Qazaq tılı mūǧalımderıne qatysty...
"Qanşa balany qazaqşa söilettıŋızder?" degen saualym bıraz pıkırtalasqa sebep boldy. Qazaq tılın oqytu mäselesı bügıngı künı öte özektı mäsele. Jäne qoǧamnyŋ qazaqşa söilep ketuıne kedergı bop tūrǧan faktorlardyŋ ışınde qazaq tılın oqytu mäselesı de bar degen oidamyn. Saual osy tūrǧydan qoiyldy. Ärıptesterdı eş bır kemsıtu, olardyŋ jūmysynan mın ızdeu siiaqty maqsat joq. Kerısınşe, bırge otyryp, oilanyp, qazaq tılın qalai tiımdı (effektivno!) oqytyp emes üiretıp, nätijesınde söilete alamyz?! Qazaqşa söilemeitın şäkırtterge qatysty san türlı syn men mın taǧuǧa bolady (olardy joqqa şyǧaryp, negızsız dei almaimyn). Bıraq… mäsele tek şäkırtterde me? Metodikaǧa qatysty ūzaq-sonar äŋgıme aitqym kelmeidı, öitkenı ol joq. Bolsa, taǧy da sol sūraq nege qazaqşa söilemeidı? Odan da kelesı mäselelerge toqtalaiyq.
RUHANİ JAŊǦYRU.
Būl tırkes qoǧamda ekıūdai pıkır tudyrǧanmen, Ruhani jaŋǧyrudyŋ özektılı joǧary! Tıptı, eŋ aldymen, qazaq tılı men ädebietı mūǧalımderı ruhani jaŋǧyruy tiıs. Ol üşın, eŋ aldymen RUHANİ JAŊǦYRU ideiasyn dūrys tüsınu kerek degen oidamyn. Bız ruhani jaŋǧyrudyŋ tek bır jaǧyna qarai oiysyp kettık (tarihty, dästürdı tanu, eskı kümbezderdı qaita köteru men jaŋa kümbez tūrǧyzu, jarysyp bata beru siiaqty), tura “Mädeni mūra” baǧdarlamasynyŋ jalǧasy ıspettes. Al, bızdıŋ aldymyzǧa qoiylǧan mındet - azat, nar tūlǧaly, öz tarihy men mädenietımen ömır süretın QAZAQty qaita jasau. Sanany jaŋǧyrtu, ūlttyq sana qalyptastyru. Mıne, osy oi tūrǧysynan kelgende, qazaq tılı men ädebietı mūǧalımderı atalǧan prosestıŋ bel ortasynda jürıp, onyŋ bırınşı oryndauşysy boluy tiıs.
SOVETTIK SANA.
Paradoks! Sovettık sananyŋ jalǧastyruşysy, ūranşysy men ūrpaqqa nasihattap jürgender kım deseŋızder, ol - qazaq tılı men ädebietı mūǧalımderı, qazaq tılı men ädebietı pänderı boiynşa oqulyqtardyŋ avtorlary. Öitkenı, bükıl qazaq ädebietı mätınderı osy uaqytqa şeiın, sosialistık realizmge, tap tartysyna negızdelgen. Lenin men onyŋ ideialary qazaq balalarynyŋ oiy men kökıregınde “älı tırı”. Bastauyş mektep pen orta mektep balalary bır auyzdan sabaqta otyryp, bai - jaman, kedei - jaqsy, qazaq qyzdaryn qalyŋ malǧa şaldarǧa satqan, qyzyl äsker - ūly äsker degen sovettık aksiomalardy közderın jūmyp tūryp, sairai jöneledı. Nege?! Öitkenı apaiy solai üiretken. Nege?! Öitkenı apaiy älı sol sos realizm negızınde jazylǧan äŋgıme men romandarmen balalaryn oqytady. Qandai şyǧarmany taldamasyn olar ony sosialistık realizm tūrǧysynan taldap, jılıktep, JALǦAN obrazdardy köredı. Balalardyŋ kıtapty oqymauy da sodan dep bılem. Öitkenı, olardyŋ TŪLǦA retınde qalyptasuyna mektep oqulyqtarynyŋ äŋgımelerı äser ete almaidy.
KABİNET.
Qazaq tılı men ädebietı kabinetterıne kırıp kördıŋızder me? Sovettık kezeŋnen qalǧan forma älı tūr. Kabinetke kırgende, morfologiia men leksikanyŋ, söilem qūrylymdarynyŋ kürdelı shemalary, septıkterdıŋ tablisalary siiaqty zıldei batpan körnekı dep atalatyn qūraldar tūr. Al, aǧylşyn tılı nemese orys tılı kabinetterıne kıre qalsaŋyz, Big-Ben, Tauer qamaly, Londonnyŋ qyzyl telefon budkasynyŋ suretı, qyzyl mundirlı äskerınıŋ suretı, Britaniia nemese AQŞ tuy, ne bolmasa, orys tılınıŋ keremetı turaly jazylǧan, aitylǧan ǧūlamalardyŋ sözı, orys brendıne ainalǧan zattar men tabiǧat suretterı, qysqasy ol kabinetke kırgende bala tügıl, eresektıŋ köŋılı jadyrap, közımen avtomatty türde sol eldıŋ mädeni ortasyna, jalt-jūlt etken sūlulyǧyna tüsıp ketıp, köŋlıŋ jadyrap şyǧady. Mıne, bızderdıŋ ruhani jaŋǧyrmaǧanymyzdyŋ taǧy da dälelı. Qazaq tılı kabinetı jaima-şuaq, qazaqy mädeniet pen tarih, ūlylardyŋ motivasiialyq qanatty sözderı tūruy kerek. Sosyn tu, iä qazaqtyŋ tuy osy kabinetterdıŋ qaq törınde ılınıp, balaǧa körgen saiyn, osy eldıŋ azamaty ekenın, öz bolaşaǧyn tek osy elmen bailanysty ekenın jüregınıŋ tübıne deiın engızıp jıberu kerek.
MÄRTEBE.
Keŋes däuırınde orys tılı men ädebietı mūǧalımderı şeksız bedel men bilıkke ie boldy. Olardyŋ qyzmet etken ideologiiasy belgılı. Eger mekteptıŋ jüregı - mūǧalım desek, qazaq tılı men ädebietı mūǧalımderı mekteptıŋ janyna ainaluy tiıs. Mekteptıŋ bükıl ruhani ömırın qalyptastyryp, damytatyn, endıgı kezekte, qazaq tılı apailary men aǧailary. Direktor bolmasa da, direktordyŋ eŋ bırınşı aqylşysy, ideology . Öitkenı, qazaq tılı mūǧalımderı özderın ruhaniiat maidanynyŋ ūlttyq sarbazdary dep qabyldauy tiıs.
TIL TAZALYǦY
- üşın küres bükıl qazaq tılı mūǧalımderınıŋ ne bolmasa, özderın patriotpyn dep esepteitınderdıŋ ortaq ūranyna ainalǧan. Keide fanatizmge deiın jetken. Söite tūra, qazaqşa bılıp kelgen, qazaq mektebınde oqityn balalardyŋ tılı ala-şūbar. Oiyn qazaqşa däl, körkem jetkızude qinalady. Köp jaǧdaida, balalar qazaqşa söilegende qūlaq qūryşy qanbaidy, öitkenı öte köp parazit sözderdı qystyryp, yŋyldap tūratyny jürektı auyrtady. Tılde körkem söileu üşın talant kerek, qanynda boluy kerek degenge senbeimın. Öitkenı, orystyŋ, aǧylşynnyŋ qai maman iesın almaiyq öz tılderınde sudai aǧyp, oiyn däl ǧana emes, körkem jetkızıp tūrady.
Tap-taza ūlttyq tıl degen bolmaidy! Būl aksioma. Söz joq, qazaq tılı eŋ taza tıl, ūlttyq bolmysy men ruhyn, janyn saqtaǧan tıl. Bıraq, sonyŋ özınde ǧalymdardyŋ aituynşa äbden qazaqqa sıŋıp, qazaq bop ketken bügınde 3000-nan astam arab sözderı, sonymen qatar, parsy, moŋǧol, orys tılderınen kırgen sansyz söz jür. Ol tabiǧi qūbylys.Orys tılı men aǧylşyn tılderın alatyn bolsaq, tūnyp tūrǧan kırme sözder, tıptı ūǧymdarǧa deiın tılderıne kırıp ketken. Odan olar qinalyp jatqan joq, qaita tıldıŋ örısı keŋıp, zamannyŋ talabyna jauap berude. Bızdıŋ qazaq tılı de, zamanalar boiy boiynda bolǧan quatty qaita iemdenıp, özge tılden kırgen sözderdı jūta-mūta qazaqtandyryp jıberu kerek. Sonda, söileuşı de öz oiyn däl de körkem jetkızıp, naǧyz öz tılınıŋ paidalunyşysy bolady.
ÜKIMŞILDIK
tän bızdıŋ mūǧalımderge. Özderın, qazaq tılınıŋ has şeberı retınde tanyp, bılıp qazaq tılıne, dästürıne qatysty dūrys ne bolmasa, būrys dep ükım şyǧaruǧa qūmar. Endı tılı synyp, qazaqşa söileuge äreket etkenderdıŋ mysyn basyp jıberedı. Köp ata-ana özderı qazaqşa bılmegenı üşın balalaryn özge mektepke aparady. Bıren-sarany batyly men aqyly jetıp, qaltyrap-dırıldep qazaq mektebıne äkelgende, bızdıŋ mūǧalımder ne ısteidı? Öi sen qazaqşa bılmeisın, şala qazaqsyŋ dep ÜKIM şyǧaryp qoia beredı. Söitıp, balanyŋ da, ata-ananyŋ da zäresın ūşyryp, kelıp tūrǧan balany bauyrǧa basudyŋ ornyna özınıŋ apelliasiiaǧa jatpaityn ükımımen terıs ainaldyrady. Men tıptı, oilaimyn, qazaq mektepterı tek qazaq balalalary üşın emes, bükıl qazaqstanda tūratyn ūlt ökılderınıŋ balalary oqityn oqu ornyna ainaluy tiıs. Būl pozisiiany özge tıl mektepterı älı bergen joq. Qazaqşa bılmeitın bala qazaq mektebıne kırıp, qazaqşa söilep ketuı kerek. Qazaqy tärbie men mädeniettı boiyna sıŋırıp, qazaqstannyŋ adal azamatyna ainaluy kerek.
Mıne, qazaq tılı men ädebietı mūǧalımderıne qoiar nazym osy.
Sözdıŋ soŋynda, Pavlodar oblysy boiynşa eŋ zamanaui, qazaqtyŋ bükıl bolmysyn boiyna sıŋırgen, körkem qazaq tılı men ädebietı kabinetın jasaqtauǧa saiys jariialaimyn. Eŋ üzdık dep tanylǧan kabinetke öz atymnan NOUTBUK syilaimyn. Sondai-aq, ol kabinet ülgısı oblys boiynşa taratylatyn bolady.
P.S. Jaman noutbuk bolmaidy, uaiymdamaŋyzdar)
Dınislam Bolathanūly
Pavlodar oblysy bılım beru basqarmasynyŋ basşysy
