngende Gastello degen er jau samoletıne jan qiia şüiılıp, Otan üşın kek alǧan eken dep aŋyz ete jyrlaǧanda, jūrt süisınıp serpılıp qaldy. Mūndai auyr qazaǧa orai, estırtudıŋ neşe atasyn bıletın İsekeŋ eskı naqyldardy da bır sydyryp öttı de, azaly qarttyŋ ata-babasynan berı qazanyŋ habaryna kelgende qara terge tüsıp, ekılene, jıgerlene serpıldı. Astarlap, beinelep qartty bosatyp ta aldy…
İsanyŋ būl tolǧauy sai-süiegımdı syrqyratqan bır körınıstı ǧajap jyr edı. Jūrt jylap aldy, aqyn sözıne razy bolyp jūbanyp ta qaldy. Azaly qart ta:
– Şaram bar ma, qaiteiın-ai, örkenıŋ össın qaraǧym! – dep tıl qatty…».
El basyna kün tuǧan sol bır jyldary belgılı aqyn Kenen Äzırbaiūly da barlyq auyrtpaşylyqty elmen bırge kördı. Jūbaiy Näsihanyŋ soǧystaǧy jalǧyz bauyrynan kelgen jedelhattyŋ qūrmetıne quanyp sol kezde tuǧan qyzynyŋ atyn Tılgramkül qoidy. Qydyrbek Qabyltaiūlynyŋ Smolensk tübınde erlıkpen qaza tapqany turaly qara qaǧaz kelgende būl suyq habardy jūbaiyna «Jalǧyz qainym» degen qaraly öleŋımen közıne jas alyp tūryp özı estırtkenı aqynnyŋ qyzy Törtkennıŋ estelıgınen belgılı.
Qazaq halqynyŋ basqanyŋ basyna tüsken auyrtpalyqty bölısıp, demeu körsetetın ülken adamgerşılık qasietı erekşe. Qaiǧy qonǧan şaŋyraq ielerın aiap, auyr qazany marqūmnyŋ jaqyn tuystaryna tūspaldap, estırtu bügıngı kezde de jalǧasuda.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly
