Älemnıŋ ekınşı ekonomikasy atanǧan alyp elde dauyl soǧyp jatyr. Tūtas dünienı özınıŋ importtyq zattarymen qamtamasyz etıp otyrǧan Qytai ekonomikasy AQŞ-tyŋ sanksiialaryna qarsy tūra almai, ıştei ülken daǧdarysqa tap keldı. AQŞ ökımetı Qytaimen importtyq bailanys jasaityn, äsırese IT salasy boiynşa qarym-qatynastaǧy elderdıŋ bärıne sanksiialyq soqqy jasaitynyn mälımdedı. Qytaiǧa salynǧan ekonomikalyq sanksiialar Qytaidan import önımderın tasymaldaityn damuşy elderdıŋ barlyǧyna kerı äserın tigızude. Qytai ekonomikasy soŋǧy 30 jylda bolmaǧan auyr jaǧdaidy basynan ötkerıp jatyr. Osydan bıraz būryn ǧana eldegı alyp IT kompaniiasy sanksiialyq qara tızımge ılıgıp, 120 myŋdai qyzmetkerı jūmyssyz qalǧan edı. AQŞ tarapy däl qazırgı uaqytta Qytaidan qaşyp, bas sauǧalap jatqan şeteldık käsıporyndar men kompaniialardyŋ bärıne kömek qolyn sozyp, olardy Qytaimen ırgeles elderge qonystandyruǧa kırısıp jatyr. Sonymen qatar AQŞ tarapy Qytaidaǧy özderınıŋ tehnologiialyq käsıporyndarynyŋ bärın köşırıp jatyr. Soŋǧy aqparattarǧa qaraǧanda, Qytaida 30 million ülkendı-kışılı käsıporynnyŋ 6 milliony jūmysyn toqtatypty. Keibır memlekettık kompaniialar özderınıŋ qyzmetkerlerıne jalaqy tölei almauda. Qytaida temırjol memlekettık kompaniiasy 740 milliard dollar qaryzǧa batsa, ışkı investisiialyq ainalymdaǧy qaryz kölemı 130 milliard dollardy qūrapty. Donald Tramptyŋ şeşımınen Qytai önımderın paidalanatyn amerikalyq köptegen telekammunikasiia kompaniialaryna da ziian kelıp jatyr. AQŞ-tyŋ soŋǧy sanksiialyq paketı Qytaidan keletın 250 milliard AQŞ dollaryn qūraityn importtyq zattarǧa baj salyǧyn 25 paiyzǧa arttyryp jıberdı. Qazır Qytai ekonomikasyndaǧy qūldyrau indeksı 6,6 paiyzdy körsetıp otyr.
Qytaidyŋ jalpy ışkı önımı 13,5 trillion AQŞ dollaryn qūraidy. Būl AQŞ-tan keiıngı älemdegı ekınşı ekonomikalyq derjava. Qytai düniedegı eŋ alyp eksporter, eŋ ülken importer el. Avtomobi jasap, eksportqa şyǧaru jaǧynan da dünienıŋ eŋ ülken naryǧyn alyp jatyr. Solai, solai kete beredı... Däl qazırgı AQŞ pen Qytai arasyndaǧy sanksiialyq soǧys ekonomikasy damyǧan elderge de, damuşy elderge de, kedei elderge de tūtasymen zardabyn tigızıp jatyr. Qytai ekonomikasynyŋ taǧdyryna Resei de alaŋdap otyr. Däl qazır AQŞ-tan keletın APPLE, BMW, TIFFANY öndırıs oryndarynyŋ önımderı derlık toqtatyldy. Osy üş kompaniiadan keletın önımnıŋ özı qytaidyŋ naryǧyna trilliondaǧan dollarǧa şyǧyn alyp keledı eken. Mūnymen qatar mūnai, bolat önımderı, basqa da şikızattardyŋ keluıne de tosqauyl qoiyldy.
AQŞ pen Euroodaq tarapy Qytaidyŋ «Bır beldeu – bır jol» ǧasyrlyq jobasynyŋ ıske asqanyna müddelı emes. Däl osy alyp joba arqyly Qytai ondaǧan elderge qūrylys pen joldar saluǧa, elektorstansiialar ornatuǧa, telekammunikasiialyq jelıler tartuǧa, mūnai men gaz ken oryndaryn igeruge, auylşaruaşylyq önımderın ösıruge, basqa da prespektivaly josparlardy ıske asyruǧa milliardtaǧan dollarlar berıp qaryzǧa batyryp tastaǧan. Qytaidyŋ ǧasyrlyq alyp jobasy osyndai qūityrqylyqpen ıske asyp jatyr. Olar däl osyndai ūzaq merzımdı ekspansiialyq josparlar qūryp, qaryzǧa kepıldık alyp, bırneşe eldıŋ territoriialyq tūtastyǧyna da nūqsan keltırıp otyr. Būl öte aqyryn jürıp, anyq basyp kele jatqan tırlık. Däl osy halyqaralyq tranzittık dälızden sol beldeude ornalasqan elder Ukraina, Resei, Qazaqstan, Aziianyŋ kedei elderı anyq zardap şegedı. Sonymen qatar, Qytaidyŋ ekspansiialyq joryǧy oŋtüstıgındegı Pakistanǧa, Bangladeşke, Malaiziiaǧa, Afrikanyŋ elderıne de ūzaq merzımge josparlanǧan. Qytaidyŋ geopolotikalyq jospary osylai ıske asyp jatyr. Osy josparlardy jüzege asyru maqsatynda ärbır qytailyqtyŋ 10 dollary osy proektılerge memleket tarapynan jūmsalady eken.
Halyqaralyq birja qorynyŋ bas ekonomistı Gita Gopinat ta däl qazır Qytaidyŋ ekonomikasy men JIÖ – nıŋ aitarlyqtai apatta tūrǧanyn mälımdedı. Halyqaralyq birja qory Qytai ekonomikasy sarapşylar josparlap aitqannan da auyr jaǧdaida tūr dep otyr. AQŞ tyŋ sanksiiasynan keiın Qytai iuany qūldyrap kettı. Jalpyqytailyq tauarǧa sūranys tömendedı. Qytailyqtar zergerlık tauarlarǧa jylyna 120 milliard dollar jūmsaidy eken. Al, turizm men saiahattau jaǧynan älem boiynşa sany jaǧynan eŋ ülken körsetkıştı körsetıp otyr. Qytai tūtynu jaǧynan älemdegı eŋ aldyŋǧy qatardaǧy el. Tıptı Ündıstandy, İndoneziiany, Nigeriiany qosyp alsa da Qytaityŋ tūtynu körsetkışıne 20 jylda jete almaidy eken. Olardyŋ tūtynu körsetkışın älemdegı eşqandai elmen salystyruǧa kelmeidı. Soŋǧy alty aida memleket mūny kürt toqtatuǧa şeşım qabyldady. Däl qazır Qytai naryǧynda ösım joq, investisiialyq ahualynda qozǧalys tömendep ketken. Memleket halyqqa şamasy kelgenge deiın jeŋıldıkterdı qarastyrumen älekke tüsude. Bıraq odan äzırge nätije şyǧar emes. Kammunisttık partiia eldı tek tyşyntyqqa şaqyryp, bärı de jospar boiynşa ıske asyp jatyr dep sendırude. Onyŋ üstıne partiia Si Szinpidı ömır boiy bilıkte qalu ökılettıgın bekıttı. Qytaida kammunisttık ūltşyl diktatura ornady. Işkı kikıljıŋ men toqyraudyŋ, arpalystyŋ asqynǧanynan däl qazırgı uaqytta özge etnostardyŋ bärıne tıs salyp, būlqynyp jatyr. Mūnyŋ barlyǧy eldıŋ ekonomikalyq toqyrauymen bailanysty. Halyqaralyq adam qūqyqtaryn qorǧau ūiymdary qazırgı uaqytta Qytaidaǧa lagerlerdegı azaptaulardy baqylauǧa alyp, öz adamdaryn jıberıp otyr. Qytai ökımetı olarǧa ötırık aqparattar taratyp, ol lagerderde adamdar bılım men käsıp üirenıp jatyr degen jeleumen Europadan kelgenderın kırgızbei jatyr. Onyŋ nätijesı ülken halyqaralyq dauǧa alyp kelıp jatyr. Kammunisttık partiia eldıŋ barlyq qarajaty memlekettık infrastrukturalarǧa, maŋyzdy jobalarǧa jūmsalyp jatyr degen aqparatty halyqqa toqtausyz taratyp keledı. Odan Qytaidyŋ mäselesı şeşımın tabar emes, kerısınşe, elde jūmyssyzdyqtyŋ sany artyp, eldı tyǧyryqqa tırep barady. Köptegen provinsiialarda jūmysşylardyŋ jalaqylary tölenbei jatyr. Qytaidyŋ däl qazırgı ekonomikalyq tarihy osyndai.
Bekbolat Qarjan
"Adyrna" ūlttyq portaly
