Ötkende Amerikada tūratyn dosymmen söz barysynda anany - mynany sūrasyp bıraz äŋgımelestık.
Amerika halqynyŋ mentalitetı turaly söz bolǧanda mūhittyŋ arǧy jaǧyndaǧy dosym bylai dedı;
"Būlardyŋ är salada myqty mamandary, qasqyr tırlıkpen ömır süretın qasqyrlary bar ärine, ūly Amerikany qūrap şyqqan solar ǧoi, bıraq būlardyŋ būqara qara halqy öte qarapaiym, kışıpeiıl jäne tärbielı bolyp keledı. Bır ǧana mysal, sen būlardyŋ köşede ketıp bara jatqan adamynan bırdeŋe sūrasaŋ, ol saǧan jymiia qarap jauap qatady. İyǧymen qaǧyp ketse de, keşırım sūrap ızet ūryp jatady. Qaşan körseŋ de közderı külımdep ezulerı jymiyp tūrady. Sosyn qaşanda elp etıp saǧan qamqorlyq jasap, qol üşın tigızuge daiar aqjarqyn bop keledı, keremet tıptı, būl Amerikaŋ naǧyz qaiyrymdylyq ordasy siiaqty. Al ana bızdıŋ postsovettık elderde bıreu bıreuge jymiia qarasa, ondaǧy adamdar "būl maǧan külıp tūr ma" dep yŋǧaisyzdanyp, qorlanuy mümkın. Būndaidy tüsınbeidı. Jalpy, orysqa qatysty elderdegı adamdardyŋ qabaqtary qatuly, toŋq ete qaluǧa daiyn yzaly, baqytsyz bolady au deimın, būl şamasy olarǧa orystan jūqqan.
Bıraq bızdıŋ babalarymyz - baiaǧynyŋ qazaǧy tap osy amerikandyqtar siiaqty aşyq, aqjarqyn, ızettı bolǧan, bız de būryn osyndai bolǧanbyz" dep kürsınedı dosym.
Onyŋ būl sözınıŋ jany bar. Rasynda bız - qazaqstandyq qazaqtar syrttai salqynqandy, suyqtau halyqpyz ǧoi jalpy. Būny äsırese elge syrtta qaimaǧy būzylmai qazaqşylyǧy saqtalyp aŋqyldap kelıp jatatyn oralmandar jaqsy aŋǧarady. Bızden baiaǧy darqandyq, keŋdık, aşyqtyq degen qasietter ketkelı qaşan.
Baiaǧynyŋ qazaǧynyŋ jönı bölek.
13 ǧasyrdaǧy qazaq jerıne at basyn tırep, Batudyŋ qabyldauynda bolǧan Rim papasynyŋ ökılı Plano Karpini öz jazbalarynda bylai deidı;
"Būl halyq öz bileuşılerıne, o dünielık bolǧan babalarynyŋ aldynda, el bilegen tūlǧalaryna öte adal bolyp keledı, būlarda jalǧan söilep, ötırık aitu degen joq. Būl halyqtyŋ arasynda özara aitys - tartys degen bolmaidy.Ūrlyq - qarlyq degen närse būlarda atymen joq, sondyqtan bolar, būlardyŋ esıkterıne ömırı qūlyp salynbaidy. Būlardyŋ tıptı maly adasyp basqa qoraǧa kırıp ketse de, onyŋ iesı adasqan maldy qaita aidap keledı. Jalpy būlardyŋ auyzbırlıgı, yntymaǧy öte berık jäne tauqymetke şydamdy, jolda aşqūrsaq jürse de jüzınen külkısı ketpeitın darqan, aqjarqyn halyq" deidı.
Qazaqtar san ǧasyr osylai ömır sürgen eken, ana sovet zamanynda da esıgın qūlyptaudy bılmeptı.
Endı būl, qulyq - sūmdyq, mansapqorlyq, ekıjüzdılık, qylmys, dünieqoŋyzdyq, t.b basqa jaman qasietter bızdıŋ boiymyzǧa qaidan daryǧan eken?
Bolys boldym mıneki,
Bar malymdy şyǧyndap.
Tüiede qom, atta jal
Qalmady elge tyǧyndap.
Söitse - daǧy elımdı
Ūstai almadym myǧymdap.
Küştılerım söz aitsa,
Bas izeimın şybyndap.
Älsızdıŋ sözın salǧyrtsyp,
Şala ūǧamyn qyryndap.
Syiaz bar dese jüregım
Ornyqpaidy suyldap.
Syrtqylarǧa syr bermei,
Qūr külemın jymyŋdap dep Abai 19 ǧasyrdaǧy orys otarşyldarynyŋ qazaqtan şyqqan qyzmetkerlerın suretteidı.
20 ǧasyrdyŋ basynda Jüsıpbek (Aimauyt) bylai deidı;
Körşımız orysty alaiyq. Būlardyŋ qara halqy nadan boldy. Oqyǧany ūlt qamyn oilaǧan joq, qyzyqqa, şenge, därejege salynyp, bas paidasynan özgenı eskergen joq. Şeneunıgı özı qoja, özı töre bolyp, qara halyqty mensınbedı, jan esebınde körmedı.
"Orys şkölınıŋ tärbiesı de oqyǧandardy ūltşyldyq, kışpeiıldılık, taza jürektı qyzmetkerlıkke artyq äser bermeidı. Orys balalary ūlt degendı köp eskermeidı, köbı özımşıl, maqtanşaq, täkappar keledı. Olarda jaqsy mınez şamaly, al qyzmetke kırgelı körgenı – Nikolaidyŋ jadaǧai şeneunıkterı. Olardyŋ köretın rahaty: jaqsy kiım, jaqsy tamaq, troika arǧymaq, kataitsa, sekektetken «madmazel» (äiel). Mäjılısı – araq, qarta, billiard, saltanat, aibar: «Taqsyr-eke! Gospodin!», şūlǧyǧan, şoqynǧan qara jūrt, mını, būlardan alǧan tärbienıŋ türı osy siiaqty".....
P.S. Ökınışke orai jaratylysy osyndai adamdar keiın bızge bolşeviktık Qazaq SSR ı degen otar memleket qūryp berdı, qyzyldar halyqtyŋ psihologiiasyna, salt - sanasyna äser ete otyryp bügıngı dübarany tudyrdy, bız älı künge şeiın osy qalypta sol otarşyldar memleketınıŋ ruhani, ideologiialyq, tabiǧi ızbasarymyz
Oljas Äbıl
"Adyrna" ūlttyq portaly
