Esenǵalı Raýshanov. Jaz ne dep edi

Kóbelek beker máz bopty.

Bógelek qaqqan tory attaı,

Bógelmeı ótip jaz ketti.

 

Taǵy bir jazǵa qysqardy,

Talaısyz ǵumyr taryǵyp.

Taǵdyr deıtuǵyn mystandy,

Jibitken bar ma jalynyp.

 

Baq deıtin qusty qaıtaryp,

Qondyrǵan bar ma qolyna?

Óser me gúlder jaıqalyp,

Tikenek bitken jolyma.

 

Qol-aıaǵymdy teń shyrmap,

Tóbemnen kári tónip quz.

Qý mystan oınap, men shyndap,

Talaı da jerge kelippiz.

 

Shynymen, tegi ótpeı me,

Qarǵysy qaıda, qaıda ushty?

«Sharshatsam, keshir» dep keıde,

Aıap ta ketem baıǵusty.

 

Ómirzaıa ulmyn men de bir,

Tózimi qurysh kóktemir.

Ógeı shesheniń órmegin

Úze qashatyn jetpegir...

 

* * *

Tamyz keldi ot qushaq, ystyq erin,

Bir perishte aspannan tústi kerim,

Ushty meniń qustarym bulttan ári,

Jýsannan da alasa miskin edim.

 

Myna qala, myna jurt, myna mańda,

(Qudaıym-aý, qalań ne, bu ǵalamda),

Sonsha baqyt, osynsha nópir baqyt,

Kóp emes pe, rasynda, bir adamǵa.

 

Qarashy, álem sóılep tur jyr tilinde,

Kórinbeıdi Alataý bulty múlde.

Tús bolsa eger bul kúnder, oıanbalyq,

Óńiń bolsa, ótinem, kirpik ilme.

 

Kerim Aı kep qonyp tur keregeme,

Qaıta jandy kóp juldyz sóne bere.

 P.S. Munyń bári ótirik. Qaıda sol jaz?

       Qaıda?

       Nege, nege joq?

       Nege? Nege?

 

***

Áldeqandaı dybys kep qaınar betten,

Sholpan ketken, izinshe Aıman ketken.

Bizdiń aýyl ústinen bult kóshken joq,

Sizdiń aýyl ústinen bult kóshken joq,

Bultty keship Aı kóshti. Qaıran kóktem.

 

Aspan toly sýretter... jalba bult,

Tastaı qatyp “bir qyz” tur “narǵa minip”,

Narǵa mingen sulýdan kózin almaı,

”Ólip” jatyr ótirik “shal” qaǵynyp.

Aı batady, Aı degen – arman-úmit.

 

Toılanbady sodan soń kóp merekem,

Qıyrlardy kezippin tekke bóten.

Nýǵa qaraı bult keship zýlaǵan Aı,

Ekeýmizdi nege ala ketpedi eken?

 

Kúnder qaıda , qaıda sol esim ketken,

Suraǵym da kelmeıdi ne úshin dep men,

Sizdiń aýyl ústinen bult kóshedi,

Bizdiń aýyl ústinen bult kóshedi.

Qozǵalmaıdy Aı, biraq. Esil kóktem.

* * *

Uıǵyrdyń uly aqyny

Savýtjan aka Mamatkýlovtyń

rýh-sharıfine mársııa

 

Zýhra degen juldyz bar-dy aspanda,

Zýhra degen bir qyz bar-dy Qashqarda,

Sol ekeýi tań qalysty áýeli,

Bala shaıyr jyrdan jaýhar shashqanda.

 

Bala shaıyr (álde, bala saıtan ba?..)

Jyr oqýshy ed toıdan birge qaıtarda,

Uly ekenin sezetin ol óziniń

Tek qoryqty aıtarǵa.

 

Jasy elýden asqan shaq.

Jasyl jelek baýlar túgel, tas ta án sap,

Mereıtoıyn toılap jatty sol shaıyr,

Zýhra juldyz turdy kókte jasqanshaq.

 

Ulttyń uly aqyly

Tik qaraýǵa jetti hanǵa batyly.

Kókke ǵana qaramady ol ómiri,

Kókti kórmeı kózin jumdy aqyry.

 

Zýhra degen juldyz qaldy aspanda,

Zýhra degen bir qyz qaldy Qashqarda...

 

Basy bar,

biraq aıaǵy joq óleńniń biri

Bolaıyn, dosym, qurbanyń,

Sen bilseń, aıtshy, joq aıtý az-dúr, jyrlaǵyn;

Seniń jyryńdy keledi-aq uıyp tyńdaǵym,

Anadan meıirimdi, anadan dana, taǵy da,

Áıelden jaýyz, áıelden kee  kim baryn,

               jyrlaǵyn,

                                                 qurbanym.

 * * *

Kóp boldy ǵoı – kórinbedi kún kózi,

Aı da, kún de, juldyz da joq – bul ne ózi,

Tabalap tur tasbaýyrlaý aǵasyn,

Tabıǵattyń dúr kezi.

 

Shubar ala bult kóshedi shubap kil,

Ýaı, ne deıdi, ne deıdi aspan, qulaq túr,

Jańbyr emes, terezemniń syrtynda

Meniń jalǵyz qaryndasym jylap tur.

 

Aspan jaqqa ketip qaldy sol bala,

Izdep barsa taba alar ma sorly aǵa,

Sorly aǵasy qalyp qoıdy jolda ana,

Endi qaıtyp kórmesine qorlana.

 

Qalyp qoıdy soqyr, mylqaý, kereń bop,

Aq qulynshaq kókem qashan keler dep,

Jumaqqa da kirmeı, esik aldynda

Meni kútip turǵan syndy eleńdep.

 

Myna jańbyr qashan toqtaıdy?

 

1987 jyldyń basty oqıǵalary

Kóktem kelip tur dúrildep,

Jalǵyz órikke “jadyrashy endi, kúnim” dep.

Baqytty bolyp úırenbegen ǵoı ol baıǵus,

Qorqa beredi dirildep.

 

Júrgen de jeri jalyn ba eken, ot pa eken,

Máskeýden máz bop oraldy deıdi kóp kókem.

Amanhan páter alatyn bopty, oı, toba,

Orysshasy onyń Oljasqa qalaı jetti eken?

 

Malshynǵan malshy altyn da menen kúmiske,

Kóktem degenim – epılog emes, kirispe.

Erke jeńeshem egiz bosandy (shamasy,

Aqyldyń túk te keregi joq-aý bul “iste”).

 

Mamyr ǵoı deımin, mamyr ǵoı mynaý baıaǵy,

Qaı tusqa barsam, jolyma kilem jaıady.

...Tym baqytty bop kettim be, táńirim, osy jaz

Ne bolar eken aıaǵy?!

* * *

Bul bir eski qazaqtyń “kún jaılatý” nemese “bult qaıtarý” degen syqyldy kóne óleńderiniń soraby, basqa eshteńe de emes, tuspal ne astar munda joq, bolmaǵan da, bolmaıdy da, osyǵan senip oqyńyz, áıtpese (abzaly) oqymańyz.

Shar, shar da bult, shar bult,

Qabaǵy túkti han bult,

Tańdaryńdy tańǵa uryp,

Bara túsip barlyǵyp,

Qaharly úniń qarlyǵyp,

Shamań kelmeı shaldyǵyp,

Ne jaýmaısyń, ne jaýdyra almaısyń,

Sol baıaǵy jańǵyryq,

Eı, dińkelegen shal bult!

 

Jumyrtqasy temirden,

Jumyrshaǵy jelimnen,

Keńirdegi kerilgen,

Bir ornynda tebingen,

Taıaǵy tebendeı bolyp jelingen,

Jylasa boz bulaý bop egilgen,

Elbeń, elbeń eliń bar

Ebelek otqa semirgen.

Aı ýaqytymen tolmas pa,

Kún mezgilimen shyqpas pa,

Juldyzdar der kezinde janbas pa?

Kólegeılemeı,

Kóldeneńdemeı,

Kópire bermeı,

Kósteńdemeı,

Kóshseń qaıtedi,

Kózden jáne kóńilden.

Eı, shal bult!

* * *

Tań salqyndaý, erte shyqsam tońam ba,

Qaıtpaı qalǵan jalǵyz úırek toǵanda.

Toı bop jatyr. Jańa kafe ýda-shý,

Bizdiń toılar ótken eski oramda.

 

Dáýren edi-aý ol da bir,

Shyqqym kelip alasuram jolǵa kil.

”Kettik!” desem tartynady Amanhan,

Qorqatuǵyn ne bar deıdi-eı, sonda bul.

 

Bizdiń qyzdar qaıda , qaısy jaqta júr,

Qaıda án-jyr, qaıda kúlki , shaqpa ázil.

Shýlap shyǵa kelmes pe eken shaıtandar,

Aldymdaǵy aınalmadan tap qazir.

 

Qaldy bizden óleń degen, hat degen,

Ótsem deımin baıaǵy eski jaqpenen.

Eki mıllıon adamy bar qaladan,

Eki kisi tabylmaıdy, áttegen.

 

Eshteńe de búlingen joq eresen,

Elegizip nege úrkesiń, nege sen,

Alataýdan sol jumsaq jel esip tur.

Byltyrǵydan sál sýyqtaý demeseń.

* * *

Kóne Urym kentiniń qırandysy,

Kelmeıdi, tegi adamnyń ılanǵysy,

Jer jutyp bir-aq túnde joǵalypty,

Áýelden bolmaǵan soń ımandy isi.

 

Jıekte tas qudaılar tur jaǵalaı,

“Birden al alsań, T

áńirim, myljalamaı”.

Sol kúni sýyq habar jetti senen,

Qıratqan kóne shárdi zilzaladaı.

 

“Keshirmeımin, sen daǵy keshirme” dep,

Sońymnan hat jiberdiń ne úshin kenet.

...Bizdiń eramyzǵa deıingi,

Birdeńe degen qalanyń,

Birdeńe degen patshasy ólgen,

Birdeńe degen qamal edi ol – esimde joq.

Jańa jyldaǵy eski óleń

Kerim qys. Taıǵaq demeı taban astyń,

Keledi ala qashqyń, jaǵalasqyń.

Ájesi arqalaǵan aq baladaı,

Moınynda bir ýys qar qara aǵashtyń.

 

Taǵy da taýdan asyp tań keledi,

Tań kelip sándenedi, báldenedi.

Eski ándeı (qaıyrmasy esińde joq),

Jadyńa salǵysy kep áldeneni.

 

Panalap qý japyraqty torǵaı qondy.

Bul oǵan qamqa sary tondaı boldy.

Qyssa da tońbaıdy endi qyryq kún aıaz,

(Shyn batyr ólgen soń da qorǵaıdy eldi).

 

Jazǵyrma qys deıtuǵyn “kári qýdy”,

Jutqandaı tazarmaq bop taǵy da ýdy,

Muz shaınap, qar túkirip qabaryp tur,

Kim aıtty op-ońaı dep Arylýdy.

 

Jańa jyl. Jańa býyn. Jańa dáýir.

Biz ǵoı ol – jańarmaıtyn qara baýyr.

Sondaı bir ker kezeńge kelip turmyn.

Syrty bútin, al ishi ala daýyl.

Siz she?

* * *

Minekı, út te zý ete qaldy bógelmeı,

Alyp shahar tur jasarmaı daǵy, kónermeı

Aıaýly kúnder kóp bolýshy edi bir kezde,

Aıaqtalmaǵan óleńdeı.

 

Endi oralmaıtyn esil keshterdi kórmeı qap,

Aıaýly kúnder kóp áli deımin men beıbaq.

Jaz jyldam ótip barady bu jyl, ol jaıly

Oılanǵyń daǵy, tipti bilgiń de kelmeıdi-aq.

 

Turǵynymyz biz baıaǵy jasyl kósheniń,

Tyńdama jurttyń qaǵytpa, qańqý, ósegin

Ótirik.

Jala.

Ol múmkin emes! Senbeńder!

Jaz shynymen-aq bitedi bir kún dese kim.

 

Syrshyl baqtardy bekerden-beker muńshyl ǵyp

Jaz bitedi dep nege biz erte kúrsindik.

Qys jyldan-jylǵa sumdyq sýytyp keledi,

Ol solaı, ras.

Ókinishke qaraı, bul shyndyq.

2012 jyly qarǵa jazylǵan sonet

Kóktem keshikti.

Kóńil jabyrqaý.

Kóktaıǵaq.

Kóshe taldary – kókke qol jaıǵan kóp beıbaq.

Kóp kerek emes, Almatyǵa da, maǵan da

Sál ǵana meıirim, az ǵana shýaq jetpeıdi-aq.

 

Sharshańqy kóńil, shashyraǵan oı tarydaı,

Óter me ekenbiz jylylyqqa bir jarymaı.

Qadekeń ketti, Tumaǵań ketti ótken jyl,

Túsim bolsa eken osynyń bári, a, Qudaı.

 

Dúnıe jańa edi, qalaısha jyldam kónerdi,

Sen mundaı emes ediń ǵoı buryn, Almaty,

Sen munsha sýyq emes ediń ǵoı, ne boldy?

 

Qosh deıtin kez de keledi-aý erteń fánıge

Qınalmaı ólsem dep armandaısyń, qor bolmaı,

Qınalmaı ólsem... (tap qazir emes, árıne).

 

* * *

Júzim áli pisken joq,

Japyraǵy túsken joq,

Júzim shárbat ishkem joq, maspyn biraq.

Qyryq darbaza qulybyn ashtym bir-aq,

Taý joq bizdiń dalada, nege endeshe

Tasqyn qulap keledi, tasty urǵylap.

 

Shárbat ishkim keledi bir otyryp,

Jylap alǵym keledi kúle turyp.

Senen asqan sulý joq bul dalada,

Shyryn, Láıli degender – kil ótirik.

 

Tola ma eken sonsha erte jıdek, tegi,

Qaıda tartyp barady súırep meni?

Aqyly azdaý jaz boldy sol jylǵy jaz,

Nege bulaı tez pisti túınekteri?!

 

Kóp jyl ótti...kópshil de, saıaq ta emen,

Ózimdi-ózim mújımin, aıap kelem.

...Júzim áli pispeı turǵany,

Japyraǵy túspeı turǵany,

Júzim sharap ishpeı turǵanym,

Jaqsy edi ǵoı, jaqsy edi, áı, áttegen...

* * *

Beý, balalyq alǵaýsyz,

Osy sózde bir qudiret bar daýsyz.

Raýshan qyz jylap qaldy, obal-aı,

Raýshan gúlin ustap alyp ańdaýsyz.

 

Gúl astynda tiken baryn bildirgen,

Erteń qımaı qoshtasasyń bul kúnmen.

Raýshan gúli mángi qalmaq jadyńda

Raýshan qyz, búldirgen.

 

Raýshan qyz, aınalaıyn aq bala,

Eki kóziń qap-qara.

Budan bylaı jan-jaǵyńa saq qara

Raýshan gúlin julma beker, taptama.

 

P.S. Taǵy da bir aıtarym,

Raýshanov jazǵan jyrdy jattama,

keregi joq, aınam!

* * *

Joq, kún tutylǵan joq,

Meniń kóńilim tutyldy.

Qalaı, qaıtip ótkizemin bu túndi?

Aýylym jatyr kóshken úıdiń jurtynda,

Umyt qalǵan kóne besik syqyldy.

 

Aspan nege kúlgin kók?

Qulaǵyma nege ún keldi kúńgirlep,

Qatar jatyr aǵalarym beıiti,

Qatar júrmek joq ekenin bilgin dep.

 

Qańtar túni ot keshtim.

Jylap alsam qaıtedi osy joqta eshkim.

Qaryndasym qabiri anaý jasqanshaq –

Men ketken soń bozdary anyq.

Ketpespin.

 

Men ketpespin, ketkisi kep batty kún,

Alsa qudaı ala qoısyn tap búgin.

Tirligińde qýandyra alǵam joq,

O dúnıeńde jylatpaspyn, aq qulyn.

 

Kóne qorym shubalǵan.

Meniń deımin, nem aıaýly bulardan.

Bizdiń júris nálet júris, rasy,

Tóńiregim qorashyl ıt, quba arlan,

 

Kep-keshegi er kóńil,

Eki ıyǵyn julyp jegen delbe bir.

Jel úp etse sarnap qoıa beretin

Kóne besik qońyraýy men de bir.

 

Qulaǵyma ún keledi, aqyrǵy ún.

Jańbyr sińbeı kólkip jatqan taqyrmyn.

...Qaıtyp kelem beıitten,

Bálkim, bara jatyrmyn.

* * *

 

Myna quryp ketkirdiń Aıy quryp ketse eken

tezirek,

Kúnde qurıtyn jaǵyna.

Kútkenim azdaı saryla,

Aldy ǵoı bárin, aldy ǵoı menen túp-túgel,

Ne kerek buǵan taǵy da?

 

Tań atady erteń, joq olaı emes durysy,

Tańym atady, jaryq bitkenniń ulysy.

Dál osyndaı tún óltirdi-aý Qabyl Abyldy,

Dál osyndaı tún bitti, áste onyń tynysy.

 

Aspanda kezip, rýhy shat bop ólgender.

Tusalyp saıtan (bar ma eken sony kórgender?),

Perishte bitken jerge túsedi tún aýa,

Tilegiń qabyl bolady deıdi el. Senbeńder.

 

Qaıda barady qara tigilgir jol myna,

Uzaq tún boıy uıyqtaı almaısyń, qorlyq, á?

Bebeý qaǵady beıshara bir qus aýlaqta.

Ol daǵy deımin mendeı bir bolǵan sorly da.

 

Aı nuryn tógip, jaýsa da juldyz san myńdap,

Gúldeıtin keziń jastyq shaq, qaıran, balǵyn baq:

Sońǵy perishte ketem degenshe qaıta ushyp,

Alǵashqy tramvaı ótem degenshe saldyrlap,

men ony bilmeppin...

 

***

«Men áli Dańqty aqyn bop oralamyn,

Ne qurımyn, birjola joǵalamyn».

So balanyń ne aıtqanyn túsine almaı ,

Qyz turatyn ýmajdap oramalyn.

 

Urysty qyzǵa «jelókpe, kúlegesh»dep,

Bálkim peri o,bálkim jyn elestep,

Ólimnen de qoryqpady ol, kúldi taǵy,

«Ólim degen nemene, ol túk emes»dep.

 

«Máshhúr bolyp kelem men, ant beremin!»,

...Ómir ótti kútýmen hat-deregin.

Tajal degen sekildi estiledi,

Sodan beri qyz úshin Dańq degeniń.

 

Tajal degen sekildi estiledi,

Kimdi kútti, qansha jyl tosty neni?

Kelintóbe deıtuǵyn aýyl mynaý,

Munda nuqyl jabyrqaý keshtiń óńi.

 

...Ol búginde báıbishe turǵylyqty,

Ul-qyzy bar, shaly bar tyńǵylyqty.

Eń baqytty áıeli Syr boıynyń,

Bálkim Alash jurtynyń, kim bilipti.

***