Qazaq äielı – bar mūratyn otbasynyŋ igılıgıne bailaǧan, älemdegı eŋ ızgı äiel. Bıraq soŋǧy jyldary qazaq äielderınıŋ densaulyǧyna qatysty dertterı dendep barady. Äsırese, bala kötere almai är esıktı tozdyrǧan jäne ginekologiialyq aurulary meŋdegen äielderden aiaq alyp jüre almaimyz. «Oǧan sebep: «äieldıŋ qyryq jany bar» degen tüsınıkpen bar auyrtpaşylyqty artyp, küizelıske tüsırgennen», - deidı mamandar.
Qazaq äielınıŋ jany men tänınıŋ saulyǧy turaly «Ekomed» klinikasynyŋ bölımşe meŋgeruşısı, akuşer-ginekolog, därıger-reproduktolog, akuşer-ginekologiiada 9 jyl, reproduktologiiada 7 jyl täjıribesı bar Äigerım Ahmetova tolyǧyraq aityp berdı.
- Osy uaqytqa deiın qanşa balanyŋ düniege keluıne sebepker boldyŋyz?
- Akuşer-ginekolog retınde jylyna 20 myŋ balany düniege äkeldık. Al reproduktologiiaǧa kelgende 2-3 myŋ bala ömırge keldı.
- Äielder qauymyn tolǧandyryp jürgen saualdardan bastasaq: Truba bailau qauıptı me?
- Qauıptı emes. Trubany qai kezde bailaidy? Äiel adamnyŋ aǧzasyna bala tuu ziian bolyp, ölımge äkeletındei qauıp tönse, truba bailanady. Nemese truba alynyp tastalady. Eger trubada su jinalsa, qabynu prosessterı jiı qaitalansa, bolaşaq balanyŋ densaulyǧyna aitarlyq ziianyn tigızedı. Nemese äiel mülde jüktı bola almauy mümkın. Jalpy, trubany alyp tastau nemese bailap tastau – äiel adamnyŋ aǧzasyna ülken qaupı joq.
- Eger er adamda spermogramma 0 bolsa, balaly boluǧa ümıt bar ma?
- Ärine, bar. Er azamattyŋ bedeulıgı ekıge bölınedı. Tua paida bolǧan jäne jüre paida bolǧan. Tua paida bolǧan belsızdık - er-azamattyŋ ata-babasynan berılgen hromosomdyq tūqym qualaityn auruy bar belsızdık. Nemese genetikalyq auru. Iаǧni bala anasynyŋ qūrsaǧynda dūrys damymai, nätijesınde belsızdık auruymen düniege keledı. Bız būndai jaǧdaida 97-98 % kömektese almaimyz. Al jüre paida bolǧan jaǧdaida kömektese alamyz dep nyq senımmen aita alamyn. Bala jasöspırım şaqta bır-bırımen jiı töbelesedı. Sol kezde er balalar bır-bırın aiamai jandy jerlerınen tebedı. Tepken kezde ışkı jaǧdaidaǧy qabynu prosessı nemese gematoma paida bolady. Jas balalar 12-13 jasta ony baiqai alady. Bıraq ata-anasyna aituǧa ūialady. Ol uaqyt öte kele özınen özı jazylady. Bıraq atalyq bezınen şyǧatyn özekşelerdıŋ jabysuyna alyp keledı. Ol jabysqan kezde atalyq ūryq berı qarai şyqpaidy. Iаǧni prostataǧa ainalady. Jynystyq qatynas kezınde sūiyqtyq paida bolady, bıraq spermatozoidtar syrtqa şyqpaidy. Būndai jaǧdaida bız atalyq bezınen biopsiia alu arqyly äielıne ūryqtardy salyp, bala süigıze alamyz.
- Eko arqyly deisız ǧoi?
- Būl jerde tek eko arqyly mümkındık bar. Sebebı ūryqtardyŋ sapasy öte tömen bolady.
- Qazır ekınıŋ bırınıŋ jynystyq jolynda qabynu prosessterı jürıp jatady. Qabynudy ūzaq uaqyt emdemese, arty nege äkeluı mümkın?
- Qabynu – dūrys kiınbeuden paida bolady. Aiaqtan, belden suyq ötedı. Odan bölek, dūrys tamaqtanbau, dūrys ūiyqtamaudyŋ da saldary öte auyr. Mysaly, er azamattar tek tüngı ūiqyda tolyq qalpyna keledı. Olar üşın tüngı ūiqy öte maŋyzdy. Sondyqtan äleumettık jelıge tünımen üŋılmei, tüngı 10-11-de jatyp, 6-7-de tūru kerek. Sebebı ūiqy bolmasa, ūryq sapasy tömendeidı. Al äielde müldem kerısınşe. Äiel adam balasy üşın tün ūiqysyn tört böletındıkten, tez qalpyna keledı. Qūdai solai jaratqan. Suyq tiiu, qabynu prosessterın ūzaq uaqyt emdemeu bedeulıkke alyp keledı. Sebebı qabynu prosesterınıŋ barlyǧy jatyr trubasyna bailanǧan. Jatyr trubasy dep qatty estılgenımen, santehnikterdıŋ juyp-qoia salatyn qatty zaty emes. Ol – öte näzık. Bırqabatty būlşyq etpen, epiteliiden tūrady. Qalamsaptyŋ sterjenınıŋ juandyǧyndai ǧana. Ol eger qaita-qaita qabyna berse, bır-bırıne jabysyp qalady. Al jabysqan trubamen bala köteru – mümkın emes. Sondyqtan qabynu prosessterınıŋ barlyǧy belsızdıkke, bedeulıkke äkeledı.
- Köp äielde eroziiany küidırgennen keiın bala köteru mümkın emes degen tüsınık qalyptasqan. Būl dūrys tüsınık pe?
- Eroziiany küidıruden būryn dūrys anyqtau kerek. Qazır eroziiany dūrys anyqtamaǧannyŋ sebebınen ülken dau-damailar tuyndap jatady. Sebebı eroziia degenımız – jara. Keide äielderde ektopiia degen auru türı kezdesıp jatady. Ondai jaǧdaida müldem küidırmeu kerek. Eroziiany küidırgennen keiın bala kötere almai qalady degen qate pıkır. Būl tıptı statistikada joq. Sebebı jaranyŋ betın ǧana küidıredı. Keiınnen ol jerde jara qalmaidy. Al eger ony küidırıp, būlşyq etıne deiın pısırıp jıberse, onda jatyr moinynyŋ özekşesı bıtelıp qaluy mümkın.
- Displaziiadan qalai emdeluge bolady?
- Displaziianyŋ 3 türı bolady. Jeŋıl türı, ortaşa türı jäne auyr türı. Displaziia degen – jatyr moiyn tınderınıŋ özgerıske ūşyrauy. Eger der kezınde kömektespese, obyr auruyna äkeluı mümkın. Būny köbıne onkoginekologtar emdeidı. Auyr türınde jatyr moinyn kesıp, sol jerın tıgıp, ornyna keltıredı. Jeŋıl jäne ortaşa türınde därı-därmekpen emdep, balaly boluǧa mümkındık bar.
- Displaziianyŋ auyr türın emdegen kezde balaly boluǧa mümkındık bar ma?
- Ärine.
- Keide äielderden estıp qalamyz, äielı jüktı kezde küieuı toksikoz bolady. Būl nenıŋ äserınen?
- Būl – ekı adamnyŋ bır-bırıne psihologiialyq janaşyrlyǧy. Täjıribemde mynandai jaǧdai bolǧan: Äiel adam eko arqyly bala köteredı. Bala qūrsaqta jaqsy damyp kele jatady. Bıraq toksikozy öte qatty bolady. Toksikoz saldarynan därını uaqytşa toqtata tūramyz. Nätijesınde bala tüsıp qalady. Däl solai 4 ret eko arqyly salǧan balasy tüsıp qalady. Sebebı därı qabyldanbasa, bala ary qarai damymai qalady. Bız ol kısınıŋ toksikozyna qatysty barlyq jerın emdep şyǧamyz. Asqazanyn da emdettık, terapevtter de em-şaralaryn jürgızdı, sanatoriide de jatty. Äiel besınşı ret jüktı bolǧanda därı ışedı. Col kezde därını ışıp jatyp, suyn lyqyldatyp qaitadan syrtqa şyǧarǧanda därı ketıp qalady eken dep qaitadan därını ışke jūtyp jıberedı. Būndai jaǧdaidy körıp, küieuı jylap jıbergen kezder bolǧan. Iаǧni, bala üşın ana barlyǧyna daiyn. Sol siiaqty jany bar adam äielı qinalǧanda bırge qinalady dep oilaimyn.
- Eko qandai jaǧdaida sätsız bolady?
- Ekonyŋ sätsız boluy äielge jäne embrionǧa, äiel adamnyŋ jas erekşelıgıne, äiel adamnyŋ qosymşa ekstrogenitaldyq patologiialaryna, äiel adamnyŋ jatyryna, jatyrynyŋ qandai da bır auruynyŋ bar-joǧyna, jatyr ışındegı süiel sekıldı etınıŋ paida boluyna bailanysty. Osy sekıldı sebepter öte köp. Tıptı balanyŋ jatatyn jerınıŋ özgeruıne, trubadaǧy sudyŋ bar-joǧyna, äiel adamnyŋ psihologiialyq jaǧdaiyna da tıkelei qatysy bar. Mende mynandai jaǧdai bolǧan. Är äieldıŋ özıne ǧana tielısı jüregınıŋ tübınde armany, qalauy boluy kerek. Mysaly, mende 1 pasient boldy. 7 jyl bala kötermegen. Endı embriondy daiyndap, salamyn desem, qalai salasyz,-dep ürke qaraidy. Bız jylap-syqtap, daiyndaldyq emesp e desem, söitsem özı psihologiialyq tūrǧyda daiyn emes eken. Oǧan qorşaǧan ortasy äser etken. Ata-anasy, ata-enesı, küieuı, qaiyn äpkelerı degendei. Sodan 1 jyldan keiın daiyn bolyp, eko jasatyp, ana atandy. Jäne üidegı aua-raiyna da bailanysty. Ol balany otbasy qanşalyqty kütıp otyr? Äielder keide küieuın saqtap qalu üşın, bıreuge bırdeŋe däleldegısı kelıp degendei sebeptermen balaly bolǧysy keledı. Bıraq jan jüregımen qalau joq. Mahabbat, syilastyq joq. Keide embrion salyp beremın, bıraq üiınde de, jūmysynda da küizelıske tüsedı. Äbden bıttım degende bızge kelıp, demalady. Ondai jaǧdaida ekonyŋ sätsız bolu mümkınşılıgı joǧary. Qaitkenmen de, jan beretın de, jan alatyn da Jaratqan! Sondyqtan da «är bala uaqytymen keledı» degen ūǧymǧa janymmen senemın.
- Keibır äielder: «6 ret eko jasattym. Odan keiın ümıtımdı üzdım» dep jatady. Sızdıŋ şe, balaly bolu üşın neşe retke deiın qadam jasaǧan dūrys?
- Qanşalyqty qarajatyŋyz jetedı jäne densaulyǧyŋyz köteredı, sonşa ret jasatqan dūrys. Älemde antirekord bar. İzrailde 136 ret eko jasatyp, 137-de jüktı bolǧan. Därıger men äieldıŋ tözımdılıgı myqty eken. Bızdıŋ klinikada da äielder äbden balaly bolyp ketkenşe tuysqanǧa ainalyp ketemız. Olai degenım, därıger de et pen süiekten jaralǧan adam. Keide analarǧa jaman jaŋalyq aituǧa tura keletın jaǧdailar bolady. Būl – öte auyr. Olardyŋ aldynda jylamasam da öte bır ülken küizelıske ūşyraityn kezderım köp. Öitkenı men balaly bolatynyna senıp, embrion salǧannan keiın bolmai jatsa, Jaratuşydan «nege?» dep sūraitynmyn. Tıptı meiırbikeler maǧan keide külıp otyrady. Qadır tünınde bükıl äielderdıŋ tızımın qūryp, solardy bır-bırden Qūdaidan sūrauşy edım. Öitkenı aldyma jylap kelgen qanşama taǧdyrdy quantqym keledı. Däl sol sekıldı äielderde küizelıske tüsedı. Äielder menen ekı ese qiyn jaǧdaidy bastan keşedı. Sondyqtan, tuylatyn bala tuylady. XXI ǧasyrda balaly boluǧa mümkındık bar. Eger trubalaryŋyzdyŋ ötkızgıştıgı joq bolsa, eko bar. Eger jasuşalaryŋyz joq bolsa, donorlyq jasuşa bar. Eger de er azamattyŋ ūryǧy bolmasa, donorlyq ūryq bar. Eger de jatyryŋyz bolmasa, surrogattyq ana bar. Eger de osynyŋ barlyǧy kömektespese, tastandy balany baǧyp-qaqsaŋyz, «ana» dep ataityn balaŋyz bolady. Sondyqtan da baqytty da, balaly bolu da öz qolyŋyz da!
- Öte dūrys aittyŋyz! Ekomed klinikasynda bır ekonyŋ qūny qanşa?
- Baǧasy ärtürlı bolady. Sebebı analyq jasuşanyŋ qanşasy ösıp jatyr, jaŋa tehnologiialardyŋ qanşauyn qosyp-alyp jatyrmyz, soǧan bailanysty bolmaq. Standartty türde 1 200 000 - 1 300 000 tg. Keide äielder qymbatsynyp jatady. Bıraq bızde eko jasau barysynda joǧarǧy tehnologiialar qoldanylady. Ärı ketkende inenıŋ özın Japoniiadan aldyramyz. Embrionnyŋ jatatyn chaşkalaryn da Japoniiadan jetkızedı. Sebebı olar öte jaqsy sapada. Būl balalar – Qazaqstannyŋ bolaşaǧy bolǧandyqtan, densaulyǧyna ziian tigızıp almaudyŋ barlyq amalyn qarastyramyz.
- Klinikaŋyzda bır ret eko jasatyp, ol sätsız bolǧan jaǧdaida qūnyn tüsıruge mümkındık bar ma?
- Bız äuel bastan 4-5 embrion alyp, qatyryp qoiamyz. Eger eko sätsız bolsa, ekınşı ret 230-250 myŋǧa salyp beremız. Eger ol äiel bırneşe märte jasaǧan bolsa, bız qolūşymyzdy bermei qoimaimyz. Baǧasyn tüsırıp beremız. Saltanat Berdenovna osy klinikany aşqanyna 28 jyl boldy. 28 jylda bır adamnyŋ keudesınen qaqqan emespız. Keide Saltanat hanym tegın de jasatyp jatady.
- Aiaǧy auyr äielderde aq bölınıs şamadan tys köp kelıp ärı ırtıkpelı (tvorojnyi) türde bolyp jatady. Keide qyşuy da mümkın. Būndai kezde ne ısteu kerek?
- Dieta saqtau qajet. Tvorojnyi degenımız – droja. Iаǧni tättı nemese ūnnan jasalǧan taǧamdardy köp jese, solai bolady. Eger äiel adamda köp bölınıs bolsa, qalypty jaǧdaiǧa jatqyzuǧa bolady. Bıraq iısı bolmasa boldy. Būndai jaǧdaida mazok tapsyrady. Jäne jüktı äielderde ǧana berıletın svechalardy salyp, emdeluge bolady.
- Äielde ovuliasiia bolmaǧan jaǧdaida balaly bola ala ma?
- Reproduktolog därıgerge keledı. Ovuliasiia jasap beredı. Şeşıletın mäsele.
- Äiel adamnyŋ etekkırı bastalmas būryn qap-qara qoiu qan keluı nenıŋ belgısı?
- Ol «endometrioz» dep atalady. Ol 21 ǧasyrdaǧy 60-70 % äielde kezdesıp jatady. Ol jatyr ışkı qabatynyŋ būlşyq et qabatyna nemese trubaǧa da, analyq bezge de ötuı. Nätijesınde endometrlı kistalar paida bolady. Ol negızı ärtürlı jaǧdaiǧa bailanysty. Bosanǧannan keiın nemese kesır tılıgınen keiın degendei. Eger bosanǧan kezde äiel dūrys äreket etpese, osyndai jaǧdaiǧa tap bolady. Jalpy, sebepterı köp. Emdelmese, bedeulıkke, jambastyŋ ylǧi da auyrsynyp tūruyna äkeledı. Ol adamnyŋ ömır sapasyn tömendetedı.
- Ana qūrsaǧyndaǧy balanyŋ jüregınıŋ toqtap qaluy (zamerşaia beremennost) turaly aityŋyzşy.
- Būryndary būl dertke 35 jastan keiıngı äiel köp şaldyǧatyn. Qazır 18 jastaǧy jastar da joq emes. Onyŋ bırneşe sebebı bar. Ol köbıne äiel adamnyŋ qany şamadan tys qoiulanǧannan bolady. Embrion jatyrǧa tüskende qyltamyrlarmen qorektenedı. Eger qan ūiyp qalǧan bolsa, qyltamyrlardyŋ bärın jauyp tastaidy. Nätijesınde bala qoreksız qalady. Būl – emdeledı, aldyn aluǧa bolady. Ekınşısı, embrion ösıp jatqan kezde genetikalyq nemese hromosomdyq auruy bolsa, ol da «zamerşaia beremennostke» alyp keledı. Üşınşısı, jatyrdyŋ dūrys bolmauy, aǧzada sozylmaly aurulardyŋ boluy. Törtınşısı, trubada sular tamşylap tūrsa, embrionnyŋ damuyn toqtatady. Sebepterın bılsek, aldyn alu qiyn emes.
- Genetikalyq aurudan saqtanu üşın ne ısteu kerek?
- Eko jasatqanda PGD ädısın qoldanu kerek. Iаǧni hromosomdaryn bırden tekseru kerek. Tabiǧi jolmen josparlaityndar ışımdık ışpeu kerek, temekını qoiu kerek, därumenderdı tolyqtyru kerek, dūrys tamaqtanu kerek, gerpes virustaryn emdeu kerek. Iаǧni bır sözben aitqanda, bala josparlanuy kerek. Bızdıŋ Qazaqstanda «qajet bolǧan, bıraq josparlanbaǧan bala» degen bar. «Köterıp qoiyppyn» degen äŋgıme bolmau kerek.
- Qazır ZPR, DSP diagnozymen düniege keletın bala öte köp. Būl aurudyŋ aldyn alu üşın qaitken jön?
- Men akuşer-ginekolog bolǧan soŋ būl aurulardyŋ qaidan paida bolatynyn jaqsy bılemın. Bala ışte jatqanda su az bolsa, aptalyq qosyp jatqan salmaǧy az bolsa, nemese tuylyp jatqan kezde tuylu prosessınde asqynystar bolsa bolady. Būny aldyn alu üşın äiel adam balany dūrys bosanu kerek. Arnaiy kurstarǧa baru kerek. Aitqandy tyŋdap, küşen degende küşenu kerek.
- Qazaqstanda er adamdar äielınıŋ ūl tumaǧanyna renjıp, tıptı ajyrasyp jatady. Jalpy, ūl ne qyz tuyluy kımge bailanysty?
- Balanyŋ jynysy tek qana er adamǧa bailanysty. Būl endı oqu-aǧartudyŋ dūrys bolmaǧanynan jäne sauattyŋ tömendıgınen. Bır bala düniege kelu üşın äiel adamda bır ǧana analyq jasuşa pısıp jetıledı, jynystyq qatynasqa tüskende 50 millionnan astam ūryq şyǧarady. Sonyŋ ışınen qaisysy qyz, qaisysy ūl ekenın eşkım bılmeidı. Qaisysy tez jetedı, qaisysynyŋ denı sau, sol qūrsaqqa bıtedı.
- Jaqynda ekı jas üilenbes būryn medisinalyq tekserısten ötedı degen zaŋ qabyldanady degen jaŋalyqtar şyqty. Būl zaŋ ūrpaq saulyǧyn arttyra ma?
- Būl mäselenıŋ ekı jaǧy bar. Ärine, bırınşı jaǧynan aldyn ala tekserılıp, jetıspeitın därumenderdı bılıp, em qabyldap, bolaşaq ūrpaqtyŋ saulyǧy üşın äreket etken jön. Alaida, ekınşı jaǧynan, adam qūqyǧyn aiaq etu. Eger ekı jastyŋ bırınen infeksiianyŋ nemese basqa bır aurudyŋ belgısı anyqtalsa, jäne ekı jūptyŋ bırı tastap ketken jaǧdaida qiyn boluy mümkın. Būl demografiianyŋ tömendeuıne de äkeluı yqtimal degen qauıp bar. Tıptı keiın kastaǧa da bölınıp ketuı mümkın. Denı sau adamdar, auru adamdar degendei. Sonda auru adamdar otbasy baqytyn sezınıp, bala süimeu kerek pe?
- Qazaqstandaǧy er adamnyŋ jäne äiel adam bedeulıgınıŋ paiyzdyq körsetkışı qanşa?
- Teŋ, 40/40%. Er azamattardyŋ bedeulıgı äiel adamnyŋ bedeulıgınen az emes. Eko jasatu barysynda er adamnyŋ bedeulıgı tıptı 50 %-dan da asyp jatady.
- Sızge er adamdar öz betımen bedeulıgın emdeluge kele me?
- Özderı tüsınıp keletın erler az. Äielı süirep, äke-kökelep keletınderı köp. Keibıreulerı bır äiel alady, bolmaidy, ekınşı ret taǧy alady, taǧy bolmaidy. Aqyrynda küirep, kınärat özınen ekenın amalsyz moiyndap, synyp keledı.
- Al endı tūrmys qūrmaǧan qyzdardyŋ mäselesıne oiysaiyq. Tūrmysqa şyqpaǧan, jynystyq qatynasqa tüspegen qyzdardyŋ jatyrynda mioma, obyr sekıldı aurular boluy mümkın be?
- Tumaǧan äielge qaraǧanda mümkındıgı joǧary. Sebebı tabiǧat zaŋdylyǧyna säikes, äiel adam reproduktivtı jüiesın jūmys ıstetuı şart. Eger jasy jetıp, balaly bolmai jatsa, gormondardyŋ äserınen türlı aurularǧa ūşyrau mümkındıgı joǧarylaidy. Būl – älemdık statistikada bar dünie. Endokrinolog ūstazym: «Älemdı gormondar bileidı» deuşı edı. Adamdar älemdı basqarmaidy, gormondar basqarady. Şynymen qarap otyrsam, bır gormonyŋyz dūrys bolmasa, sız ne qyz ekenıŋızdı, ne ūl ekenıŋızdı tüsınbeisız.
- Sonda qanşa jasqa deiın balaly boluǧa keŋes beresız?
- Būryn 25 jasqa deiın balaly boludy qūp körse, qazır zamanǧa säikes, 30 jasqa deiın 1 balany düniege äkeludı ūsynar edım. Eger qyzdarǧa jas kezınde jaqsy joldas kezdespese, ne qyzmet, mansap quyp, bala tuuǧa mümkındık bolmasa, ondai adamdarǧa analyq jasuşasyn qatyryp qoiuǧa keŋes beremın. Mysaly, qazır 30-35 jastaǧy äiel bolsaŋyz, osy jasta analyq jasuşany qatyryp qoiǧanyŋyz dūrys. Keiınnen 38-40 jasta jaqsy azamat kezdesse, balaly boludy aŋsaisyz. Ondai jasta balaly bolu öte qiyn. Sondai kezde 30 jastaǧy jas kletkaŋyz iaǧni qatyryp qoiǧan analyq jasuşaŋyz kömekke keledı.
- Qatyrylyp tūrǧan analyq jasuşanyŋ jaramdylyq merzımı bar ma?
- Qarajatyn tölese, 100 jylǧa deiın qatyp tūra beredı.
- Qanşadan töleu kerek?
- Ai saiyn 3000 tg.
- Jynystyq jolmen berıletın infeksiialardyŋ auyr türlerın aitsaŋyz.
- VİCh, sifilis, trihomonada, gepatit v,s, hlamidioz. Qazır vich auruyna şaldyǧuşylar Qazaqstanda öte joǧary körsetkışke ie. Soŋǧy statistika boiynşa vichpen, gepatit v,s qatty ösken. Sebebı tek qana jynystyq qatynasqa bailanysty emes, gigienaǧa da bailanysty boluy mümkın. Mysaly, jas balalar jataqhanada bır ūstaramen qyrynyp jatady. Gigienalyq zattar arzan-qūrzan bolsa da, tek özınıkı boluy kerek. Odan bölek qorǧalmaǧan jynystyq qatynastar öte köp.
- Sonda qorǧanu arqyly jynystyq aurulardan saqtanuǧa bola ma?
- Bolady, bıraq bärınen emes. Hlamididen bız nege qorqamyz? Ol jatyr tütıkşelerınıŋ bıtelıp qaluyna äkeledı. Jatyr tütıgındegı kırpıkşeler bır-bırıne jabyssa, müldem belsızdıkke şaldyǧu körsetkışı joǧary. Sondyqtan jynystyq qatynasqa körıngen kök attymen tüsudı doǧaru kerek.
- Sūhbatqa kelıskenıŋızge raqmet!
Qazaq äielınıŋ jany men tänınıŋ saulyǧy turaly «Ekomed» klinikasynyŋ bölımşe meŋgeruşısı, akuşer-ginekolog, därıger-reproduktolog, akuşer-ginekologiiada 9 jyl, reproduktologiiada 7 jyl täjıribesı bar Äigerım Ahmetova tolyǧyraq aityp berdı.
- Osy uaqytqa deiın qanşa balanyŋ düniege keluıne sebepker boldyŋyz?
- Akuşer-ginekolog retınde jylyna 20 myŋ balany düniege äkeldık. Al reproduktologiiaǧa kelgende 2-3 myŋ bala ömırge keldı.
- Äielder qauymyn tolǧandyryp jürgen saualdardan bastasaq: Truba bailau qauıptı me?
- Qauıptı emes. Trubany qai kezde bailaidy? Äiel adamnyŋ aǧzasyna bala tuu ziian bolyp, ölımge äkeletındei qauıp tönse, truba bailanady. Nemese truba alynyp tastalady. Eger trubada su jinalsa, qabynu prosessterı jiı qaitalansa, bolaşaq balanyŋ densaulyǧyna aitarlyq ziianyn tigızedı. Nemese äiel mülde jüktı bola almauy mümkın. Jalpy, trubany alyp tastau nemese bailap tastau – äiel adamnyŋ aǧzasyna ülken qaupı joq.
- Eger er adamda spermogramma 0 bolsa, balaly boluǧa ümıt bar ma?
- Ärine, bar. Er azamattyŋ bedeulıgı ekıge bölınedı. Tua paida bolǧan jäne jüre paida bolǧan. Tua paida bolǧan belsızdık - er-azamattyŋ ata-babasynan berılgen hromosomdyq tūqym qualaityn auruy bar belsızdık. Nemese genetikalyq auru. Iаǧni bala anasynyŋ qūrsaǧynda dūrys damymai, nätijesınde belsızdık auruymen düniege keledı. Bız būndai jaǧdaida 97-98 % kömektese almaimyz. Al jüre paida bolǧan jaǧdaida kömektese alamyz dep nyq senımmen aita alamyn. Bala jasöspırım şaqta bır-bırımen jiı töbelesedı. Sol kezde er balalar bır-bırın aiamai jandy jerlerınen tebedı. Tepken kezde ışkı jaǧdaidaǧy qabynu prosessı nemese gematoma paida bolady. Jas balalar 12-13 jasta ony baiqai alady. Bıraq ata-anasyna aituǧa ūialady. Ol uaqyt öte kele özınen özı jazylady. Bıraq atalyq bezınen şyǧatyn özekşelerdıŋ jabysuyna alyp keledı. Ol jabysqan kezde atalyq ūryq berı qarai şyqpaidy. Iаǧni prostataǧa ainalady. Jynystyq qatynas kezınde sūiyqtyq paida bolady, bıraq spermatozoidtar syrtqa şyqpaidy. Būndai jaǧdaida bız atalyq bezınen biopsiia alu arqyly äielıne ūryqtardy salyp, bala süigıze alamyz.
- Eko arqyly deisız ǧoi?
- Būl jerde tek eko arqyly mümkındık bar. Sebebı ūryqtardyŋ sapasy öte tömen bolady.
- Qazır ekınıŋ bırınıŋ jynystyq jolynda qabynu prosessterı jürıp jatady. Qabynudy ūzaq uaqyt emdemese, arty nege äkeluı mümkın?
- Qabynu – dūrys kiınbeuden paida bolady. Aiaqtan, belden suyq ötedı. Odan bölek, dūrys tamaqtanbau, dūrys ūiyqtamaudyŋ da saldary öte auyr. Mysaly, er azamattar tek tüngı ūiqyda tolyq qalpyna keledı. Olar üşın tüngı ūiqy öte maŋyzdy. Sondyqtan äleumettık jelıge tünımen üŋılmei, tüngı 10-11-de jatyp, 6-7-de tūru kerek. Sebebı ūiqy bolmasa, ūryq sapasy tömendeidı. Al äielde müldem kerısınşe. Äiel adam balasy üşın tün ūiqysyn tört böletındıkten, tez qalpyna keledı. Qūdai solai jaratqan. Suyq tiiu, qabynu prosessterın ūzaq uaqyt emdemeu bedeulıkke alyp keledı. Sebebı qabynu prosesterınıŋ barlyǧy jatyr trubasyna bailanǧan. Jatyr trubasy dep qatty estılgenımen, santehnikterdıŋ juyp-qoia salatyn qatty zaty emes. Ol – öte näzık. Bırqabatty būlşyq etpen, epiteliiden tūrady. Qalamsaptyŋ sterjenınıŋ juandyǧyndai ǧana. Ol eger qaita-qaita qabyna berse, bır-bırıne jabysyp qalady. Al jabysqan trubamen bala köteru – mümkın emes. Sondyqtan qabynu prosessterınıŋ barlyǧy belsızdıkke, bedeulıkke äkeledı.
- Köp äielde eroziiany küidırgennen keiın bala köteru mümkın emes degen tüsınık qalyptasqan. Būl dūrys tüsınık pe?
- Eroziiany küidıruden būryn dūrys anyqtau kerek. Qazır eroziiany dūrys anyqtamaǧannyŋ sebebınen ülken dau-damailar tuyndap jatady. Sebebı eroziia degenımız – jara. Keide äielderde ektopiia degen auru türı kezdesıp jatady. Ondai jaǧdaida müldem küidırmeu kerek. Eroziiany küidırgennen keiın bala kötere almai qalady degen qate pıkır. Būl tıptı statistikada joq. Sebebı jaranyŋ betın ǧana küidıredı. Keiınnen ol jerde jara qalmaidy. Al eger ony küidırıp, būlşyq etıne deiın pısırıp jıberse, onda jatyr moinynyŋ özekşesı bıtelıp qaluy mümkın.
- Displaziiadan qalai emdeluge bolady?
- Displaziianyŋ 3 türı bolady. Jeŋıl türı, ortaşa türı jäne auyr türı. Displaziia degen – jatyr moiyn tınderınıŋ özgerıske ūşyrauy. Eger der kezınde kömektespese, obyr auruyna äkeluı mümkın. Būny köbıne onkoginekologtar emdeidı. Auyr türınde jatyr moinyn kesıp, sol jerın tıgıp, ornyna keltıredı. Jeŋıl jäne ortaşa türınde därı-därmekpen emdep, balaly boluǧa mümkındık bar.
- Displaziianyŋ auyr türın emdegen kezde balaly boluǧa mümkındık bar ma?
- Ärine.
- Keide äielderden estıp qalamyz, äielı jüktı kezde küieuı toksikoz bolady. Būl nenıŋ äserınen?
- Būl – ekı adamnyŋ bır-bırıne psihologiialyq janaşyrlyǧy. Täjıribemde mynandai jaǧdai bolǧan: Äiel adam eko arqyly bala köteredı. Bala qūrsaqta jaqsy damyp kele jatady. Bıraq toksikozy öte qatty bolady. Toksikoz saldarynan därını uaqytşa toqtata tūramyz. Nätijesınde bala tüsıp qalady. Däl solai 4 ret eko arqyly salǧan balasy tüsıp qalady. Sebebı därı qabyldanbasa, bala ary qarai damymai qalady. Bız ol kısınıŋ toksikozyna qatysty barlyq jerın emdep şyǧamyz. Asqazanyn da emdettık, terapevtter de em-şaralaryn jürgızdı, sanatoriide de jatty. Äiel besınşı ret jüktı bolǧanda därı ışedı. Col kezde därını ışıp jatyp, suyn lyqyldatyp qaitadan syrtqa şyǧarǧanda därı ketıp qalady eken dep qaitadan därını ışke jūtyp jıberedı. Būndai jaǧdaidy körıp, küieuı jylap jıbergen kezder bolǧan. Iаǧni, bala üşın ana barlyǧyna daiyn. Sol siiaqty jany bar adam äielı qinalǧanda bırge qinalady dep oilaimyn.
- Eko qandai jaǧdaida sätsız bolady?
- Ekonyŋ sätsız boluy äielge jäne embrionǧa, äiel adamnyŋ jas erekşelıgıne, äiel adamnyŋ qosymşa ekstrogenitaldyq patologiialaryna, äiel adamnyŋ jatyryna, jatyrynyŋ qandai da bır auruynyŋ bar-joǧyna, jatyr ışındegı süiel sekıldı etınıŋ paida boluyna bailanysty. Osy sekıldı sebepter öte köp. Tıptı balanyŋ jatatyn jerınıŋ özgeruıne, trubadaǧy sudyŋ bar-joǧyna, äiel adamnyŋ psihologiialyq jaǧdaiyna da tıkelei qatysy bar. Mende mynandai jaǧdai bolǧan. Är äieldıŋ özıne ǧana tielısı jüregınıŋ tübınde armany, qalauy boluy kerek. Mysaly, mende 1 pasient boldy. 7 jyl bala kötermegen. Endı embriondy daiyndap, salamyn desem, qalai salasyz,-dep ürke qaraidy. Bız jylap-syqtap, daiyndaldyq emesp e desem, söitsem özı psihologiialyq tūrǧyda daiyn emes eken. Oǧan qorşaǧan ortasy äser etken. Ata-anasy, ata-enesı, küieuı, qaiyn äpkelerı degendei. Sodan 1 jyldan keiın daiyn bolyp, eko jasatyp, ana atandy. Jäne üidegı aua-raiyna da bailanysty. Ol balany otbasy qanşalyqty kütıp otyr? Äielder keide küieuın saqtap qalu üşın, bıreuge bırdeŋe däleldegısı kelıp degendei sebeptermen balaly bolǧysy keledı. Bıraq jan jüregımen qalau joq. Mahabbat, syilastyq joq. Keide embrion salyp beremın, bıraq üiınde de, jūmysynda da küizelıske tüsedı. Äbden bıttım degende bızge kelıp, demalady. Ondai jaǧdaida ekonyŋ sätsız bolu mümkınşılıgı joǧary. Qaitkenmen de, jan beretın de, jan alatyn da Jaratqan! Sondyqtan da «är bala uaqytymen keledı» degen ūǧymǧa janymmen senemın.
- Keibır äielder: «6 ret eko jasattym. Odan keiın ümıtımdı üzdım» dep jatady. Sızdıŋ şe, balaly bolu üşın neşe retke deiın qadam jasaǧan dūrys?
- Qanşalyqty qarajatyŋyz jetedı jäne densaulyǧyŋyz köteredı, sonşa ret jasatqan dūrys. Älemde antirekord bar. İzrailde 136 ret eko jasatyp, 137-de jüktı bolǧan. Därıger men äieldıŋ tözımdılıgı myqty eken. Bızdıŋ klinikada da äielder äbden balaly bolyp ketkenşe tuysqanǧa ainalyp ketemız. Olai degenım, därıger de et pen süiekten jaralǧan adam. Keide analarǧa jaman jaŋalyq aituǧa tura keletın jaǧdailar bolady. Būl – öte auyr. Olardyŋ aldynda jylamasam da öte bır ülken küizelıske ūşyraityn kezderım köp. Öitkenı men balaly bolatynyna senıp, embrion salǧannan keiın bolmai jatsa, Jaratuşydan «nege?» dep sūraitynmyn. Tıptı meiırbikeler maǧan keide külıp otyrady. Qadır tünınde bükıl äielderdıŋ tızımın qūryp, solardy bır-bırden Qūdaidan sūrauşy edım. Öitkenı aldyma jylap kelgen qanşama taǧdyrdy quantqym keledı. Däl sol sekıldı äielderde küizelıske tüsedı. Äielder menen ekı ese qiyn jaǧdaidy bastan keşedı. Sondyqtan, tuylatyn bala tuylady. XXI ǧasyrda balaly boluǧa mümkındık bar. Eger trubalaryŋyzdyŋ ötkızgıştıgı joq bolsa, eko bar. Eger jasuşalaryŋyz joq bolsa, donorlyq jasuşa bar. Eger de er azamattyŋ ūryǧy bolmasa, donorlyq ūryq bar. Eger de jatyryŋyz bolmasa, surrogattyq ana bar. Eger de osynyŋ barlyǧy kömektespese, tastandy balany baǧyp-qaqsaŋyz, «ana» dep ataityn balaŋyz bolady. Sondyqtan da baqytty da, balaly bolu da öz qolyŋyz da!
- Öte dūrys aittyŋyz! Ekomed klinikasynda bır ekonyŋ qūny qanşa?
- Baǧasy ärtürlı bolady. Sebebı analyq jasuşanyŋ qanşasy ösıp jatyr, jaŋa tehnologiialardyŋ qanşauyn qosyp-alyp jatyrmyz, soǧan bailanysty bolmaq. Standartty türde 1 200 000 - 1 300 000 tg. Keide äielder qymbatsynyp jatady. Bıraq bızde eko jasau barysynda joǧarǧy tehnologiialar qoldanylady. Ärı ketkende inenıŋ özın Japoniiadan aldyramyz. Embrionnyŋ jatatyn chaşkalaryn da Japoniiadan jetkızedı. Sebebı olar öte jaqsy sapada. Būl balalar – Qazaqstannyŋ bolaşaǧy bolǧandyqtan, densaulyǧyna ziian tigızıp almaudyŋ barlyq amalyn qarastyramyz.
- Klinikaŋyzda bır ret eko jasatyp, ol sätsız bolǧan jaǧdaida qūnyn tüsıruge mümkındık bar ma?
- Bız äuel bastan 4-5 embrion alyp, qatyryp qoiamyz. Eger eko sätsız bolsa, ekınşı ret 230-250 myŋǧa salyp beremız. Eger ol äiel bırneşe märte jasaǧan bolsa, bız qolūşymyzdy bermei qoimaimyz. Baǧasyn tüsırıp beremız. Saltanat Berdenovna osy klinikany aşqanyna 28 jyl boldy. 28 jylda bır adamnyŋ keudesınen qaqqan emespız. Keide Saltanat hanym tegın de jasatyp jatady.
- Aiaǧy auyr äielderde aq bölınıs şamadan tys köp kelıp ärı ırtıkpelı (tvorojnyi) türde bolyp jatady. Keide qyşuy da mümkın. Būndai kezde ne ısteu kerek?
- Dieta saqtau qajet. Tvorojnyi degenımız – droja. Iаǧni tättı nemese ūnnan jasalǧan taǧamdardy köp jese, solai bolady. Eger äiel adamda köp bölınıs bolsa, qalypty jaǧdaiǧa jatqyzuǧa bolady. Bıraq iısı bolmasa boldy. Būndai jaǧdaida mazok tapsyrady. Jäne jüktı äielderde ǧana berıletın svechalardy salyp, emdeluge bolady.
- Äielde ovuliasiia bolmaǧan jaǧdaida balaly bola ala ma?
- Reproduktolog därıgerge keledı. Ovuliasiia jasap beredı. Şeşıletın mäsele.
- Äiel adamnyŋ etekkırı bastalmas būryn qap-qara qoiu qan keluı nenıŋ belgısı?
- Ol «endometrioz» dep atalady. Ol 21 ǧasyrdaǧy 60-70 % äielde kezdesıp jatady. Ol jatyr ışkı qabatynyŋ būlşyq et qabatyna nemese trubaǧa da, analyq bezge de ötuı. Nätijesınde endometrlı kistalar paida bolady. Ol negızı ärtürlı jaǧdaiǧa bailanysty. Bosanǧannan keiın nemese kesır tılıgınen keiın degendei. Eger bosanǧan kezde äiel dūrys äreket etpese, osyndai jaǧdaiǧa tap bolady. Jalpy, sebepterı köp. Emdelmese, bedeulıkke, jambastyŋ ylǧi da auyrsynyp tūruyna äkeledı. Ol adamnyŋ ömır sapasyn tömendetedı.
- Ana qūrsaǧyndaǧy balanyŋ jüregınıŋ toqtap qaluy (zamerşaia beremennost) turaly aityŋyzşy.
- Būryndary būl dertke 35 jastan keiıngı äiel köp şaldyǧatyn. Qazır 18 jastaǧy jastar da joq emes. Onyŋ bırneşe sebebı bar. Ol köbıne äiel adamnyŋ qany şamadan tys qoiulanǧannan bolady. Embrion jatyrǧa tüskende qyltamyrlarmen qorektenedı. Eger qan ūiyp qalǧan bolsa, qyltamyrlardyŋ bärın jauyp tastaidy. Nätijesınde bala qoreksız qalady. Būl – emdeledı, aldyn aluǧa bolady. Ekınşısı, embrion ösıp jatqan kezde genetikalyq nemese hromosomdyq auruy bolsa, ol da «zamerşaia beremennostke» alyp keledı. Üşınşısı, jatyrdyŋ dūrys bolmauy, aǧzada sozylmaly aurulardyŋ boluy. Törtınşısı, trubada sular tamşylap tūrsa, embrionnyŋ damuyn toqtatady. Sebepterın bılsek, aldyn alu qiyn emes.
- Genetikalyq aurudan saqtanu üşın ne ısteu kerek?
- Eko jasatqanda PGD ädısın qoldanu kerek. Iаǧni hromosomdaryn bırden tekseru kerek. Tabiǧi jolmen josparlaityndar ışımdık ışpeu kerek, temekını qoiu kerek, därumenderdı tolyqtyru kerek, dūrys tamaqtanu kerek, gerpes virustaryn emdeu kerek. Iаǧni bır sözben aitqanda, bala josparlanuy kerek. Bızdıŋ Qazaqstanda «qajet bolǧan, bıraq josparlanbaǧan bala» degen bar. «Köterıp qoiyppyn» degen äŋgıme bolmau kerek.
- Qazır ZPR, DSP diagnozymen düniege keletın bala öte köp. Būl aurudyŋ aldyn alu üşın qaitken jön?
- Men akuşer-ginekolog bolǧan soŋ būl aurulardyŋ qaidan paida bolatynyn jaqsy bılemın. Bala ışte jatqanda su az bolsa, aptalyq qosyp jatqan salmaǧy az bolsa, nemese tuylyp jatqan kezde tuylu prosessınde asqynystar bolsa bolady. Būny aldyn alu üşın äiel adam balany dūrys bosanu kerek. Arnaiy kurstarǧa baru kerek. Aitqandy tyŋdap, küşen degende küşenu kerek.
- Qazaqstanda er adamdar äielınıŋ ūl tumaǧanyna renjıp, tıptı ajyrasyp jatady. Jalpy, ūl ne qyz tuyluy kımge bailanysty?
- Balanyŋ jynysy tek qana er adamǧa bailanysty. Būl endı oqu-aǧartudyŋ dūrys bolmaǧanynan jäne sauattyŋ tömendıgınen. Bır bala düniege kelu üşın äiel adamda bır ǧana analyq jasuşa pısıp jetıledı, jynystyq qatynasqa tüskende 50 millionnan astam ūryq şyǧarady. Sonyŋ ışınen qaisysy qyz, qaisysy ūl ekenın eşkım bılmeidı. Qaisysy tez jetedı, qaisysynyŋ denı sau, sol qūrsaqqa bıtedı.
- Jaqynda ekı jas üilenbes būryn medisinalyq tekserısten ötedı degen zaŋ qabyldanady degen jaŋalyqtar şyqty. Būl zaŋ ūrpaq saulyǧyn arttyra ma?
- Būl mäselenıŋ ekı jaǧy bar. Ärine, bırınşı jaǧynan aldyn ala tekserılıp, jetıspeitın därumenderdı bılıp, em qabyldap, bolaşaq ūrpaqtyŋ saulyǧy üşın äreket etken jön. Alaida, ekınşı jaǧynan, adam qūqyǧyn aiaq etu. Eger ekı jastyŋ bırınen infeksiianyŋ nemese basqa bır aurudyŋ belgısı anyqtalsa, jäne ekı jūptyŋ bırı tastap ketken jaǧdaida qiyn boluy mümkın. Būl demografiianyŋ tömendeuıne de äkeluı yqtimal degen qauıp bar. Tıptı keiın kastaǧa da bölınıp ketuı mümkın. Denı sau adamdar, auru adamdar degendei. Sonda auru adamdar otbasy baqytyn sezınıp, bala süimeu kerek pe?
- Qazaqstandaǧy er adamnyŋ jäne äiel adam bedeulıgınıŋ paiyzdyq körsetkışı qanşa?
- Teŋ, 40/40%. Er azamattardyŋ bedeulıgı äiel adamnyŋ bedeulıgınen az emes. Eko jasatu barysynda er adamnyŋ bedeulıgı tıptı 50 %-dan da asyp jatady.
- Sızge er adamdar öz betımen bedeulıgın emdeluge kele me?
- Özderı tüsınıp keletın erler az. Äielı süirep, äke-kökelep keletınderı köp. Keibıreulerı bır äiel alady, bolmaidy, ekınşı ret taǧy alady, taǧy bolmaidy. Aqyrynda küirep, kınärat özınen ekenın amalsyz moiyndap, synyp keledı.
- Al endı tūrmys qūrmaǧan qyzdardyŋ mäselesıne oiysaiyq. Tūrmysqa şyqpaǧan, jynystyq qatynasqa tüspegen qyzdardyŋ jatyrynda mioma, obyr sekıldı aurular boluy mümkın be?
- Tumaǧan äielge qaraǧanda mümkındıgı joǧary. Sebebı tabiǧat zaŋdylyǧyna säikes, äiel adam reproduktivtı jüiesın jūmys ıstetuı şart. Eger jasy jetıp, balaly bolmai jatsa, gormondardyŋ äserınen türlı aurularǧa ūşyrau mümkındıgı joǧarylaidy. Būl – älemdık statistikada bar dünie. Endokrinolog ūstazym: «Älemdı gormondar bileidı» deuşı edı. Adamdar älemdı basqarmaidy, gormondar basqarady. Şynymen qarap otyrsam, bır gormonyŋyz dūrys bolmasa, sız ne qyz ekenıŋızdı, ne ūl ekenıŋızdı tüsınbeisız.
- Sonda qanşa jasqa deiın balaly boluǧa keŋes beresız?
- Būryn 25 jasqa deiın balaly boludy qūp körse, qazır zamanǧa säikes, 30 jasqa deiın 1 balany düniege äkeludı ūsynar edım. Eger qyzdarǧa jas kezınde jaqsy joldas kezdespese, ne qyzmet, mansap quyp, bala tuuǧa mümkındık bolmasa, ondai adamdarǧa analyq jasuşasyn qatyryp qoiuǧa keŋes beremın. Mysaly, qazır 30-35 jastaǧy äiel bolsaŋyz, osy jasta analyq jasuşany qatyryp qoiǧanyŋyz dūrys. Keiınnen 38-40 jasta jaqsy azamat kezdesse, balaly boludy aŋsaisyz. Ondai jasta balaly bolu öte qiyn. Sondai kezde 30 jastaǧy jas kletkaŋyz iaǧni qatyryp qoiǧan analyq jasuşaŋyz kömekke keledı.
- Qatyrylyp tūrǧan analyq jasuşanyŋ jaramdylyq merzımı bar ma?
- Qarajatyn tölese, 100 jylǧa deiın qatyp tūra beredı.
- Qanşadan töleu kerek?
- Ai saiyn 3000 tg.
- Jynystyq jolmen berıletın infeksiialardyŋ auyr türlerın aitsaŋyz.
- VİCh, sifilis, trihomonada, gepatit v,s, hlamidioz. Qazır vich auruyna şaldyǧuşylar Qazaqstanda öte joǧary körsetkışke ie. Soŋǧy statistika boiynşa vichpen, gepatit v,s qatty ösken. Sebebı tek qana jynystyq qatynasqa bailanysty emes, gigienaǧa da bailanysty boluy mümkın. Mysaly, jas balalar jataqhanada bır ūstaramen qyrynyp jatady. Gigienalyq zattar arzan-qūrzan bolsa da, tek özınıkı boluy kerek. Odan bölek qorǧalmaǧan jynystyq qatynastar öte köp.
- Sonda qorǧanu arqyly jynystyq aurulardan saqtanuǧa bola ma?
- Bolady, bıraq bärınen emes. Hlamididen bız nege qorqamyz? Ol jatyr tütıkşelerınıŋ bıtelıp qaluyna äkeledı. Jatyr tütıgındegı kırpıkşeler bır-bırıne jabyssa, müldem belsızdıkke şaldyǧu körsetkışı joǧary. Sondyqtan jynystyq qatynasqa körıngen kök attymen tüsudı doǧaru kerek.
- Sūhbatqa kelıskenıŋızge raqmet!
Aqgül AIDARBEKOVA
