Kezbeden kelgen kesır

Ekeuınıŋ atasy ekı basqa

Aldymen asteroid pen meteorittı ajyrata bılu kerek. İä, astronomdar olardyŋ tegı men qozǧalysy ekı basqa deidı. Meteoritter – Qūs jolyndaǧy jūldyzdardyŋ synyǧy, ǧaryş kezbelerı. Sany joq. Kün jüiesıne qaşan, qalai kıredı jäne şyǧady eşkımge mälım emes. Jerge negızınen meteoritter qūlap jatady. Olar türlı muzeilerde tūr. Keibırı kädımgı tas siiaqty, keibırı temırge ūqsaidy. Al asteroidterdıŋ Kün jüiesınde öz orny bar. Ärbırı sary alypty öz orbitasymen ainalyp jüredı. Būlar ırı planeta jarylǧanda paida bolǧan. Sondyqtan keide olardy "şaǧyn planeta" dep ataidy. Mars, Şolpanmen salystyrǧanda quyrşaqtai ǧana. Eŋ ırı asteroid Sereranyŋ kölemı köldeneŋınen 770 şaqyrym eken. Asteroidterdıŋ bärı tızımde. Jerge qaisynyŋ qaşan jaqyndap,teleskoppen tabylmas alysqa qai kezde ketedı, onyŋ esebı şyǧarylǧan. Mamandar qauıptılerınıŋ orbitasyn qalai özgertuge bolaryna deiın oilap qoiǧan. Al "ǧaryş kezbelerı" atanǧan meteoritter tosynnan tap bolmaq. Jiı-jiı kelıp jatady. Qazaqtyŋ "aqqan jūldyz" deitını – osylar. Köbı atmosferaǧa ılıkken kezde janyp ketedı. Janbaǧany Jerge qūlap, qai tūsqa tüsse, sonyŋ atymen atalyp, tarihta qalady.

Qonaqqa kelgen "hondritter"

2019 jyldyŋ alǧaşqy toqsanynda meteoritke qatysty ekı aqparat estıdık. Bırınşısı byltyr 18 jeltoqsanda Qazaqstan jūrty täuelsızdık toiyn toilap jatqanda Kamchatka tübegınen ärırekte jarylǧanyn der kezınde bılmeppız. Ony estımegenımızge merekenıŋ eş qatysy joq, adamzattyŋ köp bölıgı beihabar qalypty. Oqys oqiǧany Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Ūlttyq ǧaryş agenttıgı – NASA tırkegen. Üş ai anyq-qanyǧyna jetu üşın jasyryn ūstaǧan. Taza meteorit ekenı anyqtalǧan soŋ, taǧy da Qazaqstanda toi bolyp jatqan (būl joly dästürlı Nauryz) tūsta jariia ettı. Älgı päle Jer atmosferasyna sekundyna 32 şaqyrym jyldamdyqpen kilıkken. Söitıp Bering teŋızı üstınde 23,6 şaqyrym biıkte jarylǧan. Ony AQŞ-tyŋ jasandy Jer serıkterı fotoǧa tüsırgen. Sosyn Japoniianyŋ Himavari apparaty tırkegen. Eseptep körse, jarylys küşı 173 kilotonna körınedı, būl degenıŋız – Hirosimaǧa tastalǧan atom bombasynan 10 ese quatty. Osy aqparatty estıgen reseilık ǧalymdar jer tepkılep jatyr. "Bızdıŋ aumaǧymyzǧa jaqyn tūsta quatty jarylys bolyp, kökten meteorit tüsedı, sony eşkım estımeidı, būl qalai?" degen syŋaida. Demek, būl el äskeri barlau salasynda AQŞ-tan qalyp qoiǧanyn moiyndaityn şyǧar. Mūnyŋ aldynda taǧy bır aqparat jettı. Oqiǧa Kamchatka meteoritınen keiın boldy, bıraq der kezınde bükıl adamzat qūlaǧdar etıldı. 2019 jyldyŋ aqpan aiynda Kubanyŋ töbesıne kütpegen aspan qonaǧy jaryldy. Alaqandai aralǧa köktıŋ tasy būrşaqtai jaudy. Būl eldıŋ geofizika instituty meteorit qūlaǧan tūstaǧy qaldyqtardy jinaǧan. Eŋ ülkenınıŋ ūzyndyǧy – 11 santimetr ǧana. Qūramynda temır, nikel, jäne magnii silikaty bar. Mūndai qūramdy ǧalymdar "hondrit" dep ataidy. Meteorittıŋ eŋ köbı – hondritter. Kubaǧa qūlaǧany bır zamanda qazaq dalasyna tüsken aspan qonaǧynan äldeqaida kışı ǧoi.

Taskeskenge tüsken tas

Taskesken öŋırınıŋ qyrandar meken etken Aqşäulı tauynyŋ bauraiyna 1840 jyly 9 mamyr künı top etıp kökten tas tüsedı. "Top ettı" deuımız jai söz, ysqyryp-pysqyryp, qainap-tütındetıp qūlaǧan. Mal baǧyp, jer jyrtyp jürgen momyn qazaqtar qatty şoşypty. Ol kezde zymyran, ūşaq jasalmaǧan. Jergılıktı qazaqtar aldymen Allaǧa syiynady. Sosyn tütındep qūlaǧan pälenıŋ aqyryn kütedı. Anada endı qimyl, qozǧalys joq. Jarty saǧattan soŋ jiylǧan jūrt tas qūlaǧan jerge baspalap jaqyndasa, oşaq ornyndai şūqyr qalypty. Täuekelge bel buyp, ony qazǧanda jarty qūlaş tereŋdıkten tas şyǧady. Kökten tüskendıkten salmaǧy jerdegıden auyr eken. Boiy älı suymapty. O toba, orystyŋ da aralaspaityn tūsy joq, sol uaqytta semeilık köpes Samsonov aina-taraqty, şai-şaqpaqty el ışındegı jün-jūrqa, terı-tersekke aiyrbastauǧa kelıptı. Qazaq qaşan tastyŋ qadırın bılgen, kökten tüskenın köre tūra ony köpeske ūstatyp jıbergen. Ol tūsta ärbır köpes – jai saudager emes, alystaǧy aq patşanyŋ tyŋşysy, közı men qūlaǧy. Samsonov dereu qūndy zatty qūndaqtap, alystaǧy Peterborǧa jıberedı. Ondaǧy ǧalymdar aldymen "Qaraqol meteoritı" dep ataidy. Tūrqyn ölşep, qūramyn anyqtaidy. Salmaǧy 2 kelı 765 gramm tartady. Ainaldyra ölşese syrtynan 45 santimetr. Qūramy nikel aralasqan temırden tūrady. Sol baiaǧy "hondrittıŋ" özı. Salmaǧynyŋ jai tastan auyrlyǧy sodan. Jerge ūşyp kelgen jaǧy üşkır körınedı. Sonymen "Qaraqol meteoritı" Reseidıŋ ǧylymi oljasyna ainaldy. Ädepkı körınıs. Aqsaq Temır qaşatqan, Sätbaev tapqan tas solai äketılgen. 1924 jyly Geografiialyq qoǧamnyŋ Semeidegı bölımşesı soŋynan sūrau salǧan eken. Leningrad bır jaǧynan bızdıŋ ǧalymdardy renjıtpeudı, ärı meteoritten airylmaudy oilap, onyŋ köşırmesın jasap jıberıptı. Toqsan jyl būrynǧy köşırme tastyŋ qaida tūrǧany bızge belgısız. Endı joqtap jürgen eşkım baiqalmaidy. Qanşama jyl būryn jazylǧan Saǧi Jienbaevtyŋ öleŋı ǧana Qaraqoldyŋ kök tasyn ızdeitındei: Qaraidy aspan jūldyzdaryn joǧaltqan, Ertelı-keş kök jüzınen köp aqqan. Qaraidy köl aspan jaqqa eleŋdep, Qaraidy özen tolqyndaryn tonatqan. Aspannan aǧyp tüsken jūldyzymyzdyŋ joǧalyp, tolqynymyzdyŋ tonalyp kelgenı ötırık pe? Bızdıŋ dalamyzdaǧy jylt etkenge jarmasatyn Resei özıne tüsken kök tasyn tappai sendeletını taǧy ras. Myna Kamchatkadaǧy aspan qonaǧyn közden tas etıp alǧany bölek äŋgıme, olar ataqty Tūŋǧys tūrmaq, berıdegı Cheliabı meteoritın qūiryǧynan ūstai almai qapy qalǧan.

Şūbarköldegı köktıŋ şortany

2013 jylǧy 15 aqpanda jergılıktı uaqyt taŋǧy 9 saǧat 20 minutta Qostanai aspanynan qūldilap, Reseidıŋ Cheliabı oblysyna meteorit qūlady. Qūlardan būryn Amerika Qūrama Ştattary Ūlttyq ǧaryş agenttıgınıŋ esebınşe 20 şaqyrym biıktıkte jaryldy. Jarylys bolǧan jer men aspan özınıkı deitın Resei Ǧalym akademiiasy "joq, 10 şaqyrymnan joǧaryda boldy" deptı. Ne qylsa da Jerge jaqyndaǧanda tūrqy 17 metr, salmaǧy 10 myŋ tonna eken. Aspanda jarylǧany abyroi bolǧan. Myna salmaq, ana joiqyn jyldamdyqpen Jerdı soqqanda, Cheliabıŋız ne, Qostanaidyŋ özı selkıldep keter me edı?! Jarylǧandaǧy synyqtardyŋ ülkenı Şūbarköl atty köldıŋ üstıne qūlady. Qalyŋ mūzdyŋ kiız üidei aumaǧyn oiyp jıbergen. Ony süŋguırler ızdep tappady. Jarylys saldarynan Cheliabı qalasy men oblysyna aitarlyqtai şyǧyn keldı. Üilerdıŋ myŋdaǧan terezesı şaǧylǧan, bırqatar ǧimarat şatynap, bırer jerde qabyrǧalary qūlady. Äinek jaralanǧan, qabyrǧaǧa soǧylǧan, esıkke qysylǧan jüzdegen adam auruhanaǧa tüstı. Sol tūsta aspan älemın qas qaqpai aŋdityn ǧalymdardyŋ kütkenı basqa edı: 2013 jylǧy aqpannyŋ 16-synda "2012 DA14" atauly asteroid Jerden 34 myŋ şaqyrymda ötıp ketuı kerek. Ǧaryş ölşemınen öte jaqyn. Bır-bırıne timei, janasyp qana ötetın avtokölıkter siiaqty. Jerdıŋ jürısı şabandau, anau basyp ozuy kerek. Salmaǧy 130 myŋ tonna, auqymy 40 metrdei. Söitıp, "2012 DA14" atty asteriodtan aman qūtyludy oilap otyrǧanda meteorit kelıp soǧysty. Abyroi bolǧanda, būl kışırek körınedı. Aqqan jūldyzdyŋ jyldamdyǧy – eger, ol Jerdı soŋynan quyp jetse sekundyna 10-11 şaqyrym. Al eger Jerdıŋ ainaluyna qarsy jaqtan ūşyp kelse, jyldamdyǧy sekundyna 60-70 şaqyrym bolmaq. Şūbatylǧan tütını Qostanai dalasyna anyq körıngen myna meteorittıŋ Jerdı qua jetkendegı jyldamdyǧy sekundyna 15 şaqyrym eken. "Mynau" dep nūsqap jatu da artyq, aspan denelerın zertteuşıler oǧan "Şūbarköl meteoritı" degen resmi at qoidy. Ural federaldy universitetınıŋ professory, Resei Ǧylym akademiiasy meteoritter jönındegı komitetınıŋ müşesı Viktor Grohovskiidıŋ pıkırınşe, Kamchatka üstınde jarylǧan meteorit – alty jyl būrynǧy Cheliabıden keiıngı quattysy. Küşı şamamen alǧaşqysynyŋ 40 paiyzyna teŋ. – Auqymy on metrge deiın jetetın aspan denelerınen qoryqpau kerek. Būl – jiı bolatyn qūbylys, – deidı professor. – Jer ülken ǧoi, ünemı bızdıŋ basymyzǧa tüse bermeidı. Al Kamchatkadaǧy meteorittı nege aŋdamai qaldyq desek, jasandy Jer serıkterımız ol kezde jaǧalaudan alysta tūrdy. Ärı aspandy qalyŋ būlt torlaǧan eken. İä, professor aitqandai, Jer ülken. Sodan ba, berıdegı meteorit soqqysynan qazaq dalasy aman. Bıraq bır zamandarda mūnda däu aspan denesı qūlaǧan. Qazır ol jer – qazyna ızdeuşılerdıŋ qyzyǧatyn nüktesı.

Şalǧai taudaǧy şaşyrandy

Qazaq dalasyndaǧy "Yrǧyz" meteoritı turaly auyz ädebietınen eş derek tappaisyz. Qazaǧyŋyz ne, älı adamzat jaratylmaǧan kezde, osydan million jyl būryn qūlaǧan ǧoi. Qazaqtyŋ qolynan kelgenı – japan daladaǧy jaŋǧyz taudy Jamanşyŋ ataǧany. Bıraq, sonyŋ bauraiynda qandai ǧajaiyp oqiǧa bolǧanyn bılmegen. 1937-39 jyldary Keŋes Odaǧy aldaǧy soǧysqa daiyndalǧanda qazaq jerınıŋ är tüpkırın şūqylap, ken közderın ızdestırgen. Sonda A. Iаnşin, V. Vahrameev bastaǧan geologtar Jamanşyŋnyŋ astynda kerek metall joq, al betınde ǧylymǧa tüsınıksız qūbylystar ötkenın anyqtaidy. Soǧysqa daiyndalyp, qorǧasyn, myryş, temır, marganes jäne basqa kerek metaldardy ızdegen elde būl aqparatqa eşkım köŋıl bölmegen. Tek jeŋısten keiın mäskeulık ǧalymdar Jamanşyŋ öŋırıne ainalyp soqty. Mūnda erekşe tüstı tas pen äinek kezdesedı. Ony Petr Florenskii degen ǧalym zerttedı. Ol Jamanşyŋnyŋ tübındegı oipat meteorit qūlaǧandaǧy jarylystan paida bolǧanyn däleldedı. Älgı erekşe tasqa "jamanşit", äinekke "irgizit" degen atau berdı. 1989 jyly KSRO Ǧylym akademiiasy AQŞ pen Kanada, Germaniia men Fransiia ǧalymdarynan qūralǧan halyqaralyq ekspedisiia ūiymdastyrdy. Jamanşyŋ aty alǧaş älemge estıldı. Ony ǧylymi ainalysqa tüsıruge bır sapar azdyq ettı. Odan Keŋes Odaǧy ydyrady. Qazaqstan bolsa ǧylymǧa emes, saudaǧa bet būrǧan. Būl öŋır osylai tüpkılıktı zertteudı kütıp qala berdı. "Yrǧyz" meteoritınıŋ balqyǧan synyqtary ūzyndyǧy men enı bırdei jetı şaqyrymdyq şarşy alapqa şaşyraǧan. Negızgı denesı jer astyna kırıp ketken. Sodan paida bolǧan oipat ūşaq arqyly qaraǧanda anyq baiqalady. Bır şetınen kelesı şetı jarty şaqyrymdyq būl şūŋǧymaǧa qandai ülken meteorit tüskenın közge elestetuge bolar. Köktıŋ tasy tüskendegı jarylys Semeide synalǧan atom bombalarynan million ese quatty bolǧan. Ainalaǧa ūsaq ūşqyndar şaşyraǧan. Keiın suyǧanda "jamanşit", "irgizit" atalatyn tasqa ainaldy. Körkı erekşe. Daŋqy Mäskeu asyp, Europaǧa jettı. Ädemılıgınen basqa, türlı aurularǧa em. Litoterapiia üşın satylady. Ǧalymdar nazarynan älı de tys qalǧanymen būl öŋırden million jyl būrynǧy jarylysta paida bolǧan ūşqyndardyŋ jasuyn ızdegen pysyqailar jaz ailarynda jetkılıktı.

Är aimaqtaǧy äjımder

Jerge qanşama meteorit qūlaǧanyn eşkım sanai almaidy. Al tabylǧandardyŋ arasyndaǧy eŋ ülkenı Goba dep atalǧan. Salmaǧy 66 tonna, kölemı 9 tekşemetr. Būl meteorit Afrikadaǧy Namibiia aumaǧyna būǧan 80 myŋ jyl būryn tüsken. Ony 1920 jyly jer öŋdep jürgen bır şarua tapty. Kädımgı kısınıŋ üstıne qūlaǧan kök tasy da bar. Ol oqiǧa 1954 jyly AQŞ-tyŋ Alabama aimaǧynda tırkeldı. Salmaǧy 4 kelı bolatyn meeteorit üidıŋ şatyry men töbesın tesıp, esı şyqqan äieldıŋ qoly men jambasyn janap ötken. Sol Amerikaǧa barǧanymyzda ündısterdıŋ tūtas taipasyn bır meteorittıŋ joq qylǧany jaiynda estıgenbız. Soltüstık Karolina universitetınıŋ ǧalymdary 13 myŋ jyl būryn osynda ülken aspan denesı jarylǧan dep tūjyrǧan. Sodan aimaqty mekendeitın januarlar men ündıster qyrylypty. Keiın "Klovis" atalatyn mädeniet osy aspan kezbesınıŋ kesırınen joq boldy. Aitpaqşy, "Arizon meteoritı" şe? Ol qūlaǧanda paida bolǧan şūŋqyrdyŋ aumaǧy at şaptyrym. Ǧalymdar eseptegende diametrı 1, 2 şaqyrym bolǧan. Oǧan metall tektes meteorit 49 myŋ jyl būryn tüsken. Deniel Berrindjer degen geolog ūsaq şaşyrandylaryn tapqan da, eŋ ülkenı jer astyna kırıp kettı dep tūjyrǧan. Ony qazyp şyǧu üşın bar aqşasyn şaşyp Arizon kraterın satyp alypty. Bärıbır qymbat metall tabylmady, esesıne Berrindjer otbasy oǧan türlı ätkenşekter ornatyp, turistık ortalyqqa ainaldyrdy. Osy HHI ǧasyrda Perudıŋ Boliviiamen şektes Titikaka kölınıŋ jaǧasyna qūlaǧan meteorittıŋ dauy köp boldy. Odan 600-dei adam zardap şekken. 15 metrlık şūqanaq paida bolǧan. Jaqyndap barǧandardyŋ bastary auyryp, qūsa bastaǧan. Sodan baryp "būl – meteorit emes, AQŞ-tyŋ qūlaǧan iadrolyq zymyrany" degen söz taraidy. Dereu ǧalymdar zertteuge keledı. Betterın tūmşalap, qoldaryna qolǧap kigenmen, olardyŋ da keŋsırıkterı küiıp, tamaqtary qarlyǧady. Şūqanaqqa tolyp qalǧan sudy ışken būqa aram qatady. Aqyr-aiaǧynda Peru geofizika institutynyŋ ǧalymdary "būl – aumaǧy bır metrdei tas meteorit" dep tūjyrǧan. Jerden tabylǧan aspan denesınen bıreu zardap şekse, bıreu paida tüsıredı. Chilidıŋ Ien Hatchion degen käsıpkerı ışıne 7 santimetrlık meteorit salyp, bır böşke şarap aşytqan. Babyna kelgende bötelkelerge qūiǧan. Onda meteorittıŋ Iýpiter men Marstyŋ arasyndaǧy asteroidter beldeuınen qaŋǧyryp kelıp Jerge tap bolǧanyn jazyp qoiǧan. Baǧasy sodan aspandap tūr. Araq-şarapqa zauqy joq Türkımenstanǧa 1998 jylǧy 20 mausymda meteorit tüstı. Köne Ürgenış audanyndaǧy Zaman auylynyŋ ırgesıne. Aldymen Taşauyz qalasynyŋ tūrǧyndary baiqaǧan. Oǧan deiın Jezqazǧan, Aral qalalarynyŋ üstınen ötken. Sol baiaǧy qatty ysqyryq. Auany qaq aiyrǧan jarylys. Dereu äskeri adamdar habardar etıldı. Azamattyq qorǧanys qyzmetı ölşegende radiasiialyq ahual qalypty eken. Mina ızdegıştı ıske qosqanda üş jarym metr tereŋdıkte bır zattyŋ jatqany anyqtaldy. Aldymen äldeqalai tüse qalǧan bomba ma dep qorqady. Sosyn şūqyrdy qazǧanda meteorit şyǧady. Ūzyndyǧy – 72, enı – 81, biıktıgı – 48 santimetr bolypty. Bıraq öte auyr, 820 kelı tartady. Ainaladan ūsaq şaşyrandylar şyǧady. Olardyŋ jiyntyq salmaǧy 40 kelıden asady. Aşǧabad ǧalymdary jarydy da qaldy. Bas aman, ärı ülken ǧylymi oljaǧa keneldı. Qaraqol meteoritı siiaqty qoldy bolǧan joq. Jamanşyŋ siiaqty negızgı kesegı taptyrmai tūrǧan joq. Täuelsız Türkımennıŋ taǧy bır salada bızden ozyp şyqqany talassyz.

Qainar Oljai 

informBIýRO