Osydan on şaqty jyl būryn maǧan saha - iakutterdıŋ ru - taipalary jönınde mälımetter kerek bolyp olarmen tıke bailanysqa şyǧudan basqa amal qalmady. Kıtaptaǧy saha turaly sovettık mälımetter eskırgen jäne onyŋ obektivtılıgı de kümän tudyrady. Odan soŋ, "qoi,ǧalamtor betterınen saha forumdaryn tauyp, olarmen tıke bailanys ornataiyn, olardan sūraitynym köp" dep şeşıp internetke üŋıldım. Ol kezde är būryştan qyltiyp türlı sait - portal, forumdardyŋ şyǧyp jatqan kezı. Keiın osynyŋ bärınıŋ tübıne jetken feisbuk tärızdı alpauyttar ol kezde endı - endı tuyp jatqan.
Sonymen, taptym ızdegenımdı, däl üstınen tüstım. "Ua türkı bauyrlastar hal neşık" dep kırıp bardym bır saha jailaǧan jelıge, olar qazaqty körıp quanyp qaldy. Jalpy, menıŋ baiqaǧanym, sahalar qazaqtardy özgelerden artyq jaqyn tartyp jaqsy köredı eken. Şūrqyrasyp tabystyq. Olar da türkışıldıktı aityp "bız bauyrmyz" dei berdı.
"Bızge körşıles buriattar men qyrǧyzdar kelıp bauyrlasyp jaqyndai beredı, bıraq olardyŋ bızge bauyrlyǧyna kümänımız bar, däude bolsa bızge osy qazaqtar ǧana bauyrlas halyq, öitkenı bızdıŋ tübımız Aral teŋızı maŋynan" dedı tarihqa jaqyn bıreuı.
"Türkı halyqtarynyŋ ışınen pışını eŋ sūlu türki halyq osy qazaqtar bolady, ana özbek, ūiǧyr, türık halyqtaryŋyŋ reŋı parsylanyp, araptanyp ketken, mūryndary qoŋqiyp, türlerı qaraqoşqyldanyp tūrady, şırkın menıŋ armanym bır qazaq qyzǧa üilenu, olar qaragöz sūludyŋ sūluy ǧoi pai pai.. bıraq olar bızge qarai qoimas" dep mūŋaidy ekınşı jastau bıreuı.
"O ne degenıŋız, sızderde de sūlular bar ǧoi, naǧyz türkınıŋ köneköz has sūlulary sızderde emes pe" dep qaiyrma ädep jasaǧan maǧan ol saha jıgıtı, "bız saha jäne basqa sıbır halyqtarynyŋ, tıptı ana qyrǧyzdardyŋ keskın kelbetı "jalpaq bet syǧyr" näsıldı halyqtarǧa jatamyz, al qazaqtardyŋ kelbetı jıŋışke, janary ülken, sümbıl bop keledı, sızder körıktı euraziialyq näsılge jatasyzdar" dep daulasyp jeŋsık bermedı.
Üşınşı bır jasy ülken saha, sovet äskerınde qazaqtarmen bırge "slujit" etkenın esıne aldy. "Kezınde rotamyzdy bır qazaq jıgıtı ūstady, naǧyz bogatyr edı, on adam jabylyp jyǧa almaityn älgını, oi sūmdyq jıgıt edı. Jalpy sovet armiiasynda qazaqtar men nohchi - şeşender myqty jürdı, on bes - jiyrma qazaq pen sonşa şeşen küllı rotany tık tūrǧyzatyn edı, menı de jūrt qazaqpen şatastyratyn, jalpy qazaqtar erjürek batyr halyq qoi" degende, sol kezde menıŋ esıme "öi baiaǧyda armiiada qyrdyq qoi, büitetınbız, söittık qoi" dep ışıp alyp bösetın kökelerım tüstı, "alda baiǧūs kökelerım- ai, sol kezde aqtarylyp ras aitqan ekensıŋder ǧoi" dep olarǧa ıştei riza boldym.
"Qyzyŋ sūlu, ūlyŋ batyr" degen maqtan qandai halyqtyŋ ökılıne ūnamasyn, men būl sūhbatta olardan mynadai jaqsy äŋgımeler estıgesın kädımgıdei şalqydym.Jalpy, būl sahalardyŋ bızge degen nietı adal eken, sony tüsındım.
Soŋyna qarai äŋgımege aralaspai syrttap tūrǧan sahalardyŋ bır ülkenı söz aldy, aŋdauymşa, aralaryndaǧy naǧyz ziialy, marǧasqalary sol bolsa kerek, ol söilegende özgelerı jym boldy.
"Sen qazaq bauyrym jas bala körınesıŋ, bıraq sözıŋe qarasam estı adamnyŋ sözı, bız tübı bır türkı halyqtarymyz, aitylǧanǧa alyp - qosarymyz joq, sūhbatqa qosarym bızdıŋ qazırgı ruhani jaǧdaiymyz müşkıldeu, onyŋ bärı mynda ymmen aitylady, köp närse aitylmaidy da, sızderdei emes bızdıŋ basymyzda yryq joq, al sızder erkın halyqsyzdar, osyny bılgeisızder.
Mūrat Äjını estıgen bolarsyŋ, ol "qazaqtar türkı düniesınde türkışıldıktı tu etıp türkı bairaǧyn biık köterıp şyǧa alatyn oryny bölek halyq" dep baǧalaǧan bolatyn. Ökınışke orai, sızderden äzırşe ondai talpynystar körmedık, Türkiia elı tym alys qoi, sondyqtan būl tarihi missiia mäŋgı sızderdıŋ moiyndaryŋyzda bolady, jastar, sony oilaŋdar, Qazaq elınıŋ, halqynyŋ erekşe orynyn, basqa bauyrlarynyŋ aldyndaǧy jauapkerşılıgın sezıne bılıŋder, sosyn kezı kelgende qol soza bılseŋder odan artyǧy joq" dep toqtady būl saha ziialysy. Būl kısınıŋ monologynyŋ mazmūnyn men yqşamdap qana salyp otyrmyn, jalpy onyŋ aitqany köp edı, onyŋ bärın tızıp şyǧu mümkın emes, bıraq negızgı sözınıŋ tüiını osyǧan keledı.
Sonymen, taptym ızdegenımdı, däl üstınen tüstım. "Ua türkı bauyrlastar hal neşık" dep kırıp bardym bır saha jailaǧan jelıge, olar qazaqty körıp quanyp qaldy. Jalpy, menıŋ baiqaǧanym, sahalar qazaqtardy özgelerden artyq jaqyn tartyp jaqsy köredı eken. Şūrqyrasyp tabystyq. Olar da türkışıldıktı aityp "bız bauyrmyz" dei berdı.
"Bızge körşıles buriattar men qyrǧyzdar kelıp bauyrlasyp jaqyndai beredı, bıraq olardyŋ bızge bauyrlyǧyna kümänımız bar, däude bolsa bızge osy qazaqtar ǧana bauyrlas halyq, öitkenı bızdıŋ tübımız Aral teŋızı maŋynan" dedı tarihqa jaqyn bıreuı.
"Türkı halyqtarynyŋ ışınen pışını eŋ sūlu türki halyq osy qazaqtar bolady, ana özbek, ūiǧyr, türık halyqtaryŋyŋ reŋı parsylanyp, araptanyp ketken, mūryndary qoŋqiyp, türlerı qaraqoşqyldanyp tūrady, şırkın menıŋ armanym bır qazaq qyzǧa üilenu, olar qaragöz sūludyŋ sūluy ǧoi pai pai.. bıraq olar bızge qarai qoimas" dep mūŋaidy ekınşı jastau bıreuı.
"O ne degenıŋız, sızderde de sūlular bar ǧoi, naǧyz türkınıŋ köneköz has sūlulary sızderde emes pe" dep qaiyrma ädep jasaǧan maǧan ol saha jıgıtı, "bız saha jäne basqa sıbır halyqtarynyŋ, tıptı ana qyrǧyzdardyŋ keskın kelbetı "jalpaq bet syǧyr" näsıldı halyqtarǧa jatamyz, al qazaqtardyŋ kelbetı jıŋışke, janary ülken, sümbıl bop keledı, sızder körıktı euraziialyq näsılge jatasyzdar" dep daulasyp jeŋsık bermedı.
Üşınşı bır jasy ülken saha, sovet äskerınde qazaqtarmen bırge "slujit" etkenın esıne aldy. "Kezınde rotamyzdy bır qazaq jıgıtı ūstady, naǧyz bogatyr edı, on adam jabylyp jyǧa almaityn älgını, oi sūmdyq jıgıt edı. Jalpy sovet armiiasynda qazaqtar men nohchi - şeşender myqty jürdı, on bes - jiyrma qazaq pen sonşa şeşen küllı rotany tık tūrǧyzatyn edı, menı de jūrt qazaqpen şatastyratyn, jalpy qazaqtar erjürek batyr halyq qoi" degende, sol kezde menıŋ esıme "öi baiaǧyda armiiada qyrdyq qoi, büitetınbız, söittık qoi" dep ışıp alyp bösetın kökelerım tüstı, "alda baiǧūs kökelerım- ai, sol kezde aqtarylyp ras aitqan ekensıŋder ǧoi" dep olarǧa ıştei riza boldym.
"Qyzyŋ sūlu, ūlyŋ batyr" degen maqtan qandai halyqtyŋ ökılıne ūnamasyn, men būl sūhbatta olardan mynadai jaqsy äŋgımeler estıgesın kädımgıdei şalqydym.Jalpy, būl sahalardyŋ bızge degen nietı adal eken, sony tüsındım.
Soŋyna qarai äŋgımege aralaspai syrttap tūrǧan sahalardyŋ bır ülkenı söz aldy, aŋdauymşa, aralaryndaǧy naǧyz ziialy, marǧasqalary sol bolsa kerek, ol söilegende özgelerı jym boldy.
"Sen qazaq bauyrym jas bala körınesıŋ, bıraq sözıŋe qarasam estı adamnyŋ sözı, bız tübı bır türkı halyqtarymyz, aitylǧanǧa alyp - qosarymyz joq, sūhbatqa qosarym bızdıŋ qazırgı ruhani jaǧdaiymyz müşkıldeu, onyŋ bärı mynda ymmen aitylady, köp närse aitylmaidy da, sızderdei emes bızdıŋ basymyzda yryq joq, al sızder erkın halyqsyzdar, osyny bılgeisızder.
Mūrat Äjını estıgen bolarsyŋ, ol "qazaqtar türkı düniesınde türkışıldıktı tu etıp türkı bairaǧyn biık köterıp şyǧa alatyn oryny bölek halyq" dep baǧalaǧan bolatyn. Ökınışke orai, sızderden äzırşe ondai talpynystar körmedık, Türkiia elı tym alys qoi, sondyqtan būl tarihi missiia mäŋgı sızderdıŋ moiyndaryŋyzda bolady, jastar, sony oilaŋdar, Qazaq elınıŋ, halqynyŋ erekşe orynyn, basqa bauyrlarynyŋ aldyndaǧy jauapkerşılıgın sezıne bılıŋder, sosyn kezı kelgende qol soza bılseŋder odan artyǧy joq" dep toqtady būl saha ziialysy. Būl kısınıŋ monologynyŋ mazmūnyn men yqşamdap qana salyp otyrmyn, jalpy onyŋ aitqany köp edı, onyŋ bärın tızıp şyǧu mümkın emes, bıraq negızgı sözınıŋ tüiını osyǧan keledı.
Būdan keiın men olardan bıraz tarihi maǧlūmat alǧasyn köp ainalmai kete berdım, olar qala berdı. Būl sūhbattan soŋ būl qiiandaǧy bauyrlas halyq turaly mende tek qana jaqsy tüsınık qalyptasyp qaldy.
Oljas Äbıl
"Adyrna" ūlttyq portaly
