Esenǧali Rauşanov. Jaz ne dep edı

5088
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2019/04/esen-ali.jpg

Jaz ne dep edı

Ol öksıgen qars aiyryp kökıregın: «Üirenısıp özıŋe ketıp edım, Maǧan qiyn bolady jalǧyz qalu, Qalşy osynda, qala ǧoi, ötınemın». Ömırı üşın, o meilı qūmary üşın, Ol qimady janynyŋ jūbanyşyn: «Maǧan qiyn bolady jalǧyz qalu, Ei, tas jürek, sen sony ūǧamysyŋ?». Al sen ketıp qaldyŋ... Qūşaǧynda jaz qaldy qoŋyr tünnıŋ, Köz aldyŋda köilegı onyŋ külgın. Sary şaş küz kezdestı, būryn, tegı, Küz körmegen sekıldı sen ūmtyldyŋ. Jabyǧyp jür, qajyp jür demesın dep, Külgen bolyp, sol baqqa kelesıŋ köp. Jaz kıredı tüsıŋe, şoşyp tūryp, Küzdıŋ suyq erının öbesıŋ kep. Sary küzge senbeisıŋ, şübälısıŋ. Sybyrlaisyŋ... Qan jylap tūrady ışıŋ: «Maǧan qiyn bolady jalǧyz qalu, Ei, tas jürek! Sen sony ūǧamysyŋ?» *  * *

Körkem gül körse qonaqtai

Köbelek beker mäz bopty. Bögelek qaqqan tory attai, Bögelmei ötıp jaz kettı.   Taǧy bır jazǧa qysqardy, Talaisyz ǧūmyr taryǧyp. Taǧdyr deitūǧyn mystandy, Jıbıtken bar ma jalynyp.   Baq deitın qūsty qaitaryp, Qondyrǧan bar ma qolyna? Öser me gülder jaiqalyp, Tıkenek bıtken jolyma.   Qol-aiaǧymdy teŋ şyrmap, Töbemnen kärı tönıp qūz. Qu mystan oinap, men şyndap, Talai da jerge kelıppız.   Şynymen, tegı ötpei me, Qarǧysy qaida, qaida ūşty? «Şarşatsam, keşır» dep keide, Aiap ta ketem baiǧūsty.   Ömırzaia ūlmyn men de bır, Tözımı qūryş köktemır. Ögei şeşenıŋ örmegın Üze qaşatyn jetpegır...   * * * Tamyz keldı ot qūşaq, ystyq erın, Bır perışte aspannan tüstı kerım, Ūşty menıŋ qūstarym būlttan ärı, Jusannan da alasa mıskın edım.   Myna qala, myna jūrt, myna maŋda, (Qūdaiym-au, qalaŋ ne, bū ǧalamda), Sonşa baqyt, osynşa nöpır baqyt, Köp emes pe, rasynda, bır adamǧa.   Qaraşy, älem söilep tūr jyr tılınde, Körınbeidı Alatau būlty mülde. Tüs bolsa eger būl künder, oianbalyq, Öŋıŋ bolsa, ötınem, kırpık ılme.   Kerım Ai kep qonyp tūr keregeme, Qaita jandy köp jūldyz söne bere.

 P.S. Mūnyŋ bärı ötırık. Qaida sol jaz?

       Qaida?        Nege, nege joq?        Nege? Nege?   *** Äldeqandai dybys kep qainar betten, Şolpan ketken, ızınşe Aiman ketken. Bızdıŋ auyl üstınen būlt köşken joq, Sızdıŋ auyl üstınen būlt köşken joq, Būltty keşıp Ai köştı. Qairan köktem.   Aspan toly suretter... jalba būlt, Tastai qatyp “bır qyz” tūr “narǧa mınıp”, Narǧa mıngen sūludan közın almai, ”Ölıp” jatyr ötırık “şal” qaǧynyp. Ai batady, Ai degen – arman-ümıt.   Toilanbady sodan soŋ köp merekem, Qiyrlardy kezıppın tekke böten. Nuǧa qarai būlt keşıp zulaǧan Ai, Ekeumızdı nege ala ketpedı eken?   Künder qaida , qaida sol esım ketken, Sūraǧym da kelmeidı ne üşın dep men, Sızdıŋ auyl üstınen būlt köşedı, Bızdıŋ auyl üstınen būlt köşedı. Qozǧalmaidy Ai, bıraq. Esıl köktem. * * * Ūiǧyrdyŋ ūly aqyny Savutjan aka Mamatkulovtyŋ ruh-şarifıne märsiia   Zuhra degen jūldyz bar-dy aspanda, Zuhra degen bır qyz bar-dy Qaşqarda, Sol ekeuı taŋ qalysty äuelı, Bala şaiyr jyrdan jauhar şaşqanda.   Bala şaiyr (älde, bala saitan ba?..) Jyr oquşy ed toidan bırge qaitarda, Ūly ekenın sezetın ol özınıŋ Tek qoryqty aitarǧa.   Jasy eluden asqan şaq. Jasyl jelek baular tügel, tas ta än sap, Mereitoiyn toilap jatty sol şaiyr, Zuhra jūldyz tūrdy kökte jasqanşaq.   Ūlttyŋ ūly aqyly Tık qarauǧa jettı hanǧa batyly. Kökke ǧana qaramady ol ömırı, Köktı körmei közın jūmdy aqyry.   Zuhra degen jūldyz qaldy aspanda, Zuhra degen bır qyz qaldy Qaşqarda...  

Basy bar,

bıraq aiaǧy joq öleŋnıŋ bırı

Bolaiyn, dosym, qūrbanyŋ, Sen bılseŋ, aitşy, joq aitu az-dür, jyrlaǧyn; Senıŋ jyryŋdy keledı-aq ūiyp tyŋdaǧym, Anadan meiırımdı, anadan dana, taǧy da, Äielden jauyz, äielden keşe  kım baryn,                jyrlaǧyn,                                                  qūrbanym.  * * * Köp boldy ǧoi – körınbedı kün közı, Ai da, kün de, jūldyz da joq – būl ne özı, Tabalap tūr tasbauyrlau aǧasyn, Tabiǧattyŋ dür kezı.   Şūbar ala būlt köşedı şūbap kıl, Uai, ne deidı, ne deidı aspan, qūlaq tür, Jaŋbyr emes, terezemnıŋ syrtynda Menıŋ jalǧyz qaryndasym jylap tūr.   Aspan jaqqa ketıp qaldy sol bala, Izdep barsa taba alar ma sorly aǧa, Sorly aǧasy qalyp qoidy jolda ana, Endı qaityp körmesıne qorlana.   Qalyp qoidy soqyr, mylqau, kereŋ bop, Aq qūlynşaq kökem qaşan keler dep, Jūmaqqa da kırmei, esık aldynda Menı kütıp tūrǧan syndy eleŋdep.   Myna jaŋbyr qaşan toqtaidy?  

1987 jyldyŋ basty oqiǧalary

Köktem kelıp tūr dürıldep, Jalǧyz örıkke “jadyraşy endı, künım” dep. Baqytty bolyp üirenbegen ǧoi ol baiǧūs, Qorqa beredı dırıldep.   Jürgen de jerı jalyn ba eken, ot pa eken, Mäskeuden mäz bop oraldy deidı köp kökem. Amanhan päter alatyn bopty, oi, toba, Orysşasy onyŋ Oljasqa qalai jettı eken?   Malşynǧan malşy altyn da menen kümıske, Köktem degenım – epilog emes, kırıspe. Erke jeŋeşem egız bosandy (şamasy, Aqyldyŋ tük te keregı joq-au būl “ıste”).   Mamyr ǧoi deimın, mamyr ǧoi mynau baiaǧy, Qai tūsqa barsam, jolyma kılem jaiady. ...Tym baqytty bop kettım be, täŋırım, osy jaz Ne bolar eken aiaǧy?! * * * Būl bır eskı qazaqtyŋ “kün jailatu” nemese “būlt qaitaru” degen syqyldy köne öleŋderınıŋ soraby, basqa eşteŋe de emes, tūspal ne astar mūnda joq, bolmaǧan da, bolmaidy da, osyǧan senıp oqyŋyz, äitpese (abzaly) oqymaŋyz. Şar, şar da būlt, şar būlt, Qabaǧy tüktı han būlt, Taŋdaryŋdy taŋǧa ūryp, Bara tüsıp barlyǧyp, Qaharly ünıŋ qarlyǧyp, Şamaŋ kelmei şaldyǧyp, Ne jaumaisyŋ, ne jaudyra almaisyŋ, Sol baiaǧy jaŋǧyryq, Ei, dıŋkelegen şal būlt!   Jūmyrtqasy temırden, Jūmyrşaǧy jelımnen, Keŋırdegı kerılgen, Bır ornynda tebıngen, Taiaǧy tebendei bolyp jelıngen, Jylasa boz būlau bop egılgen, Elbeŋ, elbeŋ elıŋ bar Ebelek otqa semırgen. Ai uaqytymen tolmas pa, Kün mezgılımen şyqpas pa, Jūldyzdar der kezınde janbas pa? Kölegeilemei, Köldeneŋdemei, Köpıre bermei, Kösteŋdemei, Köşseŋ qaitedı, Közden jäne köŋılden. Ei, şal būlt! * * * Taŋ salqyndau, erte şyqsam toŋam ba, Qaitpai qalǧan jalǧyz üirek toǧanda. Toi bop jatyr. Jaŋa kafe uda-şu, Bızdıŋ toilar ötken eskı oramda.   Däuren edı-au ol da bır, Şyqqym kelıp alasūram jolǧa kıl. ”Kettık!” desem tartynady Amanhan, Qorqatūǧyn ne bar deidı-ei, sonda būl.   Bızdıŋ qyzdar qaida , qaisy jaqta jür, Qaida än-jyr, qaida külkı , şaqpa äzıl. Şulap şyǧa kelmes pe eken şaitandar, Aldymdaǧy ainalmadan tap qazır.   Qaldy bızden öleŋ degen, hat degen, Ötsem deimın baiaǧy eskı jaqpenen. Ekı million adamy bar qaladan, Ekı kısı tabylmaidy, ättegen.   Eşteŋe de bülıngen joq eresen, Elegızıp nege ürkesıŋ, nege sen, Alataudan sol jūmsaq jel esıp tūr. Byltyrǧydan säl suyqtau demeseŋ. * * * Köne Ūrym kentınıŋ qirandysy, Kelmeidı, tegı adamnyŋ ilanǧysy, Jer jūtyp bır-aq tünde joǧalypty, Äuelden bolmaǧan soŋ imandy ısı.   Jiekte tas qūdailar tūr jaǧalai, “Bırden al alsaŋ, T äŋırım, myljalamai”. Sol künı suyq habar jettı senen, Qiratqan köne şärdı zılzaladai.   “Keşırmeimın, sen daǧy keşırme” dep, Soŋymnan hat jıberdıŋ ne üşın kenet. ...Bızdıŋ eramyzǧa deiıngı, Bırdeŋe degen qalanyŋ, Bırdeŋe degen patşasy ölgen, Bırdeŋe degen qamal edı ol – esımde joq.

Jaŋa jyldaǧy eskı öleŋ

Kerım qys. Taiǧaq demei taban astyŋ, Keledı ala qaşqyŋ, jaǧalasqyŋ. Äjesı arqalaǧan aq baladai, Moinynda bır uys qar qara aǧaştyŋ.   Taǧy da taudan asyp taŋ keledı, Taŋ kelıp sändenedı, bäldenedı. Eskı ändei (qaiyrmasy esıŋde joq), Jadyŋa salǧysy kep äldenenı.   Panalap qu japyraqty torǧai qondy. Būl oǧan qamqa sary tondai boldy. Qyssa da toŋbaidy endı qyryq kün aiaz, (Şyn batyr ölgen soŋ da qorǧaidy eldı).   Jazǧyrma qys deitūǧyn “kärı qudy”, Jūtqandai tazarmaq bop taǧy da udy, Mūz şainap, qar tükırıp qabaryp tūr, Kım aitty op-oŋai dep Aryludy.   Jaŋa jyl. Jaŋa buyn. Jaŋa däuır. Bız ǧoi ol – jaŋarmaityn qara bauyr. Sondai bır ker kezeŋge kelıp tūrmyn. Syrty bütın, al ışı ala dauyl. Sız şe? * * * Mıneki, üt te zu ete qaldy bögelmei, Alyp şahar tūr jasarmai daǧy, könermei Aiauly künder köp boluşy edı bır kezde, Aiaqtalmaǧan öleŋdei.   Endı oralmaityn esıl keşterdı körmei qap, Aiauly künder köp älı deimın men beibaq. Jaz jyldam ötıp barady bū jyl, ol jaily Oilanǧyŋ daǧy, tıptı bılgıŋ de kelmeidı-aq.   Tūrǧynymyz bız baiaǧy jasyl köşenıŋ, Tyŋdama jūrttyŋ qaǧytpa, qaŋqu, ösegın Ötırık. Jala. Ol mümkın emes! Senbeŋder! Jaz şynymen-aq bıtedı bır kün dese kım.   Syrşyl baqtardy bekerden-beker mūŋşyl ǧyp Jaz bıtedı dep nege bız erte kürsındık. Qys jyldan-jylǧa sūmdyq suytyp keledı, Ol solai, ras. Ökınışke qarai, būl şyndyq.

2012 jyly qarǧa jazylǧan sonet

Köktem keşıktı. Köŋıl jabyrqau. Köktaiǧaq. Köşe taldary – kökke qol jaiǧan köp beibaq. Köp kerek emes, Almatyǧa da, maǧan da Säl ǧana meiırım, az ǧana şuaq jetpeidı-aq.   Şarşaŋqy köŋıl, şaşyraǧan oi tarydai, Öter me ekenbız jylylyqqa bır jarymai. Qadekeŋ kettı, Tūmaǧaŋ kettı ötken jyl, Tüsım bolsa eken osynyŋ bärı, a, Qūdai.   Dünie jaŋa edı, qalaişa jyldam könerdı, Sen mūndai emes edıŋ ǧoi būryn, Almaty, Sen mūnşa suyq emes edıŋ ǧoi, ne boldy?   Qoş deitın kez de keledı-au erteŋ fänige Qinalmai ölsem dep armandaisyŋ, qor bolmai, Qinalmai ölsem... (tap qazır emes, ärine).   * * * Jüzım älı pısken joq, Japyraǧy tüsken joq, Jüzım şärbat ışkem joq, maspyn bıraq. Qyryq darbaza qūlybyn aştym bır-aq, Tau joq bızdıŋ dalada, nege endeşe Tasqyn qūlap keledı, tasty ūrǧylap.   Şärbat ışkım keledı bır otyryp, Jylap alǧym keledı küle tūryp. Senen asqan sūlu joq būl dalada, Şyryn, Läilı degender – kıl ötırık.   Tola ma eken sonşa erte jidek, tegı, Qaida tartyp barady süirep menı? Aqyly azdau jaz boldy sol jylǧy jaz, Nege būlai tez pıstı tüinekterı?!   Köp jyl öttı...köpşıl de, saiaq ta emen, Özımdı-özım müjimın, aiap kelem. ...Jüzım älı pıspei tūrǧany, Japyraǧy tüspei tūrǧany, Jüzım şarap ışpei tūrǧanym, Jaqsy edı ǧoi, jaqsy edı, äi, ättegen... * * * Beu, balalyq alǧausyz, Osy sözde bır qūdıret bar dausyz. Rauşan qyz jylap qaldy, obal-ai, Rauşan gülın ūstap alyp aŋdausyz.   Gül astynda tıken baryn bıldırgen, Erteŋ qimai qoştasasyŋ būl künmen. Rauşan gülı mängı qalmaq jadyŋda Rauşan qyz, büldırgen.   Rauşan qyz, ainalaiyn aq bala, Ekı közıŋ qap-qara. Būdan bylai jan-jaǧyŋa saq qara Rauşan gülın jūlma beker, taptama.   P.S. Taǧy da bır aitarym, Rauşanov jazǧan jyrdy jattama, keregı joq, ainam! * * * Joq, kün tūtylǧan joq, Menıŋ köŋılım tūtyldy. Qalai, qaitıp ötkızemın bū tündı? Auylym jatyr köşken üidıŋ jūrtynda, Ūmyt qalǧan köne besık syqyldy.   Aspan nege külgın kök? Qūlaǧyma nege ün keldı küŋgırlep, Qatar jatyr aǧalarym beiıtı, Qatar jürmek joq ekenın bılgın dep.   Qaŋtar tünı ot keştım. Jylap alsam qaitedı osy joqta eşkım. Qaryndasym qabırı anau jasqanşaq – Men ketken soŋ bozdary anyq. Ketpespın.   Men ketpespın, ketkısı kep batty kün, Alsa qūdai ala qoisyn tap bügın. Tırlıgıŋde quandyra alǧam joq, O dünieŋde jylatpaspyn, aq qūlyn.   Köne qorym şūbalǧan. Menıŋ deimın, nem aiauly būlardan. Bızdıŋ jürıs nälet jürıs, rasy, Töŋıregım qoraşyl it, qūba arlan,   Kep-keşegı er köŋıl, Ekı iyǧyn jūlyp jegen delbe bır. Jel üp etse sarnap qoia beretın Köne besık qoŋyrauy men de bır.   Qūlaǧyma ün keledı, aqyrǧy ün. Jaŋbyr sıŋbei kölkıp jatqan taqyrmyn. ...Qaityp kelem beiıtten, Bälkım, bara jatyrmyn. * * *   Myna qūryp ketkırdıŋ Aiy qūryp ketse eken tezırek, Künde qūrityn jaǧyna. Kütkenım azdai saryla, Aldy ǧoi bärın, aldy ǧoi menen tüp-tügel, Ne kerek būǧan taǧy da?   Taŋ atady erteŋ, joq olai emes dūrysy, Taŋym atady, jaryq bıtkennıŋ ūlysy. Däl osyndai tün öltırdı-au Qabyl Abyldy, Däl osyndai tün bıttı, äste onyŋ tynysy.   Aspanda kezıp, ruhy şat bop ölgender. Tūsalyp saitan (bar ma eken sony körgender?), Perışte bıtken jerge tüsedı tün aua, Tılegıŋ qabyl bolady deidı el. Senbeŋder.   Qaida barady qara tıgılgır jol myna, Ūzaq tün boiy ūiyqtai almaisyŋ, qorlyq, ä? Bebeu qaǧady beişara bır qūs aulaqta. Ol daǧy deimın mendei bır bolǧan sorly da.   Ai nūryn tögıp, jausa da jūldyz san myŋdap, Güldeitın kezıŋ jastyq şaq, qairan, balǧyn baq: Soŋǧy perışte ketem degenşe qaita ūşyp, Alǧaşqy tramvai ötem degenşe saldyrlap, men ony bılmeppın...   *** «Men älı Daŋqty aqyn bop oralamyn, Ne qūrimyn, bırjola joǧalamyn». So balanyŋ ne aitqanyn tüsıne almai , Qyz tūratyn umajdap oramalyn.   Ūrysty qyzǧa «jelökpe, külegeş»dep, Bälkım perı o,bälkım jyn elestep, Ölımnen de qoryqpady ol, küldı taǧy, «Ölım degen nemene, ol tük emes»dep.   «Mäşhür bolyp kelem men, ant beremın!», ...Ömır öttı kütumen hat-deregın. Tajal degen sekıldı estıledı, Sodan berı qyz üşın Daŋq degenıŋ.   Tajal degen sekıldı estıledı, Kımdı küttı, qanşa jyl tosty nenı? Kelıntöbe deitūǧyn auyl mynau, Mūnda nūqyl jabyrqau keştıŋ öŋı.   ...Ol bügınde bäibışe tūrǧylyqty, Ūl-qyzy bar, şaly bar tyŋǧylyqty. Eŋ baqytty äielı Syr boiynyŋ, Bälkım Alaş jūrtynyŋ, kım bılıptı. ***
…Sodan keiın jaŋbyr jaua bastady, Kökte būlttar joşy ūryp. Jylap tūrdy Almatynyŋ aspany. Ekeumızge qosylyp. Jaudy jaŋbyr – aq tamşylar sekırıp, Söne berdı otty ümıt, Sızben bırge bara jatty Ötırık, “Baqytty bol” dep külıp. Būryn ony körmesem de tanydym, Suyq eken külgenı. Aldynda älı kezdeserın taǧy myŋ, Bala jürek bılmedı. Bala jürek qaldy ezılıp ūiadai, Qūlap tüsken aǧaştan. Qapiiada tamyp ketken siiadai, Kıtabyna jaŋa aşqan. Jüre berdı sol ötırık jaiylyp, Ǧadauat bop bız sorǧa. Ol ne tapty sızdı menen aiyryp, Ne taptyŋyz sız sonda? Bügınde ony ūmyttyŋyz, bılem men, Jaŋbyr jasyn tögedı. Köresız be, küz kelıp tūr tünergen, Süiem älı men ony.   * * *  Äjem aspanǧa qaraidy. Ai qaraŋǧy. “Jalǧyz ūldyŋ süiegı qaida qaldy?!” “Men de aiyrylǧam botamnan” degendı aityp, Adasqaq nar bozdaidy saidan arǧy. Jaŋbyrsyz jaz, köl qūrǧap, könek kepken, Qūdyq jaqta qūlyn-au şelek tepken, Jaryq astau düŋk ettı – qūdai bıled, Adasqaq nar oraldy bölek ketken. Üige kırıp sary tazy jylmaŋ qaǧyp, Jata qaldy böstekke jyldam baryp, Nege äjemnıŋ jalǧyzy oralmaidy, Bız el jaqqa köşpeimız qūmnan naǧyp? Ai tuady aqyry saryldyryp, Bärın körıp jatyrmyn bärın bılıp. Äjem kelıp iıskeidı, jasyn tiyp, Jadyraimyn qaitadan janym kırıp. Öttı menıŋ bal künım jūlynbai-aq, Äjemdı aiap, nardy aiap, qūlyndy aiap, Jar basynda jarbiyp mūŋaiatym, Qiialymmen qyzyldyŋ qūmyn boiap. Menı aŋsaityn ne qaldy – jal ma, sor ma? Ökınıştı ötken şaq – ol da sonda. ...Tünnıŋ isı bolatyn jūpary özge, Sol iıstı saǧynam anda-sanda. KEMPIRQOSAQ  Aialda, bır sät aialda. Tynystaiynşy, saiabyr tauyn saiaŋda. Kempırqosaq dep at qoiǧan saǧan kım eken, Kempırı nesı, qosaǧy nesı, äi, Alla! Ögei qyzyna “Ölsın” dep nyspy bergendei, Aspan tūr marǧau şenıne ǧalam teŋ kelmei. Ainama laiyq äibät bır esım tapqanşa, Ölermen būlttar ördı de kettı öŋmeŋdei. Tasyp söilemei, sasyp söilegen astarlai, Zamannan qajyp, bas auǧan jaqqa qaşqanda-ai, Saiasi baspana sūrasam ba dep jüruşı em, Senıŋ de jylyŋ belgılı boldy, Aspan-bai.   * * *  Azaudyŋ Stabuldan nesı kem?!  Dospambet  ...Astanany süiem men  Amanhan Älım  Azau, saǧan ne deiın, Alabyŋdy alty märte ainaldym. Jas tyǧyldy közıme. Jetınşı ret taǧy da bır köreiın Aşy öksıkke keptelsın, Tas tyǧylar kömeiım. Myna kök jondaǧy köp meşıt, Köleŋ-köleŋ közdı alsa. Körkem belge şyǧa almai Kört tüiede būraŋdai Qora ainalyp ez qalsa Er Dospambet sadaǧyna sary şırkei balalap. Esıl Azau sudy jaǧalap. Alşaŋ basqan jer edı-au, Kelbetı bölek kez narşa. ...Esesı ketken elıne, Esenǧali aita almaǧan söz qanşa. Azau, senı qaiteiın, Azau emes, basqasyŋ, Aramyzda qara jartas, qasqa şyŋ. Ai, alaştyŋ balasy, Belıŋdı jau baspasyn. Keşe Arqaǧa qarai Astanalap köşkende el, Azau tūrdy oiymda, Aǧa, sen nenı oiladyŋ – ait sana, Aitatūǧyn jastasyŋ! “Būl Astana degen qalasy, Asty lai da, üstı mūz, Sazǧa ornaǧan qala eken. Mäz bolmaǧan qala eken. Esıl de, Esıl, Esıl su Üirek ūşyp üdere, Qaz qonbaǧan sala eken”, – Degen sözdı aityrmas, Azau – menıŋ alysta qalǧan aǧaekem.
Pıkırler