Şeşe degen balany ömırge äkelıp qana qoimaidy, ony asyrap, qanattyǧa qaqtyrmai, tūmsyqtyǧa şoqyttyrmai jetıldıredı. Jaratuşyǧa tän boiynda ömırge äkeluşı, tudyruşy, tuyndatuşy analardyŋ qamqorlyǧynsyz, şeksız meiırımge toly analardyŋ mahabbatynsyz būl älemnıŋ keskın-kelbetın elestetudıŋ özı de qorqynyşty.
Bız osy joly qazaqtyŋ, tıptı arǧy türık däuırındegı qyz-kelınşekterdıŋ tarihtaǧy özındık erekşelıgı, jalpy jauapkerşılık deŋgeiı, qoǧamdaǧy äleumettık orny qandai edı degenge tarihi derekter negızınde qysqaşa jauap berudı maqsat tūtyp otyrmyz.
Parsylardyŋ patşasy Kirdyŋ qan toly ydysqa basyn salǧan sonau Tūmar, Zarinalardan bastap, Bopai hanymǧa deiın, tıptı odan da berı Äliia men Mänşük, Hiuaz Ospanovadai analarymyzdyŋ jauyngerlık erlıkterı jas tolqynǧa aŋyzdai körınedı.
Jaqynda, 2017 jyly Seregin N.N., Tişin V.V. esımdı qos ǧalymnyŋ «Ortalyq Aziiadaǧy türıkterdıŋ äleumettık tarihy» atty tamaşa ǧylymi eŋbegı jaryq kördı. Sonda baiyrǧy türıkterdıŋ äielderınıŋ äleumettık statusy turaly arnaiy bölım bar. Kıtapta şeşelerımızdıŋ äskeri önerge öte jetık bolǧandyǧy köptegen naqty derektermen sipattalady. Bır jerınde ǧalymdar bylai deidı:
«V «Kitab-i Dedem Korkut» est epizod, kogda podoşedşii k svadebnomu vozrastu syn na vopros otsa, kakuiu jenu on hochet, otvetil: «Otes, poka ia eşe ne vstal so svoego mesta, pust ona vstanet; poka ia eşe ne sel na svoego bogatyrskogo konia, pust ona saditsia; poka ia eşe ne otpravilsia k narodu krovojadnyh giaurov, pust ona otpravliaetsia, pust prinosit mne golovu». Riad svidetelstv pozvoliaet sudit o tom, chto jenşiny u kochevnikov v verhovoi ezde i strelbe iz luka ne ustupali mujchinam i v opredelennyh sluchaiah prinimali uchastie v boevyh deistviiah».
Äigılı «Baba Qorqyt turaly kıtapta» da äiel adamnyŋ şapşaŋdyǧy, şabandozdyǧy, batyrlyǧy, jauyngerlıgı ülgı tūtylatyndyǧy aŋǧarylady.
Qytai derekterınde ejelgı türıkterdıŋ dästürınde tūrmystaǧy äielmen qarym-qatynasqa tüsken adam ölım jazasyna kesıletını, al basy bos boijetkenmen bailanysqan er adam aiyppūl tölep, soǧan üilenuge mäjbürlenetını jazylǧan (Liu Maosai, 2002, s. 19, 20; Taşağıl A., 2003a, s. 112). Būl da äiel zatynyŋ abroiyn qorǧauǧa, ar-ūiattan attamauǧa negızdelgen zaŋ bolsa kerek. Bız mūny köşpelı babalarymyzdyŋ ar-ūiatty bärınen biık qoiatyn asyl tektılıgın aŋǧartatyn derek dep bılemız.
Arheologtardyŋ zertteuınşe, erler men äielderdıŋ jerleu oryndarynda aitarlyqtai eş aiyrmaşylyq bola bermeidı (Evtiuhova L.A., Kiselev S.V., 1941, s. 100; Gavrilova A.A., 1965, s. 28; Kubarev G.V), tek onda qoiylatyn zattarda ǧana erge jäne äielge tän özgeşelıkter kezdesedı. Būl da äielderdıŋ er kısılermen teŋ därejedegı äleumettık jaǧdaiyn aişyqtaidy.
Merkı jerındegı köne türıkterge tän tas müsınderdıŋ basym bölıgı äielderge qoiylǧanyn arheolog Aiman Dosymbaeva öz eŋbekterınde däiektep jazdy. Al bädız tastar men balbal tastar öz otbasyna ǧana emes, qoǧamǧa yqpal etken ırı tūlǧalarǧa belgı retınde qoiylǧanyn eskersek, oŋtüstık öŋırde äielderden bilık ökılderı jiı şyqqanyn aŋǧaruǧa bolady. Eger äiel kısılerdıŋ orny tömen bolsa, Aişa bibıge, tıptı onyŋ kütuşısı, keiın şyraqşysy bolǧan Babadja hatunǧa kesene tūrǧyzylar ma edı?
Marko Polonyŋ jazbalarynda Qaidu hannyŋ Aijaryq degen batyr qyzy bolǧany turaly arnaiy jazylady. Aijaryqtyŋ batyrlyǧy sonşa, onymen jekpe-jekte eşkım şaq kelmeidı eken. Nebır batyrlardyŋ tauany şaǧylyp, ruhy tüsıp qaitady desedı. Al özı bolsa, «Äke, menı jekpe-jekte jeŋgen jıgıtke ǧana tūrmysqa şyǧamyn» dep şart qoiypty. Äkesı soǧan kelısıptı. Bıraq eşkım de alysqandy alyp jyǧar, qūralaidy közge atqan mergen qyzdan asyp tüse almaǧan. «Bırde bır hannyŋ öte körıktı ūly, abroiy asqaq hanzada da kelıptı. Qaidu hanǧa da ol ūnasa kerek. Äkesı «ötırık jeŋılıp qala sal» degendı işaralap jetkızıptı. Aijaryq ony da jeŋıp şyǧyp, jıgıt meselı qaityp elıne oralypty. Aqyry qyzynyŋ jasy ūlǧaiyp, oŋ jaqta ūzaq otyryp qalǧan soŋ özınıŋ bas qolbasşysyna qosqan eken» deidı Marko Polo. Ertegılerde batyrlar synǧa tüsıp, süigenıne qol jetkızu jolynda nebır qiyndyqtarda ötedı emes pe? Būl da sol ertegılerdı erıksız eske tüsıredı. Qarap tūrsaŋyz, qai ata-ana öz balasynyŋ jaman bolǧanyn qalaidy. Qaidu hannyŋ qyzyna taŋdau jasauǧa erık bergenın, sonymen bırge bolaşaǧyna alaŋdaǧan qamqorlyqty köremız, jalpy qyz balaǧa erekşe qūrmettı aŋǧaramyz.
Keiıngı qazaqtarda jaumen keskılesken şaiqas aiaqtalǧan soŋ analarymyzdy atqa mıngızıp, er kısışe kiındırıp, kökpar tartqyzǧan eken degen äŋgıme bar. Būl jaudyŋ psihologiiasyna äser etıp, «mynalar demaludyŋ ornyna şarşamai kökpar tartyp jatyr» degen oi tudyryp, üreiın ūşyrǧan. Kelesı şaiqasta jau jaǧy mındettı türde jeŋılıske ūşyraidy. Öitkenı, boilaryn bilegen üreiden aiyǧa almai ruhy tüsedı. Mūnyŋ bärı de şeşelerımızdıŋ el men jerdı qorǧaudaǧy jauapkerşılıktı erlermen teŋ därejede arqalai alǧanyn körsetedı.
Keŋes Odaǧy kezındegı ekınşı düniejüılık soǧysta bauyrlas halyqtardyŋ ışınde, jalpy Orta Aziiada Äliia men Mänşüktei batyr qyzdar qazaqtan ǧana şyqqan eken. Nege? Sebebı, el men jerdı qorǧau qanynda bar qasiet edı.
Baiyrǧy türıkterde de, keiıngı qazaqtarda da köp äiel alu dästürı boldy. Būl äiel zatyn kemsıtu, tömendetu emes, olardyŋ äleumettık jauapkerşılıktı tüsınıp, demografiialyq mäselelerdı bırlesıp şeşıp, bolaşaq äsker daiyndau ısıne at salysuy ıspettı. Mysaly, qaptaǧan qytaiǧa qarsy seldıregen az sanmen soǧysu – qiynnyŋ qiyny. Bızdıŋ osy künge deiın qūryp ketpei saqtalyp qaluymyz da sol ämeŋgerlık tärızdı jesırın jylatyp, jetımın qaŋǧyrtpaityn äleumettık dästürlerdıŋ arqasy bolar.
Joǧaryda aitqanymyzdai, batyr analar ǧana emes, Jirenşenıŋ özıne qysylǧanda jol tauyp beretın Qaraşaştai aqyldy şeşeler, äigılı Bırjan salmen tızgın qaǧystyryp aitysatyn Saradai aqyndar tuǧan qazaq elıne nebır talantty qyzdar ömırge kelerıne bek senımdımın. Tek batys jaqtan kelıp jatqan şekten tys beiädeptık pen şyǧystan kelıp jatqan şekten tys tūmşalau, şekteulerden saq bolsaq deimız. 19 ǧasyrda syrttan kelgen tatar moldalary qazaq qyzdarynyŋ qūqyǧyn şektep, bailarǧa qyzdardy aqşaǧa satu joralǧysyn dınmen räsımdegen sūmpaiy körınıs beleŋ alady. Söitıp, qazaqtyŋ myŋ jyldyq dästürıne de daq tüstı, kırledı.
Qairan, şeşelerım-ai, aŋqyldaǧan analarym-ai. Säl jaqsy jaŋalyqqa jüregı jarylardai şeksız quanatyn, säl auyrtpalyqqa jüregıne salmaq sala uaiymdaityn basqa taǧy kım bar eken? Mäşhür Jüsıp «Rasynda da, Adam men Haua-Anany Qūdai jaratty. Bıraq odan tuǧan balany Qūdai jaratqan joq» deidı. Bızdı jaratqan şeşelerımızge myŋ da bır taǧzym!
Arheologtardyŋ zertteuınşe, erler men äielderdıŋ jerleu oryndarynda aitarlyqtai eş aiyrmaşylyq bola bermeidı (Evtiuhova L.A., Kiselev S.V., 1941, s. 100; Gavrilova A.A., 1965, s. 28; Kubarev G.V), tek onda qoiylatyn zattarda ǧana erge jäne äielge tän özgeşelıkter kezdesedı. Būl da äielderdıŋ er kısılermen teŋ därejedegı äleumettık jaǧdaiyn aişyqtaidy.
Merkı jerındegı köne türıkterge tän tas müsınderdıŋ basym bölıgı äielderge qoiylǧanyn arheolog Aiman Dosymbaeva öz eŋbekterınde däiektep jazdy. Al bädız tastar men balbal tastar öz otbasyna ǧana emes, qoǧamǧa yqpal etken ırı tūlǧalarǧa belgı retınde qoiylǧanyn eskersek, oŋtüstık öŋırde äielderden bilık ökılderı jiı şyqqanyn aŋǧaruǧa bolady. Eger äiel kısılerdıŋ orny tömen bolsa, Aişa bibıge, tıptı onyŋ kütuşısı, keiın şyraqşysy bolǧan Babadja hatunǧa kesene tūrǧyzylar ma edı?
Marko Polonyŋ jazbalarynda Qaidu hannyŋ Aijaryq degen batyr qyzy bolǧany turaly arnaiy jazylady. Aijaryqtyŋ batyrlyǧy sonşa, onymen jekpe-jekte eşkım şaq kelmeidı eken. Nebır batyrlardyŋ tauany şaǧylyp, ruhy tüsıp qaitady desedı. Al özı bolsa, «Äke, menı jekpe-jekte jeŋgen jıgıtke ǧana tūrmysqa şyǧamyn» dep şart qoiypty. Äkesı soǧan kelısıptı. Bıraq eşkım de alysqandy alyp jyǧar, qūralaidy közge atqan mergen qyzdan asyp tüse almaǧan. «Bırde bır hannyŋ öte körıktı ūly, abroiy asqaq hanzada da kelıptı. Qaidu hanǧa da ol ūnasa kerek. Äkesı «ötırık jeŋılıp qala sal» degendı işaralap jetkızıptı. Aijaryq ony da jeŋıp şyǧyp, jıgıt meselı qaityp elıne oralypty. Aqyry qyzynyŋ jasy ūlǧaiyp, oŋ jaqta ūzaq otyryp qalǧan soŋ özınıŋ bas qolbasşysyna qosqan eken» deidı Marko Polo. Ertegılerde batyrlar synǧa tüsıp, süigenıne qol jetkızu jolynda nebır qiyndyqtarda ötedı emes pe? Būl da sol ertegılerdı erıksız eske tüsıredı. Qarap tūrsaŋyz, qai ata-ana öz balasynyŋ jaman bolǧanyn qalaidy. Qaidu hannyŋ qyzyna taŋdau jasauǧa erık bergenın, sonymen bırge bolaşaǧyna alaŋdaǧan qamqorlyqty köremız, jalpy qyz balaǧa erekşe qūrmettı aŋǧaramyz.
Keiıngı qazaqtarda jaumen keskılesken şaiqas aiaqtalǧan soŋ analarymyzdy atqa mıngızıp, er kısışe kiındırıp, kökpar tartqyzǧan eken degen äŋgıme bar. Būl jaudyŋ psihologiiasyna äser etıp, «mynalar demaludyŋ ornyna şarşamai kökpar tartyp jatyr» degen oi tudyryp, üreiın ūşyrǧan. Kelesı şaiqasta jau jaǧy mındettı türde jeŋılıske ūşyraidy. Öitkenı, boilaryn bilegen üreiden aiyǧa almai ruhy tüsedı. Mūnyŋ bärı de şeşelerımızdıŋ el men jerdı qorǧaudaǧy jauapkerşılıktı erlermen teŋ därejede arqalai alǧanyn körsetedı.
Keŋes Odaǧy kezındegı ekınşı düniejüılık soǧysta bauyrlas halyqtardyŋ ışınde, jalpy Orta Aziiada Äliia men Mänşüktei batyr qyzdar qazaqtan ǧana şyqqan eken. Nege? Sebebı, el men jerdı qorǧau qanynda bar qasiet edı.
Baiyrǧy türıkterde de, keiıngı qazaqtarda da köp äiel alu dästürı boldy. Būl äiel zatyn kemsıtu, tömendetu emes, olardyŋ äleumettık jauapkerşılıktı tüsınıp, demografiialyq mäselelerdı bırlesıp şeşıp, bolaşaq äsker daiyndau ısıne at salysuy ıspettı. Mysaly, qaptaǧan qytaiǧa qarsy seldıregen az sanmen soǧysu – qiynnyŋ qiyny. Bızdıŋ osy künge deiın qūryp ketpei saqtalyp qaluymyz da sol ämeŋgerlık tärızdı jesırın jylatyp, jetımın qaŋǧyrtpaityn äleumettık dästürlerdıŋ arqasy bolar.
Joǧaryda aitqanymyzdai, batyr analar ǧana emes, Jirenşenıŋ özıne qysylǧanda jol tauyp beretın Qaraşaştai aqyldy şeşeler, äigılı Bırjan salmen tızgın qaǧystyryp aitysatyn Saradai aqyndar tuǧan qazaq elıne nebır talantty qyzdar ömırge kelerıne bek senımdımın. Tek batys jaqtan kelıp jatqan şekten tys beiädeptık pen şyǧystan kelıp jatqan şekten tys tūmşalau, şekteulerden saq bolsaq deimız. 19 ǧasyrda syrttan kelgen tatar moldalary qazaq qyzdarynyŋ qūqyǧyn şektep, bailarǧa qyzdardy aqşaǧa satu joralǧysyn dınmen räsımdegen sūmpaiy körınıs beleŋ alady. Söitıp, qazaqtyŋ myŋ jyldyq dästürıne de daq tüstı, kırledı.
Qairan, şeşelerım-ai, aŋqyldaǧan analarym-ai. Säl jaqsy jaŋalyqqa jüregı jarylardai şeksız quanatyn, säl auyrtpalyqqa jüregıne salmaq sala uaiymdaityn basqa taǧy kım bar eken? Mäşhür Jüsıp «Rasynda da, Adam men Haua-Anany Qūdai jaratty. Bıraq odan tuǧan balany Qūdai jaratqan joq» deidı. Bızdı jaratqan şeşelerımızge myŋ da bır taǧzym!
Arman SERIKŪLY,
«Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq
bırlestıgınıŋ direktory
