Eski aqyldyŋ paidasy
Būl 1966 jyly bolǧan oqiǧa edi. Osynyŋ aldynda ǧana qazirgi Şyǧys Qazaqstan, būrynǧy Semei oblysynyŋ Aiagöz audany eki audanǧa ainaldyrylǧan, Şūbartau degen jaŋa äkimşilik nysan paida bolǧan. Sol jyldary Telman Qūsataev degen adam bizdiŋ auylymyzǧa direktor bolyp keldi. Keremet isker basşy edi. Az jyldyŋ işinde bizdiŋ auylymyz millioner keŋşarǧa ainaldy. Mine, osy 1966 jylqy jyly erte köktemniŋ basynda auyldyŋ bir top jön biletin qariialary direktordyŋ qabyldauyna barady. Tumysynda tekti, körgendi jäne Stalin zamanynyŋ qatal tärbiesinen ötken Telman aǧamyz ülken adamdardy iilip qarsy alady, jaqsylap mäjilis qūrady. Osy mäjilis üstinde jyl sanaumen bala kezinen jaqsy tanys qariialar direktorǧa aldaǧy jyl – qoi jylynda jūt bolatynyn, sol jūtqa daiyndalu keregin aitady. Telman aǧamyz alǧaşynda qatty kümändanyp, qoi jyly jūt bola ma eken, jūt ädette doŋyz jylyna kelmeuşi me edi deidi. Ülkender jön-jobany qaiyra tüsindiredi. Osydan keiin direktor daiyndyqqa kirisedi. Äueli aryq-tūraq, köteremniŋ barlyǧyn sūryptaidy, etke aidaidy. Taŋbaly jas maldy iriktep alyp, käri tabyndy, käri otardy şyǧaryp tastaidy, ony da etke aidaidy. Alystaǧy şabyndyqtardy aldymen şauyp, pişendi qystaularǧa erte tasytady. Osy tynymsyz daiyndyq öz nätijesin berdi. Qoi jyly qys qatty boldy, qūryq boiy qar jaudy. Ol qar birneşe kün qysqy şilde kezinde azynaulaq degdip, erip, qaŋtardyŋ qyzylşūnaq aiazynda temirdei bolyp qatty. Sodan soŋ bükil audan, bükil Arqa köleminde maldyŋ qyrǧyny bastaldy. Būl jūt turaly sol kezdegi būqaralyq aqparat qūraldarynan mälimet izdep äure bolmai-aq qoiuǧa bolady. Sebebi, marksistik kommunistik teoriia boiynşa sosialistik qoǧamda maldyŋ jūttan, indetten qyryluy mümkin emes. Jalpy jūttyŋ, iaki basqa apattyŋ boluy mümkin emes, sosialistik qoǧamda. Sebebi… sebebi, jaratylystyŋ özi sosialistik qoǧamǧa yqylas-peiildi. Tabiǧat qūbylystarynyŋ özi Lenin atanyŋ aitqanymen jürip-tūrady. Sol sebepti, baspasöz, eşteŋe bolmaǧandai, sosializmdi jyrlap otyra berdi. Sol sebepti Semeidiŋ Şūbartau audany Kalinin atyndaǧy keŋşarynyŋ direktory Telman Qūsataevtyŋ bir bas maldy şyǧynǧa ūşyratpai alyp şyqqan äreketi eleusiz qaldy. Estuimizşe, qys-qystaudyŋ nätijelerine jäne aldaǧy mindetterge bailanysty Semeide ötken, oblystyŋ bükil keŋşar direktorlary qatysqan partaktivte joǧarǧy basşylar, qoǧamdyq däuletti qorǧaudyŋ, saqtaudyŋ taŋǧajaiyp ülgisin körsetken direktordy bir auyz sözben atap ketuge de jaramapty. Al Telman aǧamyzǧa aqyl-keŋes aitqan qariialar şe? Olardyŋ bar-joǧyn eşkim bilmeidi. Jäne ol şaldar, bylaişa aitqanda… özderiniŋ erlik istegenin bilmepti. Biletinderin bastyqqa aitty, eskertti. Boldy. Azynaulaq malyn baǧyp, şaiyn işip, kempirimen bir ūrsysyp, bir tatulasyp, qazaqtyŋ şaly osylai jüre beripti. Tek aqyldy bastyq jūttan keiin es jiǧan jaz kelip, jazdan keiin küz kelgende qariialardy üiine qonaqqa şaqyryp, rahmetin aityp, syi-siiapatyn berip şyǧaryp salypty. Retimen jyljyp uaqyt ötti. Eseiip, ärqaisymyz öz jolymyzdy taptyq. Äskerden keiin Abai atyndaǧy Qazaq pedagogika institutynyŋ filologiia fakultetine oquǧa tüstim. Birinşi kurstan keiin jazda üş mūǧalim – Ashat Äbilqaev, Mereke Jamanov jäne Mūhtar Maǧauin elu studentti bastap Taldyqorǧan oblysynyŋ Aqsu audanyna folklorlyq praktikaǧa bardyq. El işinen auyz ädebieti ülgilerin jinadyq. Almatyǧa qaityp kelip, üidi-üiimizge tarardyŋ aldynda barlyǧymyzǧa «öz auyldaryŋnan da ertegi, aŋyz-äŋgime jinai jüriŋder» dep tapsyrma bergen. Auylǧa kelgennen keiin söz biletin qariialardy şūqylai bastadym. Meniŋ naǧaşy atam, küişi Jünisbai Stambaevpen ömir boiy syilasyp ötken Myrzahan degen aqsaqal bar edi. Baiaǧy Telman aǧamyzǧa jūt jaiyn eskertken adamnyŋ biri ekenin bilemin. Osy turasynda äŋgime boldy. Myrzahan aqsaqal birneşe otyrysta müşel degenniŋ ne ekenin, eski jyl sanaudyŋ jön-jobasyn ūǧyndyrǧan. Al «osy jyl sanau ne üşin kerek?» degenimde, aqyldy qariia oilanyp otyryp bylai dedi: – Myna dünieniŋ quanyş-süiinişi, qasireti men qaiǧysy öziniŋ retimen, kezegimen kelip otyrady, qaraǧym. Jaqsy men jaman qalai bolsa solai kele salmaidy. Näubet bolsyn, näsip bolsyn, öz jüiesimen keledi. Jyl sanaityn esepşiler osyny, jūttyŋ qai jyldary qaitalanyp otyratynyn, taǧy da tolyp jatqan närselerdi biledi. Üirenseŋ sen de biletin bolasyŋ. Sodan soŋ et penen şai almasyp kelip otyratyn qazaqtyŋ ūzaq dastarhanynda senudiŋ özi qiyn mälimetterge qanyqtym. On eki jyl – bir müşel. Müşel bes ret ainalady. Būl «ainalma müşel» dep atalatyn alpys (60) jyldyq kezeŋ qazaqta «bir jas» dep aitylady eken. Mysaly, «eki jastyŋ birine de kelmei öldi» degen söz alpysqa jetpei ölgen adamǧa aitylady. – Alpys jyl – «bir jas», nemese «bir jyl» dep atalady eken, olai bolsa biyl, sondai jyldyŋ neşinşisi? – dep sūradym. Qazaq Ordasynyŋ şamamen 1456 jyly qūrylǧanyn, sodan beri taǧy da şamamen 521 jyl ötkenin bilemin. Qaǧaz-qaryndaşymdy alyp, ilezde eseptep şyǧardym. Alpys jyldyq «ainalma müşeldiŋ» segiz jarymy ötipti. Osyny aittym. – Segiz jarym müşel şyǧar? – dedim. – Joq, – dedi Myrzahan aqsaqal basyn şaiqap külip. – Endi qanşa? Qariia töbemnen toŋq etkizgen. – Biyl 270-jyl. Eseptedim. Senbedim. Sebebi, esep boiynşa 16 200 jyl bolyp şyqty. Osyny aittym. – İä, jylǧa ainaldyrsa solai bolatyn şyǧar, – dedi aqsaqal kelisip. Üige kelgennen keiin qaitadan esepke otyrdym. Ol 1977 jyldyŋ şilde aiy edi. Bükil älemde qabyldanǧan hristian kalendary boiynşa solai. 1977 jyl. Mūsylman kalendary (Hidjra) boiynşa 1398 jyl. Al bizdiŋ jyl sanauymyz boiynşa 16200 jyl. Egerde jer betinde qazaqtyŋ jyl sanauy degen bar bolsa, onda bizdiŋ kalendarymyz (nemese, qazirgişe aitqanda – küntizbemiz) boiynşa osylai. 16200 jyl! Sene almadym. Eşkimge körsetkem joq. Özim senbesem, basqany qalai sendirem. Äri-säri küide edim. Senbeiin desem, būl mälimetti bergen Myrzahan aqsaqal ömirinde ötirik aityp körmegen adam. Seneiin desem, aqylǧa siiatyn emes. Keiinnen Asqar aǧaǧa (Süleimenov) aittym. Sendi. – Solai ekenine eşqandai kümäniŋ bolmasyn, – degen edi ol ädetinşe sigaretin būrqyratyp otyryp, – tek jazba mälimet qana kerek. Anau Karl Iаspers degen, adamzat tarihyn zerttegende, bes myŋ jyldan aryǧa baruǧa bolmaidy, dep «jarlyq» şyǧaryp qoiypty ǧoi. (Asekeŋniŋ aityp otyrǧany, belgili nemis ǧalymy Karl Iаsperstiŋ «Smysl i naznachenie istorii» – «Tarihtyŋ mäni men mūraty» dep atalatyn kitaby edi. Būl kitabynda ǧalym, adamzat tarihyna qatysty eŋ köne jädigerdiŋ jasy – 5 myŋ jyl. Odan arǧy tarihty kuälandyratyn bir japyraq qaǧaz joq. Sol sebepti, biz, osy 5 myŋ jyldyq tarihty ǧana äŋgime ete alamyz, tarih ǧalymy osy kezeŋnen ary bara almaidy, barmau kerek, tek osy kezeŋge ǧana üiirilui kerek dep jazǧan). Sodan soŋ Erik dosyma (Kökeev) körsettim esep-qisaptarymdy. Qaltqysyz sendi. Asqar aǧanyŋ sözin qaitalap, «jazba mälimet bolsa, qazaq kalendary degen ūǧymnyŋ ǧylymi ainalysqa enui ǧajap emes» dedi.
Djeims Cherchvardtyŋ erligi
Künderdiŋ küninde şumertanu (şumerologiia), assiriiatanu (assirologiia) degen ilimderdiŋ bar ekeni, adamzat tarihy joǧaryda aty atalǧan Karl Iаspers belgilep bergen 5 myŋ jyldyq merzimdi qanaǧat ete almaityndyǧy, ol şekten baiaǧyda ötip ketkendigi aian boldy. Sondai-aq, Oljas Süleimenovtiŋ «Az i Iа» kitaby jaryq körgennen keiin qazaqtardyŋ şumertanumen ainalysuǧa haqysy joq ekeni jäne aian boldy. Şamasy, ǧalymnyŋ qolynda baiyrǧy qaŋly (skif) men assiriia, qaŋly men Babyldyŋ araqatynasy tarihyna qatysty mol mälimet bolǧan. Alaida «Az i Iа»-dan keiin Resei ǧalymdary bastaǧan laŋnyŋ äserinen, kesirinen, Qazaqstanda 37-jyldyŋ elesi qaita tirilgendei boldy. Odaqtyq jäne qazaqstandyq baspalardan şyǧaiyn dep jatqan qanşama kitaptar toqtatylyp, qaiyra senzuradan ötkizildi. Ärine, ol mälimet jerde qalǧan joq, aqynnyŋ «Qyş kitap» («Glinianaia kniga») atty äigili poemasyna özek boldy. Biraq, bäribir, oqi biletin adamǧa, siujette keltirilgen mälimetter dastanǧa syimai laqyldap tögilip jatqany, ǧylym bola almaǧandyqtan, amalsyz körkem şyǧarmaǧa ainalǧandyǧy aiqailap körinip tūrar edi. Keiinnen zaŋdy-zaŋsyz joldarmen taǧy da qanşama mälimetke qol jetkizdik. Sodan soŋ keŋes halqynyŋ intellektualdyq damuyn bir ǧasyrǧa, al qazaq oiynyŋ jetiluin kem degende eki jarym-üş ǧasyrǧa keşeuildetken «temir perde» qūlaǧannan keiin, batystan ozyq ädebiet keldi. Aǧylşynnyŋ belgili ǧalymy Djeims Cherchvardtyŋ eŋbekterimen osy kezde tanysyp edim. HIH ǧasyrdyŋ 60-jyldary Ündistandaǧy aǧylşynnyŋ otarlyq armiiasynyŋ ofiseri Djeims Cherchvard sol jerdegi ǧibadathanalardyŋ birinde ūmytylyp ketken köne jazumen jazylǧan qyş kitaptarǧa jolyǧady. Osydan bastap D.Cherchvard jer betinde bolǧan, keiinnen joiylyp ketken köne örkenietterdiŋ tarihymen ainalysady. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men bükil HH ǧasyr boiy batys äleumetiniŋ ǧylymi hrestomatiialarynyŋ biri bolǧan ǧalymnyŋ eŋbekteri arada kem degende 130 jyl ötkende bizge äzer jetip otyr. Mine, qūrmetti oqyrman, meniŋ zamandasym bolsaŋyz – öziŋiz körgen, al baǧyŋyzǧa qarai düniege keiin kelgen bolsaŋyz, onda öziŋiz körmegen, büginde ötken tarihqa ainalǧan keŋes qoǧamy men onyŋ ǧylym-biliminiŋ siqy osyndai edi. Sonymen, äŋgime, D.Cherchvardtyŋ basty eŋbegi – «Köne kontinent Mu» («Drevnii kontinent Mu») kitaby jaiynda. Büginde at töbelindei az ǧalymdar toby ǧana biletin, sanskritten de arǧy, eŋ köne jazumen jazylǧan qyş, tas kitaptardy tirnektei zerttegen, taǧy da qanşama qosalqy mälimetterdi qatystyrǧan ǧalym aqyr soŋynda taŋǧajaiyp tūjyrymǧa kelgen. Būl tūjyrym boiynşa Tynyq mūhitta, qazirgi Mūhitstan (Okeaniia) jerinde alyp qūrlyq (kontinent) bolǧan. Qūrlyq Gonolulu men Gavai araldarynan oŋtüstikke Fidji aralyna qarai 5 myŋ milge (1 mil – 1,6 şaqyrym), qazirgi Palau aralynan şyǧysqa, Fransuz Polineziiasy, Tuamotu araldaryna qarai 3 myŋ milge sozylyp jatypty. Älemdik kartaǧa qarasaŋyz, Jaŋa Gvineia men Avstraliia jäne sol Mūhitstannyŋ är jerinde şaşyrap jatqan sansyz araldar osy ūlan-ǧaiyr kontinenttiŋ aman qalǧan bölşekteri, synyqtary ma dep qalasyz. Minekei, älemdik ǧylym tarihi jädiger dep köp moiyndaǧysy kelmeitin osy qyş kitaptarda aitylǧandai, atalǧan qūrlyqta osydan 50 myŋ jyl būryn adamdyq tirşilik bastalypty. Kitaptarda būl materik Mu dep atalady. Dami kele, örkendei kele, būl qūrlyq bükil älemge öziniŋ üstemdigin ornatady. Halqynyŋ sany öse kele 60 millionǧa jetipti. Sanasy öte biik örkeniet jer betinde imandy, ädiletti zaman ornatady. Eski jädigerlerde köp aitylatyn, adamzat basynan ötip ketken ūjmaqtai Altyn zaman osy eken. Qūrlyq – arasy tar būǧazdarmen bölingen üş araldan tūrady eken, osy üş alyp aralda negizgi jeti ülken qalalar men auyldar bolǧan. Qūrlyq tūtastai asa biik emes töbelerden tūrady eken, tropikalyq yqylymda tūrǧandyqtan qalyŋ jynys orman, sai-sala syldyrap aqqan būlaq, qisaby joq özen men köl, igerilgen jerde taŋǧajaiyp miua, hoş iisti gülder. Adam meiirimdi, qoǧam meiirimdi bolǧannan keiin dalanyŋ taǧy aŋdary eş seskenbei üi malymen qatar jaiylady. Äleumet öte bilimdi bolǧan. Äsirese, astronomiia, säulet öneri, matematika, teŋizşilik biik deŋgeide damyǧan. Bügingi zamanda älemniŋ är tükpirinde qalai eseptelinip, qalai salynǧany belgisiz zaŋǧar ǧimarattar, piramidalar, taǧy da tolyp jatqan qūrylystar sol ūly örkeniettiŋ bizge jetken jūrnaqtary deidi ǧalym. Älbette, Djeims Cherchvard aǧylşyn bolǧandyqtan, qanyna tartpai tūrmaidy. Mu kontinentiniŋ halqy negizinen aq näsil edi, biraq, sonymen qatar sary, qoŋyr, qara näsildiŋ ökilderi de boldy dep jazady ǧalym. Altynmen aptap, asyl taspen bezendirilgen alyp sarailar alǧaş osy qūrlyqta salynǧan, älemdi şarlaityn alyp kemeler alǧaş osy qūrlyqta jasalǧan. Näsilşildik, adamdy kemsitu atymen joq, sol sebepti imperiianyŋ qai salada jetken jetistigi bolsa da bükil älemge, barlyq adamzatqa ortaq. (Jäne, D.Cherchvardtyŋ söziniŋ jany bar ekenin moiyndauymyz kerek, sebebi, Mūhitstan araldarynyŋ qazirgi tūrǧyndary şynynda da qan, gen jaǧynan aq näsilge öte jaqyn ekeni belgili bolyp otyr). Älem bir ǧana bilikke moiynsūnǧan, bir ǧana imperatorǧa baǧynǧan. Ol kezde planetada igerilmegen jer bolmapty. Jer şarynda qanşa topyraq bar, qanşa jūrt bar – barlyǧy da esepte. («Aşylmaǧan jer», «Jaŋa jer» – būl HV ǧasyrda Europa teŋizşiligi örkendep, aq näsil geografiiany meŋgerip, jer şaryn qaita tani bastaǧanda paida bolǧan terminder). İmperiianyŋ qūramynda qanşa türli näsil, halyq bar – barlyǧy da teŋ qūqyqty. Ol kezdegi imperiianyŋ koloniiasy bizdiŋ ūǧymymyzdaǧy otar emes. Ol kezdegi dinniŋ asyldyǧyn, dünietanymnyŋ tazalyǧyn aina-qatesiz beinelei alatyn termin tabu qiyn. Biz oilanyp otyryp (jäne qinala otyryp) sol yqylym zamandaǧy adamdyq mädenietke eŋ jaqyn keledi-au dep «ekologiialyq sana» degen anyqtamany taŋdap aldyq. Būl termindi qazirgi ūǧymda, iaǧni adamnyŋ tabiǧatqa, qorşaǧan ortaǧa degen jauapkerşiligi maǧynasynda emes, asa keŋ maǧynada tüsingen abzal. «Adam näsilderi ǧana emes, adam men haiuanat, adam men ösimdik – barlyǧynyŋ qūqyǧy teŋ, sebebi, barlyǧyn Qūdai jaratqan». Mine, qysqaşalap aitqanda, D.Cherchvard äŋgime etip otyrǧan, osydan elu myŋ jyl būryn tirşilik keşken qoǧamnyŋ ūstanǧan negizgi ūstanymy osy. Ol kezdegi koloniia – imperiianyŋ qamqorlyǧyndaǧy jūrt degendi bildiredi. Kezi keledi, koloniia eseiip, özin-özi bilei alatyn därejege jetkende imperiiadan bölinip şyǧady. Alaida, jaŋa egemendik, imperiiadan enşisin alyp bölek şyqqanymen adamdyq qoǧamnan bölek ketpeidi. Koloniianyŋ jerinde de bükil imperiiaǧa ortaq, eŋ äueli jäne eŋ soŋynda, iaǧni basynan aiaǧyna deiin adamşylyqqa, ekologiialyq sanaǧa negizdelgen zaŋdar jürip tūrady. Joǧaryda aitqanymyzdai, būl kezeŋ, adamzattyŋ eŋ köne jädigerlerinde «Altyn ǧasyr», «Altyn zaman» degen atpen qalypty.Qūrlyqtyŋ küireui
Mu kontinenti qalai küiredi, taŋǧajaiyp, ertegidei äleumet adamzat tarihynan qalai ketti, köne jädigerlerde köp aitylǧan alyp qūrlyq bügingi kartalarda nege joq? Endi şama-şarqymyzşa osy sūraqtarǧa jauap beruge tyrysaiyq. Bügingi tarih ǧylymy Karl Iаspers kezinde belgilep bergen 5 myŋ jyldyq uaqyt keŋistiginde öristedi. Al būl merzimde adamzattyŋ esinde qalatyndai bükilplanetalyq apat bola qoimaǧan siiaqty. Bola qalǧan künniŋ özinde ol apat esepke alynbas edi, sebebi, apattar teoriiasy, Ch.Darvin qalyptastyrǧan, evoliusiialyq jolmen birtindep damu teoriiasyna qaişy keledi. D.Cherchvard jäne taǧy basqa ǧalymdar qalyptastyrǧan būl teoriia adamzat tarihyn jerdiŋ geologiialyq tarihymen bailanysta qaraidy, sol sebepti bügingi ǧylym jauap bere almaityn köptegen saualdarǧa atalmyş teoriia ǧana jauap bere alady. Jer betinde kezdesetin fenomenaldyq artefaktardyŋ şyǧu tegin darvinizm tüsine almaidy. Jäne tüsindirip bere almaidy. Mysaly, adamnyŋ etin qorek etetin, damudyŋ eŋ tömengi satysynda tūrǧan bir taipa tabyldy deiik. Sol tabylǧan jerin atam zamannan beri, myŋdaǧan jyldar boiy mekendegen. Künderdiŋ küninde ǧalymdar taipanyŋ jerinen alyp piramida, nemese asyl taspen bezendirilgen saltanatty saraidyŋ synyqtaryn tabady. Būndai saraidy tūrǧyzu bügingi tehnikanyŋ qolynan kelui de mümkin, kelmeui de mümkin. Al endi osy sarai men piramida nemese tabylǧan basqa qūrylystyŋ tabiǧatynan tanylyp tūrǧan örkeniettiŋ deŋgeiin jer iesi – jabaiy taipanyŋ damu deŋgeiimen salystyryp köriŋiz. Ärine, salǧastyra almaimyz, sebebi, arasy jer men köktei. Al apattar teoriiasy (ǧylymi tilde «katastrofizm teoriiasy» – «teoriia katastrof», «teoriia katastrofizma») salǧastyryp tüsindire alady, sebebi, örkeniettiŋ jaratylys qūbylystarymen birge ilgerindi-keiindi damitynyn basşylyqqa alady. Osy küni birqatar ǧalymdar (mysaly İmmanuil Velikovski) Bibliiada aitylatyn aqyrzaman suretteriniŋ Qiiamet suretteri ekenine kümän keltiredi. Būndai sūmdyq körinisti, adam öz betinşe tūryp elestete almaidy, aqyrzaman turaly sol aqyrzamandy közben körgen adam ǧana jaza alady deidi İ.Velikovski. Demek, Injildiŋ paiǧambarlary, jer betinde bolǧan ǧaryştyq apattardyŋ biriniŋ nemese birneşeuiniŋ kuäsi bolǧan. Mu kontinentiniŋ joiyluyn sondai ǧaryştyq apattyŋ biri dep qaraŋyz, D.Cherchvard keltirgen köne jädigerlerdiŋ aitysynda Mu eki apatqa ūrynǧan. Alǧaşynda bükil qūrlyq birneşe ret silkinip baryp toqtaǧan. Ärine, qanşama qalalar, alyp sarailar, taǧy qanşama qūrylystar qiraǧan. Kontinettiŋ halqy qiraǧannyŋ barlyǧyn qalypqa keltiredi de, osymen tynym tabady. Apat qaitalanuy mümkin, kelesi apat aqyrzaman boluy mümkin, qūrlyq joiylyp ketui mümkin degen oi eşkimniŋ basyna kelmese kerek. Sonymen uaqyt ötip, alǧaşqy zilzala ūmytylyp, ertegige ainalǧanda ekinşi jäne soŋǧy apat bastalady. Ǧalym keltirgen «Troan manuskripty», «Kortestiŋ kodeksi», «Lhasanyŋ şejiresi» siiaqty köne jädigerler kontinenttiŋ tübine jetken apatty bylai suretteidi: «Bükil qūrlyq ornynan köterilip, tolqynda tūrǧandai şaiqaldy. Jer dauyl kezindegi aǧaştyŋ japyraǧyndai qaltyrady. Altyn sarailar men ǧibadathanalar, eskertkişter opyryla qūlady. Qalalar tau-tau üiindige ainaldy», «Myŋdaǧan adamdardyŋ ölim aldyndaǧy aiqaiynan qūlaq tūndy. Barlyǧy altyn sarai men ǧibadathanadan pana izdedi, alaida, jerdiŋ jaryǧynan şyqqan örtten qaşyp, qaiyra dalaǧa şyqty. Adamdar qoldaryn jaiyp, «Qūtqara gör bizdi, Mu!» dep jalbaryndy». «Bir tünniŋ işinde alyp qūrlyq bölek-bölek synyp, kündei kürkirep mūhitqa batty. Tūtastai ört alǧan kontinent jahannamnyŋ tūŋǧiyǧyna boilai berdi», «Ört barlyǧyn jalmady. Mu jäne onyŋ 64 million tūrǧyny qūrbandyqqa şalynyp kete bardy». Qūrlyq joiylǧanan keiin, endi jaŋa zilzala keldi. Ol – seksen million şarşy şaqyrym su, bükil Tynyq mūhit edi. Jan-jaqtan qaumalaǧan su, aspanmen talasqan alyp tolqyndar bir kezdegi ūly örkeniettiŋ orta tūsyna kelip, bir-birine şapşyp baryp tynym tauypty. «Baqytsyz qūrlyq, adam atty maqlūqattyŋ alǧaşqy otany, öziniŋ baitaq şaharlarymen, altyn sarailarymen, barlyq önerimen, bilimimen körgen tüske ainaldy» dep jazady D.Cherchvard. Al endi osy joiqyn apattan aman qalǧandar bar ma edi? Bar bolsa, olardyŋ taǧdyrlary ne boldy? D.Cherchvard būl turasynda bylai deidi: «Apattan aman qalǧandar maŋaidaǧy araldar men arhipelagtardy panalady. Bir-aq künde barlyǧynan airylǧan būlardyŋ qolynda eşteŋe joq edi. Is jaratatyn saiman da, kiim de, jeitin as ta, eşteŋe de joq. Tek qana tulaqtai jer men şetsiz-şeksiz mūhit. Olardyŋ boiyn bilegen ürei men tüŋilisti elestetu qiyn emes. Örkeniettiŋ bar bazary joiyldy. Endi ne qaldy? Qarap otyryp aştan ölu. Myŋdaǧan şaqyrym jerde qalǧan būrynǧy koloniialarǧa jüzip baratyn keme de, qaiyq ta, sal da joq. Köp adamnyŋ apat äserinen jyndanyp ketkenine eşqandai kümän joq, basqalary tezirek ölim tiledi. Sebebi, ölim azaptan qūtqarady. Būlar üşin tiri qaludyŋ bir ǧana joly bar edi. Ol – kannibalizmge baru, iaǧni, bir-biriniŋ etin qorek etu. Osylaişa asa biik damyǧan örkeniet ökilderi jabaiylyqtyŋ eŋ tömengi deŋgeiine tüsti. Örkenietti adamnyŋ būndai astan alǧaşynda jiirkengenine eşqandai kümän joq, sondyqtan olardyŋ köbi atalǧan jahildikke barmai aştan öldi dep seneiik. Alaida, ǧasyrdan ǧasyr ötti, ūrpaqtar birin-biri toqtausyz almastyrdy. Osylaişa araldardyŋ beibaq tūrǧyndary jabaiylyqtyŋ tūŋǧiyǧyna bata berdi. Dinmen tiianaqtalǧan, ūrpaqtan-ūrpaqqa ötken izgi dästürler aqyrynda tolyqtai ūmytyldy. Adam sanasynan köne abyroi men kisilik öşti. Mu dep atalatyn ūly qūrlyqtyŋ koloniialary metropoliianyŋ örkeniet jetistikterin taǧy biraz uaqyt joǧaltpai ūstap tūrdy, alaida, imperiianyŋ qamqorlyǧy tyiylǧannan keiin, aqyryndap olar da azyp-tozdy, aqyrynda jer betinen joiyldy. Al köne örkeniettiŋ, ölgen örkeniettiŋ jūrtynda jaŋa örkenietter paida boldy». Būl jerde D.Cherchvard, Mūhitstannyŋ köptegen araldaryn mekendegen, gen tūrǧysynan aq näsilge jaqyn, alaida, tas däuirindegi jabaiylyqta ömir sürip jatqan taipalar, aqiqatynda, baiaǧy joǧary damyǧan örkeniettiŋ, Mu dep atalatyn ūly imperiianyŋ mūragerleri degendi aityp otyr. Djeims Cherchvard būl jaŋalyqty HIH ǧasyrda aşty. Arada ǧasyrdan astam uaqyt ötti. Ärine, jaratylystanu ǧylymy osyndai ūzaq uaqyt barysynda bir ornynda tūrǧan joq. Damydy. Tehnikanyŋ eŋ soŋǧy jetistikterin paidalandy, ülken jetistikterge jetti. Büginde jaratylystanu ǧylymy, tarih ǧylymy D.Cherchvard siiaqty pionerlerdiŋ aitqandaryn, ötken ǧasyrda küpirlik bolyp sanalǧan oilaryn jarym-jartylai bolsa da moiyndap otyr. Topanǧa deiingi köne örkenietterdi zerttegen ǧalymdar Djeims Cherchvardpen bir mäselede ǧana kelise almaidy. D.Cherchvardtyŋ qatesi – bir kontinenttiŋ apatyn bükilälemdik apattan bölip qarauynda. Egerde Mu kontinentiniŋ joiyluy jergilikti apat bolatyn bolsa, onda bäri de basqaşa bolar edi. Apattan keiin apta ötpei, imperiiamen eki aradaǧy qatynastyŋ üzilgeninen, kündelikti jolauşylar men türli tauar tasyǧan kemelerdiŋ kelui sap tyiylǧanynan sekem alǧan imperiianyŋ basqa jerleriniŋ, koloniialardyŋ tūrǧyndary ne bolǧanyn dereu anyqtauǧa tyrysar edi. Bolǧan jaiǧa qanǧannan keiin tiri qalǧan adamdardy tasyp alyp keter edi. Nemese, basqaşa aitatyn bolsaq, D.Cherchvard aitqan, «Mūhitstan aralyndaǧy jabaiy qoǧam» paida bolmas edi. Ūly ǧalym osy jerden ǧana süringen. Ol aitqan, joǧary örkenietti Mu kontinenti adamdarynyŋ Mūhitstan araldaryna jetip, sol jerde jabaiylanyp, primitiv deŋgeige tüsui bir ǧana jaǧdaida – älemdik apat bükil adamzatty jalmaǧanda ǧana mümkin. Osylai bolǧanda ǧana, qūrlyqtardyŋ barlyǧy küirep, adamdar bir-birin qūtqarmaq tügili basymen qaiǧy bolyp ketkende ǧana, osyndai damyǧan örkeniet izdeusiz qalady. Iаǧni, D,Cherchvard öz erkinen tys, bükil älemdi qiratyp, jaipap ötken, örkeniet ataulyny joiǧan ūly apat – Topanǧa kelip tirelgen. Alaida, qolyndaǧy mälimet jetimsiz bolǧandyqtan ülken tūjyrymdarǧa bara almaǧan. Endı äŋgımemızdıŋ basyndaǧy qazaq küntızbesıne qaityp keleiık.Köne eldık
D.Cherchvard qytaidyŋ jylnamasyna sılteme jasap otyryp arǧy türıkter örkenietı osydan 17 000 jyl būryn özınıŋ şyŋyna jettı deidı. Arǧy türık imperiiasy Mudyŋ bas koloniiasy eken. Djeims Cherchvard keltırgen kartada imperiiasynyŋ jerı bızdıŋ, iaǧni türık halyqtarynyŋ Otany – Euraziiany alyp jatyr. Jerı de, aty da bızdıkı. Iаǧni, Arǧy türık imperiiasy – bızdıŋ babalarymyz qūrǧan köne eldık. 17000 jyl… ärine, aqylǧa simaidy. Bıraq, bızdıŋ bügıngı aqylymyzǧa ǧana. Sovet zamanynda bızdıŋ jazba tarihi ǧylymymyz qaiyra jaŋǧyra bastady. Osy jaŋadan düniege kelgen, nemese qaiyra düniege kelgen tarihi ǧylym qalt etpeitın qadaǧalauda boldy. Osy kezde, totalitarlyq tarih, sananyŋ ezgısı äserınen bız «jüz jyldyq», «ekı jüz jyldyq», «üş jüz jyldyq» degen «tarihtarǧa» üirendık. Bızdı osyǧan üirettı. Odan aryǧa baruǧa bolmaidy. Tıptı, Qazaq Ordasynyŋ bes ǧasyrlyq tarihynyŋ özın bızge qimaityn. Al töŋırektegı Qytai, İran, İndiia, Mysyr, Qiyr Şyǧys jūrttary ondaǧan myŋ jyldyq tarihtaryn aityp otyrady. Jäne olarǧa älemdık ǧylymnyŋ moiyndaǧanmoiyndamaǧanynyŋ keregı joq. Eŋ bastysy – sol jerde tūryp jatqan halyq öz tarihyna sense boldy. Arǧy türık imperiiasy, D.Cherchvardtyŋ aitysynda Tynyq mūhittan bastap Batys Europaǧa deiıngı, oŋtüstıkte İndiia, Birma men Parsydan soltüstıkte Sıbırge deiıngı jerdı alyp jatypty. Sıbır jaqtaǧy anyq şekarasy belgısız, alaida oŋtüstık Sıbırden arǧy türık qalalarynyŋ jūrttary tabylǧan. Köne İndiianyŋ jädıgerlerınde olardyŋ Ortalyq Europany jaulap İrlandiiaǧa deiın, batys pen oŋtüstık tarapta qazırgı Fransiia, İspaniia jäne Balkan tübegıne deiın jetkenı aitylady. Euraziiada adam näsılınıŋ paida boluyn tiianaqtaityn arheologiialyq mälımetter, aqiqatynda, arǧy türıkterdıŋ Europaǧa jyljuynyŋ, Europany jaulauynyŋ tarihi kuälıkterı bolyp tabylady, dep jazady D.Cherchvard. «Arǧy türıkterdıŋ tarihy – ariilerdıŋ tarihy, olardyŋ astanasy qazırgı Gobi şölındegı HaraHoto. Arǧy türık imperiiasy kezınde qazırgı Gobi şöl emes – jazyl jazira abat ölke eken. Arǧy türıkter biık örkenietke jettı, astrologiia, tauken ısı, toqyma öndırıs, säulet, matematika, auylşaruşylyq, jazusyzu, medisina – osynyŋ bärı arǧy türıkterde boldy. Jıbek pen basqa mata, terı, aǧaş pen metalldan türlı äşekei, altyn, kümıs, qola, qyş müsınderdı jasaudy, arǧy türıkter äigılı Mysyr örkenietınen köp būryn üirengen. Arǧy türık imperiiasynyŋ bır bölıgı Mu kontinentı suǧa batardan būryn, al qalǧan bölıgı bas qūrlyqtan keiın joiyldy. Prjevalskiidıŋ süiıktı şäkırtı, professor P.K.Kozlov, HaraHoto töŋıregınde qazba jūmystaryn jürgızıp, 18 metr tereŋdıkte taŋǧajaiyp qazynaǧa tap bolǧan. Būl qazynany almaq tügılı qol tigızuge rūqsat bermegennen keiın, ol, fotoǧa tüsırıp alǧan. «Sandi Amerikan» jurnalynyŋ rūqsatymen men būl fotosuretterge qol jetkızdım. Osy fotosuretterdıŋ ekeuın kıtabymda jariialap otyrmyn, sebebı būl – simvolǧa toly beder» deidı ǧalym. «Būl surettegı zattardyŋ 17189 myŋ jyldyq tarihy bar ekenıne menıŋ eşqandai kümänım joq. Bırınşı fotografiiada jıbekke salynǧan suret tūr; äiel patşa men onyŋ jūbaiy. Äuelı äiel patşanyŋ boiyndaǧy simvolikany zerdeleiık. Basyna kigenı üş aiyr täj. Täjdıŋ ortasynda – üş säulelı şeŋber. Patşanyŋ artynda ülken şeŋber – Kün, jelkesınde kışırek şeŋber – Kışı Kün tūr. Ülken şeŋber – bas patşalyq Mu, kışı şeŋber – Arǧy türık imperiiasy. Patşanyŋ sol qolynda üş aiyr asa. Üş aiyr – ılkı Otan, Mudyŋ simvoly. Patşa, ılkı Otannyŋ simvoly – qauyzy alaqandai aşylǧan qasiettı lotos gülınıŋ üstınde otyr. Būl, patşanyŋ altyn taǧy men qolyndaǧy bilıktıŋ ılkı Otannan, bas patşalyq Mudan tamyr tartatynyn körsetetın simvol. Patşanyŋ jūbaiynda būl simvoldar joq. Alaida, onyŋ basyndaǧy täjdıŋ üş aiyr bolyp keluı – būl da ılkı Otannyŋ san arqyly beinelenetın simvoly. Kozlov bırneşe asanyŋ suretın tüsırgen. Bızdıŋ kıtabymyzda keltırılgen ekınşı surettegı asataiaqtyŋ, äiel patşanyŋ qolyndaǧy asataiaqtan aiyrmasy bar; būl keiıngı variant, bıraq simvolika sol būrynǧy küiınde qalǧan. Asataiaqtyŋ joǧary jaqtary üş aiyr bolyp keledı. Üş – ılkı Otannyŋ sandyq simvoly. Sonymen, Aziia, Amerika, Oŋtüstık teŋızderdıŋ araldary men Jaŋa Zelandiianyŋ simvolikasy sol jerdı mekendegen halyqtardyŋ aŋyzdarymen astas keledı eken. Būdan artyq, anyq, būdan nanymdy kuälık tabuǧa bolar ma edı? Kım bıledı. Ol üşın köne babalarymyzdy körden tūrǧyzyp, Mu kontinentınıŋ taǧdyryn öz auyzdarynan aitqyzuymyz kerek şyǧar» dep qorytady būl taraudy D.Cherchvard. Arǧy türık imperiiasy qalai küiredı? Topannyŋ tarihyn zertteitın ǧalymdar būl künde bır pıkırge kelgen. Bız «Topan suy» dep ataityn, älemdık örkeniettı küiretıp, bükıl adamzat balasyn kerı – jahildıkke qarai aparyp tastaǧan planetarlyq apat osydan 11500 jyl būryn bolǧan. Olai bolsa bızdıŋ jyl sanauymyz apattan 4700 jyl būryn bastalǧan. Alaida, D.Cherchvard qytai mälımetterıne sılteme jasai otyryp, Ūly Arǧy türık imperiiasy osydan 17000 jyl būryn örkeniettıŋ şyŋyna şyqqan deidı. İmperiianyŋ, bas bilık, Mu kontinentındegı ortalyq ökımetten qaşan egemendık alyp şyqqany belgısız. 16200 jyldyq küntızbe Arǧy türık örkenietı güldengen kezden segız (8) ǧasyr berı jatyr. Osy segız ǧasyrda ne boldy, ony bız bılmeimız. Jäne joramaldai da almaimyz. Bıletınımız, qandai da bolmasyn jyl sanau, küntızbe, äldebır ūly oqiǧadan bastalady. Mysaly, qazırgı jyl sanau Aisa ǧalaiyssalamnyŋ düniege kelgen jylynan bastalady. Sodan berı 2013 jyl ötıptı. Mūsylman jyl sanauy Mūhamed paiǧambardyŋ Mädinadan Mekege ötken jylynan bastalady. Sodan berı 1434 jyl ötıptı. Al osydan 16200 jyl būryn Ūly Arǧy türık imperiiasynda ne boldy, ony, egerde aiaq astynan bır jazba mälımet tabyla qalmasa, Qūdai ǧana bıledı deimız. Qolymyzda qazaqtyŋ esepşı qariialarynyŋ auyzşa aitqan mälımetı ǧana bar. Boldy. Bıraq, esesıne, köne örkenietter jaiyndaǧy, baiyrǧy jädıger ortalyqtarynan tabylyp jatqan mälımet ūşanteŋız. Osy mälımetterdı baiyptai zerdelep, batystyŋ jaratylystanuşy, tarihşy ǧalymdarynyŋ jazǧan eŋbekterı de Qūdaiǧa şükır, jeterlık. Mıne, osy jerde bız, baiyrǧy mädeniettıŋ özın bolmasa da, közın körgenderdı körıp otyrmyz. İä, qūrmettı oqyrman, älem tarihynda Ūly Arǧy türık mädenietınıŋ ızı, etken yqpaly sairap körınıp jatyr. Sol ızdı, sol yqpaldy tek oqi bılu kerek.Topannyŋ qarsaŋy jäne «kıtap-adamdardyŋ» paida boluy
Ūly Arǧy türık imperiiasy älemdık apattyŋ kele jatqanyn bılgen be? Älbette. Bılgen. Bıraq qara halqy emes. Kündelıktı tırşılık küibeŋımen jürgen qara tobyr, impram, tıptı bılgen närsesınıŋ özın ūmytyp qaluy mümkın. Apat jaiyn bileuşı äulet bılgen. Olai bolsa, bıle tūra nege tiısınşe daiyndyq jasamaǧan degen saual boi köteredı. Osy jerde mynadai bır närsenı tüsındırıp ketkımız keledı. Bügınde düniede qanşama sensasiialyq oqiǧalar bolyp jatady. Barlyq uaqyttaǧydai. Būnyŋ bırı ras bolsa, bırı ötırık, piartehnologiiamen qoldan jasalǧan sensasiia ekenı köp ūzamai aian bolady. Bıraq bır qyzyǧy jergılıktı ükımetter bolsyn, onyŋ syrtynda barlyǧynyŋ töbesınen qaraityn älemdık ükımet bolsyn, būl sensasiialarǧa eşqaşan kommentarii bermeidı. Nege? Halyqty dürlıktırmeu üşın. Bilıktıŋ būl tarapta ünsız qaluynyŋ basty bır sebebı – osy. Dürlıkken, būlǧaqqa şyqqan halyqqa ie bolu qiyn, kei jaǧdaida tıptı toqtatu mümkın emes. Sondyqtan sensasiianyŋ töŋıregınde «ünsızdık qabyrǧasyn» ornatu, jūrtty dürlıktırıp jürgen būlǧaqşyl adamdardySondyqtan sensasiianyŋ töŋıregınde «ünsızdık qabyrǧasyn» ornatu, jūrtty dürlıktırıp jürgen būlǧaqşyl adamdardy amalyn tauyp közın joiu – bilıktıŋ ejelgı paidalanatyn täsılı. Mynadai bır mysal. Osman imperiiasyn ūly jeŋısterge jetkızgen uäzır Mehmet paşa Sokolovich (türıkşe Sokollu Mehmet), kezınde, äskerdı būlǧaqqa jıbermeu üşın taŋǧajaiyp täsıl paidalanǧan. Europaǧa jasalǧan kezektı joryq kezınde armiiany özı basqaryp barǧan sūltan öledı. Sonda Stambulǧa qaityp kele jatqan Mehmet paşa jabyq küimede kele jatqan sūltannyŋ mäiıtımen tırı adammen söileskendei söilesedı. Eşkım eşteŋe baiqamaǧan, sūltannyŋ ölgenın eşkım bılmegen. Äskerdı amanesen Stambulǧa jetkızgen Mehmet paşa jaŋa sūltandy taqqa otyrǧyzyp, bükıl armiiany jaŋa ämırşıge antqa keltırgennen keiın ǧana baryp sūmdyq habardy jariialaǧan. Topanǧa deiıngı dästürlı örkeniette astronomiia öte joǧary därejede damyǧan dedık. Astronomiia degenımız, qarapaiymdap aitsaq, aspannyŋ tarihy. Näubet bolsyn, igılıknäsıp bolsyn belgılı bır retke, yrǧaq zaŋyna (bügıngı ǧylymda būl «ǧaryştyq sikl» – «kosmicheskii sikl» dep atalady) baǧynady dedık. Iаǧni, osydan 11500 jyl būryn, nemese bızdıŋ qazırgı jyl sanauymyzdan 9487 jyl būryn, nemese sol Arǧy türık zamanynan kele jatqan küntızbe boiynşa 4700şı jyly imperiianyŋ bileuşı äuletı kezektı ūly näubettıŋ taqaǧanyn bıledı. Qondygerqaŋlylar turaly jazǧan ekı tarihşy būl jaiynda azǧantai bolsa da mälımet beredı. Adamdar zılzala näubettıŋ kele jatqanyn on tört (14) jyl būryn bıldı, bıraq ol näubettıŋ qandai kepte keletının, qai jerdıŋ joiylatynyn, qai jerdıŋ aman qalatynyn, boljai almady, Jaratqan İenıŋ qai qabilany qūrbandyqqa būiyrǧanyn, qai qabilany aman alyp qalatynyn bıle almady. Sol sebeptı aqyrzaman keledı eken, aqyr barlyǧymyz qūridy ekenbız, olai bolsa Qūdaiǧa degen qūlşylyqta ne män, ne maǧyna bar dep, adamnyŋ aituǧa auzy barmaityn künäǧa batqan pendeler boldy. Būlardy patşalar aiausyz jazalady. Aqyrzaman kele jatqanyn aityp el ışın dürlıktırıp jürgen jūldyzşysäuegeilerdıŋ barlyǧynyŋ basy şabyldy deidı köne tarihşylar. Sodan keiın taǧy bır eleusız ǧana, bıraq bız üşın zor maǧynasy bar mälımettı söz arasyna qystyra salady. Patşalar ülemderdı (ǧalymdardy) jinap barlyǧyna kıtap jattatty deidı. Ol kıtapty ne üşın jattatqany aitylmaidy. Bıraq bızge onyŋ keregı de joq. Bız üşın osy bır auyz söz, jetıpartylatyn mälımet. Osy jerde men «Dästürdıŋ evakuasiiasy» degen jaŋa termindı ainalysqa engızgım keledı. «Evakuasiia» – «köşıru» degen söz. Köne örkeniettıŋ älemdık apat aldyndaǧy teŋdesı joq äreketın beinelei alatyn basqa söz taba almadym. Europa tılderınde, orys tılınde «evakuasiia», türlı apat, soǧys kezınde beibıt halyqty bolaşaq maidannyŋ jerınen basqa jaqqa köşıru degendı bıldıredı. Sondaiaq būl sözdıŋ malmülık, türlı däuletke de qatysy bar. Al bız atalmyş termindı basqaşa maǧynada qoldanǧymyz keledı. Ūly Arǧy türık imperiiasynyŋ ämırşılerı ǧalymdarǧa bükıl jazba mūrany jattatqan. Iаǧni, Dästürdı köşıruge, evakuasiiaǧa daiyndaǧan. Bıraq, būl, bır ölkeden ekınşı bır ölkege köşırudıŋ daiyndyǧy emes. Arǧy türık imperiiasy özınıŋ ūly mädenietın zamannan zamanǧa köşıruge daiyndaǧan. Nemese būdan da tüsınıktı qylyp aitsaq, bızdıŋ köne babalarymyz topannan keiıngı, aqyrzamannan keiıngı ömırge, tırşılıkke daiyndalǧan. Älbette, mädeniettı sol jazba küiınde de saqtauǧa äreket jasalǧanyna eşqandai kümän joq. Osy oraida mynadai bır oqiǧa esıme tüsedı. Erte köktemnıŋ laisaŋdy köŋılsız bır künı edı. Asqar aǧa, menıŋ Erık dosym üşeumız konservatoriianyŋ folklor kabinetınde otyrǧanbyz. Kün jeksenbı. Konservatoriiada bırdıekılı student bolmasa eşkım joq. Är taqyryptyŋ basyn şalǧan äŋgıme aqyrynda köne mädeniet mäselesıne kelıp tırelgen. – Menıŋ oiymşa, Mysyr piramidalary perǧauyndardyŋ qabyrstany emes, – dedı Erık, – Ol keiınnen qabyrstanǧa ainaluy mümkın. Al şyndyǧynda piramida – qoldan jasalǧan tau. Öte biık, jasandy tau. Olai bolsa piramidanyŋ ūşar basynda jasyryn kameralar bar. Ol kameralarda topanǧa deiıngı eŋ negızgı kıtaptar saqtauly tūruy mümkın. Asekeŋ qatty riza boldy. Ol kısınıŋ mynadai ädetı bar edı. Özı qūrmetteitın adamnyŋ janynda otyrǧanda, jaişylyqtaǧydai sigaret emes, qorqorǧa gavanalyq sigaranyŋ hoş iıstı japyraǧyn salyp şegetın. Būl joly da qorqoryn tūtatyp, jūpar tütındı būrqyratyp, bölmenı ary bır, berı bır kezıp öttı. – Sen geniisıŋ, – dedı sodan soŋ Erıktıŋ betıne qarap , – Osy künı mysyr ökımetı piramidalardyŋ ışın aqtaruǧa tyiym salǧan körınedı. Ol jerde ne bar ekenın bız, ärine, bılmeimız. Jäne köpke deiın bılmeitın bolamyz. Senıŋ joramalyŋ keremet. Armeniianyŋ ataqty kıtaphanasy Matenadarana Ararat tauynyŋ eŋ biık jerıne ornalasqan Közben köre almadyq. Bıraq tanystyrǧyş ädebietten barynşa tolyq mälımet aldyq. Osyǧan qarap otyryp, adamnyŋ köŋılınde neşetürlı kümändı oilar paida bolady. Armian ǧalymdary būl kıtaphananyŋ tıptı Altyn Orda kezındegı Kavkazdaǧy qypşaq handarynyŋ kıtaphanasy ekenın moiyndamaidy. Alǧaşynda Echmiadzin monastyrınıŋ kıtap qoimasy boldy, artynan Erevanǧa köşırıldı, osylaişa Armeniianyŋ bas kıtaphanasy, muzeiı boldy deidı. Osymen äŋgıme bıttı. Al ol kıtaphanadaǧy qypşaq tılınde jazylǧan kıtaptar qaidan kelıptı, zamanynda Altyn Ordanyŋ bilıgınen tys tūrǧan ol qandai Armian memleketı, ärine, būl saualdarǧa jauap joq. Jäne, armian bauyrlar, būl sūraqtarǧa jauap berudı kerek dep tappaidy. Ǧalym Aqseleu Seidımbekov «Sosialistık Qazaqstan» gazetınde qyzmet etıp jürgen kezınde Armeniiaǧa, osy Matenadarana kıtaphanasyna baryp qaitqan eken. Bır äŋgımesınde – Armiannyŋ kıtaphanasy emesau, – dedı basyn şaiqap otyryp, – Altyn Ordanyŋ ǧylymi ortalyqtarynyŋ bırıau. Kıtaptardyŋ eskılıgı sondai, qol tigızseŋ ügıtıleiın dep tūr. Kopiiasymen jūmys ıstei beruge bolady. Al tüpnūsqalar senımdı qoimalarda tyǧuly jatyr. – Tas, qyş kıtaptar bar ma? – dep sūradym. Ahaŋ säl ünsız qaldy da, – Kım bıledı, – dedı, – Qoimalaryna eşkımdı kırgızbeidı. Özderınıŋ aitysyna qaraǧanda, 56 myŋ jyl būryn jazylǧan kıtaptar bar eken. Kırıp, öz közıŋmen köre almaǧannan keiın, ne aituǧa bolady? Bız de «kım bıledı?» degennen basqa eşteŋe aita almaimyz. Osynşa qūpiialap saqtalǧanyna qaraǧanda, köldeneŋ jūrtqa körsetuge bolmaityn jädıgerlerdıŋ jasyruly jatqanyna eşqandai kümän joq. Al özımnıŋ jeke pıkırımdı bılgıŋız kelse, aitaiyn, qūrmettı oqyrman. Matenadarana – Topanǧa deiıngı kıtaptar saqtauly tūrǧan qoima. Armian ǧalymdary būl qoimany keiın, köp keiın paida bolǧan öz memleketterınıŋ tarihymen matastyra salǧan. Jazulary keşe ǧana paida bolǧan el. Mesrop Maştos degen adam 405 jyly armian älıpbiın tiianaqtaǧan eken. Alǧaşqy armiannyŋ jazba mūrasy – Bibliianyŋ armian tılıne audarylǧan nūsqasy. Mesrop Maştos pen katolikos Saak Partev öz oquşylarymen äuelı audarma jasaǧan, sodan soŋ töl şyǧarmalar jazǧan. 405 jyl armian jazba ädebietınıŋ tuǧan jyly bolyp esepteledı. Sodan berı 15 ǧasyr uaqyt ötıptı. Olai bolsa 56 myŋ jyl būryn jazylǧan kıtap olarǧa qaidan keldı? Jäne armian ǧalymdary būl kıtaptardy tym «jasartyp» jıbergen. Būl kem degende 12 myŋ jyldyq mūra. Būndai mūrany satyp alu, aiyrbastap alu, nemese köşırıp alu mümkın emes. Būndai mūra ne bar bolady, ne joq bolady. Baǧyna orai armiandarda bar. Tek aqiqatyna jetuge öre jıbermeidı. Al, şyndyǧynda būl Ararat tauynyŋ eŋ biık jerlerınıŋ bırıne amanattap kömıp ketken Arǧy türık imperiiasynyŋ kıtaphanasy. Kömulı kıtap saqtaluy mümkın, saqtalmauy da mümkın. Alaida, Dästürdıŋ adamdary kıtapty, jazba mūra ataulyny saqtaityn eŋ senımdı qoima – adamnyŋ sanasy dep bılgen. Näubet, zılzala mäŋgı tūrmaidy, bır künı aiaqtalady. Sodan soŋ, örkeniettı qalypqa keltıru kezeŋı bastalady. Kıtaptardy jattaǧan adamdar, otyryp, jadyndaǧy teksterdı, bır ärpın tüsırmei qaǧazǧa qaiyra qotarady. Osylaişa kıtap qaitadan jaratylady. Mıne, köne tarihşylar «Arǧy türıkterdıŋ patşalary ǧalymdarǧa kıtap jattatty» dep eleusız ǧana aityp ketken bır auyz sözdıŋ tasasynda osyndai syr, osyndai tarih jatyr. Tūtas kıtaptardy jattau, eske saqtau, älemdık apattyŋ qarsaŋynda ǧana paida bolǧan amal ma? Joq. Ūlaŋǧaiyr kıtaphanalardy jadynda saqtaǧan «KıtapAdamdar» qaşanda bolǧan. Ondaǧan epikalyq jyrlardy, jüzdegen ertegılerdı,myŋdaǧan maqalmäteldı kommentariitüsındırmelerımen, arǧybergı aqynjyraulardyŋ mūrasyen mümkındıgınşe tolyqtai esıne saqtaǧan adamdardy öz közımızben körgen edık. Osy künı bırqatar ǧylymi eŋbekterde ariilerdıŋ, nemese keide atlant dep atalatyn äldebır näsıldıŋ soltüstıkten oŋtüstıkke qarai alyp köşkını jaiynda aitylady. Merzımı – öte köne, bızdıŋ jyl sanauymyzdan äldeneşe myŋ jyl būrynǧy zaman. Älbette, batystyŋ näsılşıl, tolyqtai saiasatqa baǧynǧan ǧylymy būl jerde de köp närsenı būrmalap körsetedı. Bıraq, qalai qitūrqylasa da eŋ basty närsenı – soltüstıkten oŋtüstıkke qarai baǧyttalǧan ūly köşkındı, ūlaŋǧaiyr jaugerşılıktıŋ özın jasyra almaǧan. İä, solai bolǧan. Bıraq batystyŋ ǧalymdary aitqandaǧydan säl özgeşe. Köşkın Europanyŋ, Aziianyŋ qiyr soltüstıgınen bastalmaǧan. Sebebı, topannan keiın ol jaqta tırı jan qalmaǧan. Jaugerşılık baiaǧy Ūly Arǧy türık imperiiasynyŋ territoriiasynan bastalǧan. Topannan aman qalǧan azynaulaq arǧy türıkter arada, şamamen 1500 jyl ötkende es jiyp, ainaqatesız būrynǧy qalpyn tappasa da, köbeiıp qaitadan ülken jūrtqa ainalady. Sodan soŋ, adamzat balasyn tügendep, qandai taipa, qabila joiyldy, qandai taipa, qabila aman qaldy, osyny anyqtau maqsatynda, al şyndyǧynda, būrynǧy ūly örkeniettı qalpyna keltıru maqsatynda oŋtüstıkke baǧyttalǧan daŋqty arǧy türık joryǧy bastalady. Mıne, osy küngı Euraziianyŋ köne tarihyna qatysty jazylǧan eŋbekterdegı atlanttardyŋ, nemese ariilerdıŋ Oŋtüstıkke qarai ūly köşkını degenıŋız osy. Sebebıŋ, būndai jahandyq, geosaiasi jospardy būryn Euraziiany bilegen, osy jahandyq ideiany esınde saqtaǧan (kıtapadamdar) jäne alǧyşarttary kelısıp, küşı tolǧanda qaitadan ıske asyra alatyn tek qana baiyrǧy Ūly Arǧy türık imperiiasy edı. Mifologiiasy özın qorşaǧan ormannan syrtqa şyǧuǧa rūqsat etpeitın, tyiym salatyn, jabaiylanyp ketken taipalarda jahandyq sana, jahandyq, geosaiasi ideia bolmaidy. Būny älemdık ǧylym sansyz ret däleldegen.«KıtapAdamnyŋ» keiıngı taǧdyry
Qazaqtyŋ köne aŋyzynda, bügınde attary ūmytylǧan köptegen ūly keiıpkerler bolǧan. Solardyŋ ekeuın aitaiyq. Būlar Qūmyra paiǧambar men Qūlaiys paiǧambar. Menı bır närse qatty taŋqaldyrady. Şoqan Uälihanov, Mäşhür Jüsıp Köpeev, Äbubäkır Divaev – osy üş ūly folkloristıŋ portfelderınde Qūmyra paiǧambar men Qūlaiys paiǧambar jaiynda bır auyz söz joq. Nūh paiǧambardan būryn tuǧan dep kuälandyrylatyn, demek topanǧa deiıngı mädeniettıŋ ökılı bolyp sanalatyn būl daŋqty ekı keiıpker jaily aŋyzäŋgımeler zamanynda qazaqtyŋ üş jüzınde de aitylsa kerek. Seksenınşı jyldardyŋ aiaǧynda konservatoriianyŋ bır mūǧalımı men ekı studentı jäne men, tört adam Almatynyŋ tübındegı Jambyl audanynda tūratyn belgılı aitysker aqyn Äsımhan Qosbasarovtyŋ üiınde boldyq. Folklorlyq ekspedisiianyŋ maqsatyn anyqtap, ejıktep alǧannan keiın, aqsaqal bırde qara sözben, bırde öleŋmen ūzaq tolǧady. Qisapsyz mälımet magnit taspasyna syimai qaldy. Qalǧanyn qūlaqpen tyŋdadyq. Bala kezımde, jasöspırım kezımde talai estıgen mälımet osy jerde de rastaldy. – Qūmyra men Qūlaiys paiǧambar degendı estıgenderıŋ bar ma? – dep alǧan qariia ūzaqūzaq äŋgıme şerttı. – Būl mälımet Şoqan Uälihanovtyŋ bes tomdyǧynda joq siiaqty edı ǧoi, – dedı janymdaǧy mūǧalım. – Bır adam bır halyqtyŋ mūrasyn tauysa almaityn şyǧar, – dedı Äsımhan aqsaqal. Qaljyŋbas eken. – Şoqan Uälihanov maǧan kelmedı ǧoi. Kelse aityp beretın edık qoi, – degen jymiyp. Külısıp aldyq. – Men endı Orta jüz ben Kışı jüzde bolǧam joq, ol jaqta qalai aitylatynyn bılmeimın, – dedı Äsımhan aqsaqal soŋynda, – Al özım körgende mynau bızdıŋ Şapyraşty ǧana emes, Ysty, Oşaqty, Qaŋly, Dulat, Sırgelı, barlyǧynda osy Qūmyra men Qūlaiystyŋ äŋgımesı aitylatyn. Kelesı künı Degeres auylynda, söz ūstaǧan şejıreşı qart Nüsıpbai Maiakovtyŋ üiınde boldyq. Qariia dastarhan basynda tosyn äŋgıme aitty. – Jüsıpbek qojanyŋ «Qūbyra paiǧambardyŋ ölımı» degen dastany bar, – dedı şaiyn soraptai ışıp otyryp, – Şama şarqymşa aityp blereiın. – Qūbyra ma, Qūmyra ma? – dedım men. – Bıreuler Qūmyra deidı, bıreuler Qūbyra deidı, aiyrmasy joq, – dedı Nüsıpbai aqsaqal, – Jüsıpbek qoja osylai dep, Qūbyra dep jazǧan. Endı Qūmyra paiǧambardyŋ esımın paiymdap köreiık (sebebı, Qūlaiys paiǧambar küişı bolǧan, demek onyŋ esımınıŋ töŋıregındegı aŋyzäŋgımeden saz önerınıŋ taǧdyryn tanuǧa bolady, alaida būl basqa äŋgımenıŋ). Būrynǧy parsy (farsi), bügıngı iran tılınde «qūmyranyŋ» maǧynasy «şarap» sözınen şyǧarylady. Osydan bıraz būryn jazylǧan, qondyger – qaŋly jaiyndaǧy maqalamyzda «haoma» (adamdy mas qylatyn ışımdık atauly) degendı aitqanbyz. Osy «haoma» sözı «huoma – huma – hum» fonetikalyq qūbylu tızbegınen ötıp «kum» sözıne ainalǧan. Sonymen parsyiran tılınde şarap – «kum» dep atalady. Al şarap saqtaityn qyş ydys tiısınşe «kumra» (kumra) dep atalady. Tamaşa versiia. Bıraq bızdı qanaǧattandyrmaidy. Sebebı, parsyirannyŋ «kumrasy» men äuelı arǧy türıktıŋ, sodan keiın qondygerqaŋlynyŋ «qūmyrasy», änşeiın fonetikalyq tūrǧydan bırbırıne säikes kelgen tübır sözder ǧana. Ekı tübır bırbırıne müldem janaspaityn qainarlardan paida bolǧan. Qūm menen tas qazaq ūǧymynda ejelden jazudyŋ, eske saqtaudyŋ t.b. simvoly bolyp sanalady. Endı osyny taratyŋqyrap aitaiyq. Ärine, būl simvoldardy qazaq oilap şyǧarǧan joq. Arǧy babalarymyz qondygerqaŋlydan, al olarǧa ūly arǧy türık jūrtynan kelgen abzal ūǧymdar. «Qorqyttyŋ jetı kebı» degen asa köne aŋyzda Qorqyt babamyzdyŋ bır kebı – tas. Qorqyt, düniege jetı türlı bolyp keledı. Bır kelgenınde, tas bolyp keledı. Qazaqtyŋ rutaipalary (nemese arydaǧy qaŋly, arǧy türık) biık tastardyŋ, biık qūz benen ūşyrymdardyŋ janynda tūryp anttasatyn bolǧan. Ekı nemese bırneşe taipa anttasyp, serttesıp anda bolǧanda, özderınıŋ rulyq, taipalyq taŋbalaryn tasqa qaşaidy. Sebebı, Tas Qorqyt ekı rudyŋ antyna kuäger. Nemese, bügıngışe aitqanda, ekı rudyŋ n kuä bolyp qol qoiady. Qūzjartas joq jerde qazaqtar jerden qolyna ılıngen tasty, tas bolmasa bır uys qūm, iaki topyraqty alyp, sony ūstap otyryp anttasady. Qorqyttas, Qorqytqūm menen topyraq. Tassyz, qūmsyz, topyraqsyz jer joq, iaǧni, qaida jürseŋ de Qorqyt – köz aldyŋda, Qorqytpen bırge, bergen antyŋ da – köz aldyŋda, bükıl dünie – ūiatyŋa tıl qatyp tūrǧan belgı, bükıl dünie – iman menen. Endı bır, bügıngı ǧylymnyŋ jetıstıgınen alynǧan mälımet. Kompiuterdıŋ informasiiany esıne saqtaityn tetıkterınıŋ barlyǧy qūmnan jasalady. Nege? Sebebı, qūm – mälımet saqtaǧyş zat. Mynadai bır mysal. Būl şöl dalada sansyz ret bolǧan, jäne būdan keiın de bola bermek qūbylys. Şaǧyldardyŋ arasynda şölden ölıp kele jatqan adam kenet jaiqalǧan abat öŋırdı, syldyrap aǧyp jatqan būlaq nemese özen, şalqyp jatqan köldı köredı. Ekı ökpesın qolyna ūstap jügırıp barsa… eşteŋe joq. Sol baiaǧy aptap quyrǧan şöl dala. Keruen tartqan saudagerler, dalada qalǧan şopyrlar saǧym salǧan surettıŋ neşe atasyn körgen. Negızınen, jer betınen baiaǧyda köşıp ketken örkenietterdıŋ körınısterı, köne qalalar. Egerde adam saǧymnan öz zamanynyŋ suretterın körse onda ony äldebır atmosferalyq qūbylystarmen tüsındıruge bolady. Alaida aldyŋyzdan, mıne, 2013 jyly ömır sürıp otyrǧan sızdıŋ aldyŋydan baiaǧyda joiylǧan Otyrar nemese Balasaǧūn nemese tūrǧan ornynyŋ qaida ekenın eşkım bılmeitın Barşynkent şyqsa… onda ne ıster edıŋız? Baiaǧyda joiylǧan, orny da joq qalanyŋ saǧym bolyp bızdıŋ bügıngı zamanymyzdan qalqyp şyqqanyn atmosferanyŋ qandai qūbylysymen tüsındırer edıŋız? Kibernetika ǧalymdary jaltaqtap otyryp mynadai pıkır aitady: qūm, būl düniede ne oqiǧa boldy, sonyŋ barlyǧyn kvanttyq deŋgeide «kvantavaia pamiat) «esıne» saqtaidy. Şöl dala, belgılı bır jaǧdaida, äsırese qatty ystyq bolǧanda, osykvanttyq deŋgeide «kvantavaia pamiat) «esıne» saqtaidy. Şöl dala, belgılı bır jaǧdaida, äsırese qatty ystyq bolǧanda, osy kvanttyq suretterdı syrtqa şyǧarady. Bügıngı ǧylym üşın jūmbaq qūbylysty osylai ǧana tüsındıruge bolatyn siiaqty. Bır kompiuterşı aityp edı, kompiuterdegı chiptyŋ boiyndaǧy osy köne zamannan kele jatqan mälımet kenetten «ıske qosylyp», bügıngı programmamen qaqtyǧysyp qalady, sol kezde kompiuter köpke deiın ısten şyǧyp «qalqyp» qalady, köpke deiın qosylmai qoiady dep. Topanǧa deiıngı örkeniet, Dästürdıŋ adamdary qūmnyŋ osy tüsınıksız qasietın bılgen. Sol sebeptı alǧaşqy kıtapty qūmnan jasaǧan. Iаǧni, köne düniede, arabtyŋ «kitab» sözı älı joq kezde jazba mūra atauly «qūm» nemese «qūmyra» dep atalǧan. Būl jerde «qūmyranyŋ» qūramyndaǧy «yr» qaidan keldı deseŋız, onyŋ jauaby baiaǧyda berılgen. «Yr» – būl «iyrtmaq», nemese qypşaqşa «jyrtpaq», «jyrtu» degen tūiyq etıstıktıŋ qysqarǧan türı. Köne adam qazırgı «jazu» degen sözdıŋ ornyna «jyrtu» (endı ǧana kebe bastaǧan qūm (qyş) taqtanyŋ betıne oiyp, «jyrtyp», «jyryp» ärıptıŋ suretın salu) sözın paidalanǧan. Keiınnen papirus pen terıge jazu qalyptasty. Şamasy, sodan keiın de tas kıtap pen qyş kıtap, jaŋa kıtappen qatar jasaǧan boluy kerek. Soŋyra, zamannan zaman ozǧanda endı «qūmyra» dep jazba mūrany saqtaityn, qyştan küidırıp jasalǧan ülken ydystardy ataǧan. Mysaly, İzraildegı Ölı teŋızdıŋ janynan tabylǧan «Qūmyran jazbalary» – ülken qyş qūmyralardyŋ ışıne salynǧan kıtaptar. Būlar bügıngı tekşe kıtaptar (kodeks) emes – baiaǧy şiyrşyq kıtaptar (svitok). Endı, osynyŋ barlyǧyn qoryta kelgende, Qūmyra paiǧambar degenımız kım? Egerde keiınnen bır bılımdı degdar kelıp, Qūmyra paiǧambardyŋ kım bolǧanyn qolmen qoiǧandai qylyp aityp berse – nūr üstıne nūr bolar edı. Al äzırge özımızdıŋ joramalymyzdy ǧana ortaǧa salaiyq. Qūmyra paiǧambar, topanǧa deiıngı ūly örkeniettıŋ jazba mūrasynyŋ bükıl tarihi taǧdyryn boiyna jinaqtaǧan jiyntyq beine. Bıraq ömırde bolmaǧan adam. Mäsele, onyŋ ömırde bolǧan, bolmaǧandyǧynda emes. Mäsele, köne adamnyŋ osy Qūmyra paiǧambar beinesı arqyly sol daŋqty zamannyŋ eŋ asqaq idealdaryn bızge, myna bügıngı ūrpaqtaryna jetkıze bılgendıgınde. Endı Nüsıpbai aqsaqal aityp bergen Jüsıpbek qojanyŋ «Qūmyra paiǧambardyŋ ölımı» atty dastanyn qysqaşa mazmūndap bereiın. Eskerte ketetın bır närse: būl dastan qazaqtyŋ üş jüzınde de aitylatyn Qūmyra paiǧambar jaily äŋgımelerdıŋ öleŋmen örılgen nūsqasy ǧana. Siujetınde, el ışınen özımız estıgen äŋgımelerden eşqandai aiyrmasy joq sebeptı aityp otyrmyz būl sözdı. Erteerteertede on segız myŋ ǧalamnyŋ bılımın tauysqan Qūmyra degen ǧalym bolypty. Sol eldıŋ patşasy ǧalymdy janyna aldyryp uäzır etıptı. Saraidaǧy basqa uäzırler Qūmyranyŋ patşaǧa syily bolǧanyn köre almaidy eken, neşetürlı qitūrqy arqyly patşa men ekeuınıŋ arasyn aşpaq bolǧan eken talai ret. Alaida, patşa aqyldy bolypty, uäzırlerınıŋ äreketın jazbai tanyp, Qūmyraǧa qarsy jasalǧan laŋnyŋ barlyǧyn tyiyp tastap otyrady eken. Künderdıŋ künınde kärı patşa öledı. Sonymen Qūmyranyŋ basyna azapty kün tuady. Jas patşa aqymaq eken, uäzırlerdıŋ azǧyrǧanyna erıp, Qūmyrany janynan qudyrtyp, ol az bolsa tereŋ zyndaǧa salyp, auzyn bekıtıp, üstıne egın aidaŋdar dep jarlyq beredı. Qūmyra osylaişa jer astynda myŋ jyl otyrypty. Qolynda bır därısı bar eken, bır iıskese (basqa nūsqada bır jalasa) bır jyl tamaq ışpei otyra alady eken. Osylaişa zamannan zaman ötedı. Jer betınde būl kezde äldeneşe el, äldeneşe patşa äuletı auysady. Sodan soŋ halyqqa sūmdyq näubet keledı. Eldıŋ barlyǧy soqyr bola bastaidy. Eŋ soŋynda, adamǧa kün be, tün be, bärıbır bolypty, äkesı balasyn, balasy äkesın tanymapty. Sodan keiın, būl az bolǧandai, eldıŋ barlyǧy saŋyrau bolypty, anasy öz ūlyn, ūly öz anasyn, aǧasy qaryndasyn, qaryndasy aǧasyn körmeitın, estımeitın bolyp, bükıl qabila, aituǧa adamnyŋ auzy barmaityn qiianattar ıstep, künäǧa batypty. El ışınde qūdaiyna syiynǧan bır pıradar bar eken, sol adam ǧana būl sūmdyq syrqattan aman qalypty. Bır künı Jaratqan İe sol pıradarǧa aian berıptı. Ei, pälenşe, elıŋnıŋ osyndaiǧa ūşyraǧan sebebın sen bılmeseŋ men aitaiyn, ertede, osydan myŋ jyl būryn osy patşalyqta Qūmyra degen adam jasaǧan. Izgılıgı, tazalyǧy, imandylyǧy sondai, atausyz paiǧambar edı, on segız myŋ ǧalamnyŋ tılın bılse de, eşteŋe bılomeimın, bärın Qūdai bıledı deuşı edı. Sol adamdy aqymaq patşalaryŋ zyndanǧa tastap, kömıp tastady. Senıŋ qabilaŋ aqylǧa keler dep myŋ jyl küttım. Aqylǧa kelmedıŋder. Aqyry osyndai qyldym. Endı men özım jıbergen zaualdan qūtyludyŋ jolyn aitaiyn. Pälenpälen jerde, qyryq qūlaş zyndanda Qūmyra älı tırı otyr. Sony şyǧaryp alyŋdar. Sonda men qarǧysymdy qaiyryp alam deptı. Pıradar saraiǧa baryp, tük körmei maŋaiyn sipalap otyrǧan patşaǧa (patşa soqyr bolsa da qūlaǧy estidı eken) bolǧan jaidy aitady. Osylaişa Qūmyra paiǧambar zyndannan şyǧypty. Qolyndaǧy därısın soŋǧy ret iıskep tauysyp, öler şaqqa kelıp otyr eken. Qūmyra kelıp, qalanyŋ ortasyndaǧy maidanǧa şyǧyp jar salǧanda Jaratqan İenıŋ ämırımen halyqtyŋ közı aşylyp, qūlaǧy jarylypty. Jūrt, patşa bastatyp Qūmyranyŋ aiaǧyna jyǧylypty. Sodan soŋ, sol eldıŋ basynan eşqaşan baq taimaǧan eken dep aiaqtaidy Jüsıpbek qoja.Soŋǧy söz
Baiyrǧy zaman şyǧarmalaryn zerdeleuge bügıngı ädebi taldau prinsipterı jetımsız. Köne dünienıŋ simvoldyq şyǧarmalaryn sol simvoldyq prinsipte taldau kerek. Baiyrǧy aŋyzjyrlardaǧy Qūmyra paiǧambar, topanǧa deiıngı bükıl adamzattyŋ oiöresınıŋ, jazba mūrasynyŋ, jalpy mädenietınıŋ simvoly dedık. Qūmyra paiǧambarmen tatu bolǧan, ony qūrmettegen, janynda aqylşy qylyp ūstaǧan kärı patşa – topanǧa deiıngı qoǧamnyŋ simvoly. Al kärı patşanyŋ ornyn basqan, Qūmyrany zyndanǧa tastatqan, onyŋ atyn ūmyttyryp, öşıruge tyrysqan jas patşa – topannan keiın ornaǧan, baiyrǧy adamşylyqtan, baiyrǧy imani qoǧamnyŋ qaǧidalarynan bas tartqan, būrynǧy eskı sara joldan bölekşe basqa bır jol aşyp, sonymen jürmek bolǧan aqymaq qoǧam. Bükıl eldıŋ, arada myŋ jyl ötkende tūtastai soqyr, saŋyrauǧa ainaluy, baiyrǧy dünie salǧan Dästürlı joldan ainyǧan jūrttyŋ nege ūrynatyndyǧynyŋ körınısı. Al Qūmyra paiǧambardyŋ jer betıne şyǧuy jäne halyqtyŋ soqyrmylqau küiınen aryluy – azǧan adamzat būrynǧy eskı jolǧa, Dästürge qaityp kele me degen ümıttıŋ simvoly. Jüsıpbek qoja, topanǧa deiıngı Altyn Ǧasyrdyŋ imandy tarihyna, topannan keiıngı Temır ǧasyrdyŋ ǧapyl tarihyna kuä bolǧan Qūmyra paiǧambar jaily aŋyzäŋgımelerdıŋ qorytyp, bır dastannyŋ ışıne osylai siǧyzǧan eken. Topannan keiın ornaǧan qoǧamǧa, adamzattyŋ ondaǧan myŋ jyldyq mädeni täjıribesın boiyna jinaqtaǧan, Qūmyra paiǧambar dep atalatyn KıtapAdamnyŋ keregı bolmapty. Keregı bolmai qalypty. Karl Iаspers aitqan «kındık örkenietter» bızdı syrtqa teuıptı. Ärine, äuelı arǧy babalarymyz türıkter, odan keiın bergı babalarymyz qondygerqaŋlylar äreketsız qalmaǧan, ekı qolyn bos tastap qarap otyrmaǧan. Oŋtüstık tarapty, «kındık örkenietterdı» äldeneşe ret jaulapty, baǧyndyrypty. Bıraq topanǧa deiıngı dünienıŋ zaŋdaryna nandyra almapty. Qondyger erlıkke toly jüregımen soǧyssa, «kındık örkenietter» eşqaşan tozbaityn, şarşamaityn qaru – Aqşamen soǧysty. Aqyrynda qondygerdıŋ semserı mairyldy. Älem aqşanyŋ bilıgıne köştı. «KıtapAdamdardyŋ» būdan keiıngı taǧdyry jaiynda bırer auyz söz. Topanǧa deiıngı düniede jazba ädebiet, auyzekı ädebiet, jazba mädeniet, auyzekı mädeniet degen bolmaǧan. Būl terminderdı, bıreudı joǧary, bıreudı tömen qoiyp jaman dändegen batys jäne orys ǧylymy oilap şyǧarǧan. Mädeniettı būlai bölu, kädımgı näsılşıldıktıŋ ǧylymda körınıs tapqan formasy. Köne dünie adamdarynyŋ, bükıl jazba mūrany jattap, esıne saqtauy, būl, topannyŋ aldynda ǧana bastalǧan ürdıs emes. Būl amal, iaǧni mädeniettıŋ auyzşa jäne tas, qyş, qaǧaz kıtapqa taŋbalanyp jazbaşa saqtaluy – mäŋgı jait. Belgılı ǧalym Rolan Barttyŋ «Hatsyz mädeniet bolmaidy» («Bespismennyh kultur ne byvaet») degen sözı bar. Köne düniede mynau jazba mädeniet, iaǧni, jaqsy mädeniet, mynau auyzekı mädeniet, iaǧni, jaman mädeniet dep bölmegen. İnformasiiany saqtaudyŋ ekı formasy qatar jürgen. Al qandai da bolmasyn örkeniettıŋ küireuınıŋ qarsaŋynda Dästürdıŋ evakuasiiasy, Dästürdı köşıru bastalǧanda, qaǧazǧa jazyp qaldyrǧannan görı eske saqtau äldeqaida senımdı amal ekenı belgılı bolady. İmmanuil Velikovskii jäne taǧy basqa köne dünienı zertteuşı ǧalymdardyŋ pıkırınşe jer betınde arasy pälenbaibolady. İmmanuil Velikovskii jäne taǧy basqa köne dünienı zertteuşı ǧalymdardyŋ pıkırınşe jer betınde arasy pälenbai myŋ jyl bolyp keletın pälenbai planetarlyq apat bolypty. Adamzat pälenbai ret joiylyp, pälenbai ret qaita jaratylypty. Osy, älsınälsın örkeniettı, tırşılık ataulyny jalmap ketıp otyratyn apattardan, adamzat, eşqaşan eskırmeitın, mänmaǧynasy eşqaşan joiylmaityn bır ǧana ūlaǧat alyp şyǧypty. Ol ūlaǧat, «Dünie – jalǧan, onda mäŋgı eşteŋe joq. Ömırdıŋ, tırşılıktıŋ taǧdyry qaşanda qyl üstınde tūrady. Bolmys kezkelgen sätte joiyluy mümkın» degen ekı üşaq auyz sözden tūrar edı. Sol sebeptı köne dünienıŋ adamy, qaşan da bolsyn qamdanyp, özınıŋ jetken örkeni, mädeni jetıstıkterın qaǧazǧa da taŋbalaǧan, jäne eŋ senımdı qoima – özınıŋ sanasyna da saqtaǧan. Sodan keiın ǧasyrdan ǧasyr ozyp, batys jūrtynyŋ üstemdıgı bastaldy. Orientalizm (şyǧystanu), folkloristika degen ılımǧylymdar paida boldy. Damudyŋ satysy degen ūǧymdar keldı. Tarihi taǧdyrdyŋ, tūrmys qalpynyŋ äserınen töl mädenietın öz sanasyna saqtaǧan halyqtar «auyzekı mädeniettegı halyqtar» (būnyŋ astarynda «damuyn endı ǧana bastaǧan, mahlūqattyq tırşılıkten adamdyq ömırge endı ǧana ötken» degen jasyryn pıkır tūr) dep atanyp, atalmyş marhamatty «damudyŋ satysynyŋ» eŋ tömengı tepkışegıne qoiyldy. (Būl «satydan» müldem alyp tastasa, būl «satyǧa» müldem jolatpai qoisa qaiter edıŋız. Osyǧan da şükır deiık). Būl künde auyzekı mädeniettıŋ ekınşı qatardaǧy, ekınşı sortty (qazaqşasy – ekınşı sūryp) mädeniet ekenı qalyptasqan, dau tudyrmaityn pıkır. Bızdıŋ oiymyzşa, folkloristika ia basqa ǧylym, qandai da bolmasyn mädenietke baǧa bergende onyŋ saqtalu formasyna (auyzşa nemese jazbaşa) emes, eŋ äuelı sapasyna, oiynyŋ öresıne nazar audaruy kerek. Onyŋ syrtynda älemdık ǧylym topanǧa deiıngı örkeniettı moiyndap, zertteudıŋ baǧytyn, mänmaǧynasyn, mūratyn özgertuı kerek. Solai bolǧanda ǧana bügınde ǧylym üşın şeşuın taptyrmaityn jūmbaq bolyp otyrǧan köptegen jaittardyŋ şyn syry aşylmaq. Qūmyra paiǧambar älı tırı dep, aqymaq jas patşa älı aqylǧa keledı dep seneiık.“Almaty aqşam” gazetı
