Ortalyq Aziiadaǧy biylǧy prezident sailauynyŋ kezegı Özbekstanǧa tidı. Is basyndaǧy prezident pen bas kandidattyŋ aiyrmasy nede?
Özbekstanda 9 şılde – prezidenttıŋ kezekten tys sailauyna arnalǧan kün. Al 24 şıldede qazırgı prezident jäne bas kandidat Şavkat Mirzieev 65 jasqa tolmaqşy. Şamasy, jaŋa prezidenttı ūlyqtau räsımı de sol qarsaŋda ötıp qalar. Ortalyq Aziia elderınde sailaudyŋ ekınşı turǧa jalǧasuy – bolmaǧan jait.
BIR MÜŞELDIK PREMER
Ortalyq Aziiada soŋǧy jyldary tendensiialar özgerısı baiqalǧanymen, onyŋ bärı bastapqy nüktesıne qaityp oralyp jatqan siiaqty. Aimaqta qazır sovet kezınen kele jatqan basşy qalmaǧanymen, ıs basyndaǧylardyŋ denı sol kommunistık,komsomoldyq mekteptıŋ tülekterı. Bırı sol kezde şaruaşylyq basqarǧan, bırı diplomatiialyq qyzmette bolǧan, bırı oblys basşylyǧyn atqaryp, endı bırı deputat bolǧan. Prezidenttıŋ baǧlany Türkımenstan basşysy 41 jastaǧy Sardar Berdımūhametov bolsa, joǧary bılımdı Reseiden alǧan. Ortalyq Aziiada eŋ qūryǧanda Kavkazdaǧydai batystan bılım alǧan basşy joq.
Sailauǧa kandidat retınde tüsken, 3 aptadan keiın 65-ke tolatyn Özbekstan prezidentı Şavkat Mirzieevtıŋ de sovet jyldary, nemese täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary közge tüsken jerı joq. Tek onyŋ bırınşı prezident İslam Karimovtyŋ tūsynda 13 jyl, bır müşelden asa taban audarmai premer-ministr qyzmetınde boluy ǧana nazarǧa ılıgedı. Onda da onyŋ erekşe bır ūtqyrlyǧy baiqalǧan emes. Bar bolǧany Karimov komandasyndaǧy bas jandaişap şeneunık bolǧan.
80 PAIYZDYQ PREZİDENT
2016 jyly bırınşı prezidentı İslam Karimovtyŋ jerleu ısınde Mirzieev tabyttyŋ basy-qasynda jürdı. Jerleu komissiiasyn basqardy. Sovetten kele jatqan ürdıs – basşysynyŋ jerleu komissiiasyn basqarǧan qosşy keiın basşy bolady degen tüsınık būl joly da özın aqtady. Mirzeev jai kele salǧan joq, ebın tauyp Ata zaŋdy ainalyp öte saldy. Konstitusiia boiynşa prezident ölımge ūşyrasa, nemese qyzmetın atqara almai qalsa, bilık senat töraǧasyna köşu kerek bolatyn. Negızınen qazırgı memleketterdıŋ denınde solai.
Al Özbekstannyŋ sol kezdegı senat töraǧasy Nigmatilla Iýldaşevtıŋ prezident qyzmetın atqarudan bas tartqany aitylyp, bilık Mirzeevtıŋ qolyna köştı. 2016 jylǧy jeltoqsandaǧy alǧaşqy sailauynda Mirzieev 88 paiyzdan astam dauys jinady. Sol sailauǧa barlyǧy 4 kandidat qatysqan.
Sodan berıde Özbekstanda bas kandidat qatysqan üşınşı sailau ötıp jatyr. 2021 jyly ǧana sailau (barlyǧy 5 kandidat) ötkızgen Mirzieevtıŋ älı de sol merzımın aiaqtauǧa uaqyty bar edı. Alaida biylǧy konstitusiialyq reforma nätijesı onyŋ būrynǧy prezidenttıgın joqqa şyǧardy da, jaŋa sailau ötkızu kerek bolyp qaldy. Sol negızde taǧy da kezekşı kandidattardyŋ qosarlanuymen Özbekstanda merzımınen būryn prezident sailauy ötıp jatyr.
KARİMOV PEN MİRZİEEVTIŊ QARA TAŊBASY
Mirzieev būl joly özıne basqa 3 üş pretendpen bas synap otyr. Al sailauda jeŋetınıne ol senımdı, köŋılı toq. Senımdılıgı sonşalyqty – qoǧamǧa da, halyqaralyq qauymdastyq üşın de ol özı şübasyz jeŋetın orta qalyptastyryp berdı. Sondyqtan būl sailau da formaldy türde ötetın nauqan.
Alaida būl Mirzieevtı Mirzieevpen almastyratyn sailau ekenın ūmytpaǧan jön.
Öitkenı 2016 jyly İslam Karimov qaitys bolǧannnan berı Mirzieev Negızgı zaŋǧa özıne jaǧatyn özşgertulerdı engızıp, öz bılgen jolyna bet aldy. Karimovtyŋ tūsynda da Konstitusiianyŋ jyrtyq-tesıgı köp edı. Negızgı zaŋnyŋ eskı redaksiiasynyŋ özı bır adamnyŋ qaita-qaita sailanuyna jol bermese de, Karimov ony belden basyp, zaŋsyz prezident bolyp kelgen. Onyŋ usoiqylyǧy sonda – özınıŋ qūzıretın arttyru üşın Ata zaŋǧa özgertuler engızudı de qajet dep tanymaǧan.
Karimovtyŋ tūsyndaǧy islamdyq qozǧalys äreketınıŋ bastaluy, Özbekstandaǧy jarylys oqiǧalary, soŋy Andijan oqiǧasy – bärı küşpen basyp, janyştalyp Karimov däuırınıŋ qara taŋbasy bolyp qaldy.
Mūndai qara taŋba Mirzieevtıŋ eŋbekkünıne de basylyp ülgerdı. Byltyrǧy Nökıs oqiǧasynyŋ şyndyǧy qaşan aitylary älı belgısız. Resmi türde 20-dan asa adam qaza tapty delıngenımen, beiresmi derekter basqaşa aitady. Nökıstegı qantögıs te bır adamnyŋ jeke-dara bilıgın qamtamasyz etpek bolǧan Konstitusiiany özgertu äreketınen tuyndaǧan edı. Byltyrǧa josparlanyp, bıraq Nökıs oqiǧasynan keiın biylǧa şegerılgen konstitusiialyq reformanyŋ bır bölıgınde Qaraqalpaqstanyŋ qazırgı märtebesın özgertu közdelgen edı. Alaida qaraqalpaqtardyŋ jappai narazylyǧy märtebenıŋ özgeruıne jol bermedı. Nökıs oqiǧasy būrq ete qalǧan kezde qaita-qaita Qaraqalpaqstanǧa barǧan Mirzieev sasqanynan ony özgertpeuge söz bergen. Būl saiasatkerdıŋ erık-jıgerın emes, kerısınşe, älsızdıgın körsetken uäde boldy. Öitkenı ol problemanyŋ sebebın aşu emes, saldaryn joiu baǧytynda jūmys ıstedı.
Al konstitusiialyq reformanyŋ tüpkı közdegenı – bır adam 7 jyldan 2 kezeŋge prezident sailanatyndai mümkındıkke qol jetkızu bolatyn. Ol bır adam Mirzieevtan basqa eşkım emes edı.
BŪRYNǦY MİRZİEEV PEN BÜGINGI MİRZİEEV
Mirzieev 2016 jyly alǧaş bilıkke kelgen özın köp-körım täuır saiasatker retınde körsetuge tyrysqan. Karimov däuırındegı jaǧymsyz äreketterge toitarys berıp, özın jaŋaşyldyq qyrynan tanytuǧa qadam basqan. «Jaŋa Özbekstan» ūrany aitylyp, oǧan elı ışınde «Jaŋa Özbekstannyŋ arhitektory» degen madaq aitu bastaldy. Basqaru täsılın özgertıp qana qoimai, syrtqy saiasatta da körşılermen tatulyqqa bastaǧan.
Mirzieev bilıkke kelgende Özbekstan būryn qyrbai bolyp kelgen Ortalyq Aziianyŋ keibır elderımen teŋ qatynas ornatuǧa şeşım qabyldap, syrtqy saiasatqa sony basymdyq retınde bekıttı. Aimaq elderımen ymyraşyldyǧy bırden qoldauǧa ie boldy. Eldıŋ ışınde de, syrtynda da «bärekeldı, batyr» atanǧan Mirzeev bärıbır Mäskeuge jäne odan ärı basqa elderge aǧylǧan eŋbek migranttaryn toqtata almady. Iаǧni, eldegı jūmyssyzdyq jäne äleumettık mäsele şeşılmedı degen söz.
Al Nökıs oqiǧasyna berı Mirzieevtıŋ saiasi bet-älpetı men şyraiy qaitadan özgere bastaǧandai. Ol aşyq saiasatty qoldaityn basşydan qaitadan ämırşıldık jüiege qaityp oralǧandai äser qaldyryp otyr. İä, elde Karimov kezındegıdei repressiia tyiyldy. Alaida adamdardy aŋdu aiaqtalǧan joq. Belgılı bır mölşerde söz bostandyǧy da bastalǧandai bolǧan. Batystyq BAQ ökılderı kelıp, Taşkentke ornyǧa bastaǧan.
Alaida mūnyŋ bärı uaqytşa jylymyq siiaqty. Öitkenı Mirzieev tabiǧatynan özgerıstı qalaityn saiasatker emes ekenın körsetıp ülgerdı. Onyŋ qazırgı qaita tūlǧalanuy soǧan meŋzeidı.
Sondyqtan öz mereitoiy qarsaŋyndaǧy sailauda bır Mirzieev ekınşı Mirzieevtı almastyrǧannan eşteŋe özgere qoimas. Qaita aimaqta bas Nazarbaev ketıp, jas nazarbaevtar ämırşıl bilıgın nyǧaita tüsetın siiaqty. Ökınıştısı sol – olar özderıne degen senım men ümıttı bır demde aiaqasty etıp, öktem saiasatqa jol beredı.
Janat Alǧadai