Kamil Mullaşev – giperrealizm janryn Keŋes Odaǧyna äkelgen alǧaşqylardyŋ bırı. Mullaşev şyǧarmalary kürdelı stilistika men jasyryn siujetpen ǧana emes, filosofiialyq şyndyqpen aişyqtalady. Taŋdauly jūmystarynyŋ keibırı Tretiakov galereiasynda, Ä.Qasteev atyndaǧy memlekettık öner muzeiı syndy ortalyqtarda saqtauly. Önersüier qauymǧa dekorativtık mänerı airyqşa «Süiımbike», «Ǧabdolla Toqai», «Bozoq aruy» syndy aituly tuyndylardy tartu etken suretşınıŋ astanadaǧy şeberhanasyna arnaiy barǧan edık. Būl joly Süiımbike hanşanyŋ bır emes, bırneşe müsın eskizın qatarlastyra tızıp, qaşap jatyr eken.
– Sız beinelegen «Süiımbike» sänı men saltanaty asqaqtaǧan, ör ruhymen eŋsesın biık ūstaǧan, äldeqaida tıktegen sūlu janarynan synyq köŋılı qylaŋ beretın däuırlı şyǧarma. Baiqasaq, Süiımbike obrazy soŋǧy jyldardaǧy şyǧarmaşylyq ūstynyŋyzǧa ainalǧandai.
– Süiımbike halyqqa jaqsylyǧy köp ötken, parasatty ǧana emes, bılımdı patşa bolǧan. Hanşa turaly jyr-dastanǧa, aŋyz-äŋgımege qanyǧyp östım. Äke-şeşem aŋyz ǧyp köp aitatyn. Ülken Noǧai ordasynyŋ bileuşısı bolǧan Jüsıptıŋ qyzy. Äkesı Süiımbikenı Qazan bileuşısı Safagerei hanǧa ūzatyp, Qazan handyǧy saiasatyn jaqsylyqqa būrǧysy keledı. Ol kezde Mäskeu jaǧy Qazan handyǧyn uysynda ūstap tūrǧan bolatyn. Süiımbike asqan sūlu edı, Safagerei bır körıp ǧaşyq bolady. Küieuı soǧysta qaitys bolǧan, Safagereiden körgen ūly Ötemısgerei Qazan handyǧynyŋ mūragerı bolyp jariialanyp, Süiımbike balasynyŋ atynan bilık jürgızedı. Mäskeuden qysym körgen orda töŋıregınde satqyndyq jiılep tūrǧan kez. Bytyraǧan halqynyŋ basyn bırıktırıp, äskerın qūrap Qazan qalasyn qorǧaǧan soŋǧy bileuşısı boldy. Onyŋ ūltyna, halqyna degen süiıspenşılıgı älı künge deiın el auzynda. Men de tatar halqynyŋ bır ūly retınde 1997 jyly Süiımbike portretın salyp şyqtym.
– Myna qaşap jatqan jaŋa müsınıŋız de Süiımbikege arnalypty.
– Qazır ala taŋnan qara keşke deiın ainalysyp jatqanym osy. Özıme ūnamai, jaŋadan taǧy bırneşe nobaiyn jasap şyqtym. Säulettı, sūlu bolu kerek. Jūmys aiaqtalǧan soŋ, tezdetıp Tatarstanǧa aparmaqşymyn. Bükıl tatar halqy kütıp otyr. Almatydaǧy Täuelsızdık monumentı siiaqty, būiyrsa, Qazannyŋ qaq ortasyna qoiylatyn azattyq eskertkışıne ainalady. Türkı halyqtarynyŋ eşbırınde Süiımbikenıŋ eskertkışı joq. Kım bılsın, qarsylyq bıldıruşıler taǧy bel alyp ketpese, Tatarstan prezidentı bar, memlekettık komissiiasy bar, qoiuǧa qūlşynyp otyr.
«Süiımbike» (1997 jyl)
– Taǧy da deuıŋızge qaraǧanda, joba būryn da ūsynylǧan ba?
– 2002 jyly Tatarstan prezidentı Mintimer Şaimiev müsındı qoia almaimyz, qūzyretım jetpeidı degen. Bügınge deiın Resei būl müsındı Qazanǧa qoiuǧa mümkınşılık bermei kelgen-dı. İvan Groznyi basqynşylyǧynan būryn 100 jyl emın-erkın ömır sürgen Qazan handyǧyn tarihta bolmaǧandai köredı. Syŋarjaqtylyq, moiyndaǧysy kelmeu būrynnan, Keŋes kezınen bar ürdıs. Qazır azdap erkınşılık bolyp jatqan siiaqty. Zaman özgerdı ǧoi, halyqta aqparat köp.
– Täuelsızdık aiasyndaǧy Mullaşev älemındegı tūtas portretter galereiasynyŋ orny airyqşa. Osyndaǧy obraz tabiǧatyn aşuda qandai negızge süiendıŋız?
– Bırneşe jyl būryn elorda maŋyndaǧy ejelgı Bozoq qalasynan qaru-jaraǧymen bırge kömılgen äieldıŋ mürdesı tabyldy. Onyŋ üstınde jıbek jamylǧy, basynda dulyǧa tektes pışınde bas kiımı bolǧan. Segız jüzdei ınju tastarmen kömkerılgen. Sol jauynger äieldıŋ qaŋqasyn maǧan körsetıp, beinesın salyp berseŋız dep habarlasty. Osyny men eskı şeberlerdıŋ ädısımen saldym. Artynda eskı Bozoq körınıp tūrady. Kartina «Bozoq aruy» (2018 jyl) dep ataldy. Al eŋ bır tolǧandyrǧan jūmysym Ǧabdolla Toqaidyŋ portretı (2012 jyl). Kartinaǧa bes jyl boiy kırıse almai jürdım. Toqaidyŋ şyǧarmaşylyǧy jan-jaqtylyǧymen erekşelense, özınıŋ taǧdyry, ömır sürgen däuırı zamannyŋ qiyn tūsy edı. Sondyqtan aqyn, filosof Toqaidy ǧana emes, qysqa ǧūmyrynda mol mūra qaldyryp ülgergen qairatker tūlǧasyn körsetudı maqsat ettım. Täuekel etıp, jūmysqa kırısken soŋ toqtamai bır demmen salyp şyqtym, öitkenı aqyn bolmysyn, tauqymetın jan-jüregımmen sezdım.
– Öner iesınıŋ bastan keşırgen däuırı şyǧarmaşylyǧynda ız qaldyrary anyq. Balalyq şaǧyŋyz turaly aitqanda eŋ aldymen esıŋızge ne oralady?
– Menıŋ balalyq şaǧym Qytaida öttı, 19 jasyma deiın. Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ endı-endı bıtıp kele jatqan kezı. Būl uaqytta Qytai men Keŋes ökımetınıŋ dostyq peiılı jaqsy, mamyrajai tūs. Ürımjıde tūrǧanyna qaramastan, äkem «Pravda», «Ogonek» syndy gazet-jurnaldarǧa jazylyp, KSRO-da, Qazaqstanda bolyp jatqan jaŋalyqtardan ünemı habardar bolyp otyrdyq. Jalpy suretşı boludyŋ alǧyşartyn otbasymnan körıp östım. Mektepte de qolym qalt ete qalsa suret salumen ainalystym. Äkem suret salǧan, ataqty kalligraf. Zamanynda maŋyzdy käsıp sanalatyn edı. Osy önerımen Ürımjıdegı az ǧana syily adamdardyŋ bırı boldy. Şeşem de közıqaraqty, sauatty kısı edı. Äielder gimnaziiasynda mūǧalım bola jürıp, Qytaidaǧy sauatsyzdyqty joiu nauqanyna atsalysty. Qatarynan bes jyl boiy Bükılqytailyq halyq ökılderı qūryltaiyna deputat retınde şaqyryldy. Mao Dze Dunnyŋ özı Beijıŋge şaqyrtyp, üş märte ordenmen marapattady. Bedelı myqty edı. 1961 jyldary Qytaida jappai anarhiia beleŋ alyp, otbasymyz elge, ataqonysqa oraludy oilastyra bastady. Negızı ekeuınıŋ de tüp-tamyry Semeiden. 1930 jyldardaǧy aştyq pen quǧyn-sürgın kezınde Aiagöz arqyly Şyŋjaŋ asyp ketken eken. Sondyqtan men özımdı tolyq euraziialyq adam sanaimyn: Qytaida tudym, Mäskeude bılım aldym, Qazaqstanda baquatty ömır keşıp, önerımdı örıstettım.
– Özıŋızge tıkelei tälım bergen täjıribelı pedagogtardan kımderdı aitasyz?
– 1967 jyly N.V.Gogol atyndaǧy Almaty körkemsuret uchilişesıne tüsıp, teatr suretşısı mamandyǧy boiynşa oqydym. Basqalarǧa qaraǧanda ozyq bolyp, bes jyldyqty üş jylda bıtırıp şyqtym. Sol kezdegı Aqrap Qūdaibergenūly Jūbanov degen bızdıŋ qūrmettı direktorymyz menı Leningradtyŋ İ.E.Repin atyndaǧy keskındeme, müsın jäne säulet önerı institutyna oquǧa jıberdı. Päterde jürgen kezım edı, äuelı äke-şeşemdı ornyqtyryp tastaiyn dep 2-3 jyl jūmys ıstep, üi saldym. Söitıp 1972 jyly Leningradqa, qazırgı Sankt-Peterburgke oquǧa bardym. Qala öte suyq, üirenısu qiynǧa soqty. Künnıŋ közın körmegennen keiın közım auyratyndy şyǧardy. Aqyry V.İ.Surikov atyndaǧy Mäskeu memlekettık körkemöner institutyna auysyp aldym. Piterde akademizmdı qatty ūstansa, mūnda būrynnan kele jatqan erkınşılık bar. Maǧan öte jaqsy boldy. Salǧan suretterıme qairan qalǧan professorlardyŋ özderı qaibır jūmystardan bosatyp jıberetın. Onda Tair Salahov degen bütın düniege äigılı akademiktıŋ qolynan oqydym. Ol uaqytta «qataŋ stildıŋ» kezı, iaǧni kündelıktı ömır tynysyn, halyqtyŋ qara jūmysyn beineleu kerek. Ken qazuşylar men kolhozşylardy, sauynşylardy jappai saldyq. Al men osyǧan qarsy boldym. Näzıktık pen tazalyqqa qūştar edım. Söitıp jürıp giperrealizm baǧytyna jaqyndadym. Būl şyndyqty şyndyqtan da asyra körsetu degen ūǧymǧa saiady.
– Būl uaqyt sızdıŋ ataǧyŋyzdy bükıl Odaqqa äigıleitın realistık mänderdegı tuyndylaryŋyzdy jazyp jürgen şaqtaryŋyz ǧoi.
– İä, «Taŋ» (1976) degen jūmysymmen Mäskeude ötken Bükılodaqtyq körmege qatystym. Oqyp jürgen studenttıŋ Odaq deŋgeiındegı körmege qatysuy institut tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan. Jūmysym sondaǧy akademikterge ūnady. «Jer jäne uaqyt. Qazaqstan» triptihı de osy qatarda tuǧan dünie. Mūny körme kezınde Tretiakov galereiasy satyp alyp, bırneşe ret basylyp şyqty. Mūnyŋ barlyǧy Qorǧaljynnyŋ maŋaiynan tapqan suretter. Kün ūzaq qoi baǧyp, keşke örısten kele jatqanda aldyŋnan neşe myŋdaǧan kiıkterdıŋ otary örıp şyǧatyn. Kiıktıŋ köptıgı sonşa, kolhozdyŋ qoiynan asyp ketetın. Keŋ dalaǧa jaiylǧan telegei teŋızdei edı. Aspan. Dala tösındegı tolqyndai terbelgen jusan. Sol teŋızde delfindei asyr salǧan kiıkter. Osylardyŋ arasynda öz baqytyn ızdep saparǧa attanǧan jolauşydai dala kezdım.
– Mūndai aiaqasty kelgen tanymaldylyqty qasyŋyzdaǧylar qalai qabyldady?
– Dostar köp boldy. Al şyǧarmaşylyqta ämanda jalǧyzsyŋ. Köre almaǧandar da az emes. Qoldap-qoştap, quanǧandar da barşylyq. Qazır de sondai. Jerdıŋ tübı Kamchatkaǧa baryp «Men Mullaşevpın» desem tanityndar tabylady.
– Ūstazyŋyz, akademik Tair Salahov sosrealizmnıŋ negızın qalaǧan suretşı retınde daŋqy şyqty. Osy tärızdı sızdıŋ ǧana qoltaŋbaŋyzdy aişyqtaityn qandai sūŋǧat tehnikasyn aita alamyz?
– Köp jaǧylym – maily boiau tehnikasynyŋ basty erekşelıgı. Iаǧni, kenep betıne boiaudy qabattai kele, bıryŋǧai tep-tegıs etıp şyǧaramyz. Osyndai stilistikamen «Süiımbike» (1997 jyl), «Meiırım şuaǧy» (2000 jyl), «Aqyn Sara» (2002 jyl) sekıldı jūmystarymdy salyp şyqtym. Tabiǧatqa şyqqanda impressionizmnıŋ qoiu reŋkın paidalanǧandy jaqsy köremın. Qai bır jūmystarymdy jazbai, şala qaldyratynym bar. Negızınen maqsatyma bailanysty. Kez kelgen aspapta aǧylyp oinap tūratyn şeber muzykant siiaqty menıŋ de qoldanatyn ädıs-täsılderım aluan türlı. Köbınde är türlı ideiamen erkın jūmys ıstegendı ūnatamyn. Keiıngı jastar bır täsıldı üirenıp alyp, sol ürdıspen adamdy da salady, tabiǧatty da salady. Bıraq mūndai ädıstı kezınde Qytai, Europa suretşılerı de keŋınen qoldanǧan. Mäselen, qytai suretşılerı bır japyraqty myŋ ret salyp, ışınen bıreuın taŋdap alady. Dese de būl – tübınde ülken şeberlıkke alyp baratyn dünie.
– Al kompozisiia tabu, siujet ızdeude qandai ızdenısterge bardyŋyz?
– Onyŋ joly köp. Bır taqyrypty ärtürlı jolmen ızdenesıŋ. Tarihi, realizm, portret, klassisizm, avangard boiynşa türlı taqyrypta ızdendım, ıstedım. Qazırgı jūmystarymnyŋ baǧyty tıptı bölek. Menı tanytqan jūmystarym ömırden alynǧan, arman qylyp ızdegen, sezım tasasynda jatqan syndarly közqarastan tuyp, tez syzbalar arqyly salynǧan şyǧarmalar. Qiialdan da şyǧaruǧa bolady. Al tarihi taqyryptar üşın ızdenu barysy tıptı bölek. Mäselen, Abylai han men Jänıbek-Kerei obrazyn etnografiialyq yŋǧaida tarqatu üşın ışkı sezımıŋe den qoiasyŋ. Öitkenı eşqandai nūsqaulyq joq. Qanşalyqty köp ızdenseŋ, sonşalyqty mazmūny tereŋdei tüsedı.
– Fransuz, nemıs, italiialyq suretşılerdıŋ şyǧarmaşylyǧyŋyzǧa eleulı yqpal etkenın aitasyz.
– Orta ǧasyr suretşılerın, äsırese mynau XX ǧasyr basyndaǧy kubizm, impressionizm ökılderı – Pikasso, Pol Gagendı öte jaqsy körem. Sol qatardaǧy suretşılerden Anri Matissten üirendım, tanydym. Professorymyz Salahov «Eşkımge baǧynyp, yqpalynda ketpe. Az bolsa da öz sözıŋdı aityp qal», deitın. Bır suretşıler bolady, bıreulerdı Qūdaidai körıp, tabynyp jatatyn. Ol – jaqsy närse emes.
– Kazimir Malevichtıŋ «Qara kvadraty» ärkez aitylyp keledı. Būl kartinany sız qalai tüsındırer edıŋız?
– Malevich öz däuırınde ülken jaŋalyq boldy. Ol kvadrattyŋ ışınde eşteŋe joq, qara boiau ǧana. Mäsele, eŋ bırınşı bolyp «Mıne, ömır osyndai bolady» dep aita aluynda. Ülken maǧynaly dünie. Sol tärızdı Parijdegı Jorj Pompidu muzeiınde biıktıgı 8 metrlık kartina bar. Kördım, eşteŋe jazylmaǧan appaq kenep qana. Sonyŋ aldyna kelgen el-jūrt özınıŋ oiyn aq qūbylystan ızdeidı. Pikassony da salu qiyn emes, tek qaitalap sala alasyŋ. Bıraq qaitalau – öner emes. Malevich öz kezındegı talantty suretşı, tarihta Malevich bolyp qaldy. Sony sän retınde qaitalap, köterıp jatatyndar bar. Qara kvadratta eşqandai qūpiia joq. Malevichtıŋ kvadratynan soŋ, kubizm bızdıŋ ömırımızdıŋ san salasynda körınıs tapty. Qazır hai-tek maǧynasy özgerıp, 100 jyl degende kubizm stilistikasy bırtındep ketıp bara jatyr. Bırınşı bolyp jasai alsaŋ, sol senıŋ daŋqyŋdy asyrady. Öner osyndai daralyqty süiedı.
– Degenmen sol 70-80-jyldardaǧy şyǧarmalaryŋyzdan özındık qoltaŋba, erekşe ūqyptylyq baiqalatyndai.
– Qazaqstan beineleu önerınıŋ köş basynda tūrǧan Äubäkır Smailov, Äbılhan Qasteevterdı tügel kördım. Salihitdin Aitbaevtarmen bırge jūmys ıstedık. Aişa Ǧalymbaevamen öte jaqyn aralasyp tūrdyq. Abaidy qaşaǧan Hakımjan Nauryzbaev, dünieden erte ötıp ketken Maqym Qisamedinov qandai jıgıt edı. Onyŋ «Mahambet» (1973) toptamasy – grafikalyq şyǧarmalarynyŋ eŋ töresı. Öte mädeniettı, ziialy jan boldy. Aldyŋǧy tolqyn aǧalardan üirene jürıp, ǧylymdaǧy, mädeniettegı orasan zor özgerıstı aŋdai bıldım ärı romantikalyq lirika arqyly jetkızdım. Şyǧarmaşylyq, plastikalyq tūrǧydan qazır de maŋyzyn joǧaltqan joq. Keŋes Odaǧynda bırınşı bolyp giperrealizmdı aştym. Ol kezde bar bolǧany 32-33 jastamyn. Atbasar, Qaraǧandy jaqtaǧy kolhozdardy aralai jürıp, şopandar ömırıne qatysty jūmystardy äkeldım. Būl jūmystardyŋ barlyǧy zamana şyndyǧyn, tynysyn körsetetın tuyndylar. Qoişylardyŋ da adam ekenın, jer iesı ekenın, olarǧa da erekşe nazar audaryluy tiıs ekenın maqsat etıp salynǧan kartinalar. «Kazahstanskaia pravda» gazetı «Sovet şopanyn nege beişara etıp körsetesız? Sovet şopanynyŋ qolynda dombyrasy bar, ärdaiym köŋıldı jüruı tiıs», dep jazdy. Odan keiın 90-jyldar müldem qiyn bolyp kettı. Osy kezde şeberhanamnan şyqpai, erekşe taqyryptarmen jūmys ıstedım.
«Uaqytpen ūşu», (2017 jyl)
– Sol aumaly-tökpelı kezeŋde tuǧan şyǧarmalaryŋyzǧa toqtalaiyqşy.
– Būl jūmystardyŋ barlyǧy seriialy, jalǧasty dünieler. Negızgı ideiasy adam men tabiǧat tepe-teŋdıgın kökseidı. Şet memleketterge köp satyldy. Tarihpen, simvolizmmen, tüste körgen, aqyldan syrt oilardy mümkınşılıgıŋ jetse saluǧa bolady. Qazaqstan täuelsızdıgın alǧan soŋ būryn aitylmaǧan qazaq tarihy, portretı, közqarasy jazyla bastady. Men de sol kezde kırısıp, Abaidyŋ, qazırgı ärtısterımızdıŋ, Tūŋǧyş Prezidentımız Nūrsūltan Äbışūlynyŋ portretterın saldym.
– Myna sol qaptalymyzda ılınıp tūrǧan kartina sızdıŋ Siriia, Auǧanstanǧa barǧan atyşuly saparyŋyzdaǧy qoltaŋbaŋyz siiaqty.
– Keŋes kezınde şetelge ärkım şyǧa almaityn. Men alty jyldai Bükılodaqtyq suretşıler odaǧynyŋ komissiiasynyŋ basşylyq qūramynda boldym. Bır künı «Mullaşev, bır tapsyrma bar. Öte maŋyzdy» dep şaqyrdy. «Qaida baramyn?» desem, «Siriiaǧa» deidı. «Soǧys bolyp jatqan joq pa?» desem, «onda tūrǧan ne bar?» dep küledı. Siriiany äkemnıŋ aituymen bıletınmın. «Öner tarihy» degen ülken albomnan ejelgı Grekiiany, Siriiany körsetıp, äŋgımelep beretın. 1914 jyly Mekkeden qaityp kele jatqan atam sondaǧy Şam qalasynda ömırden ötken eken.
Tanys ta beitanys Siriia sapary bırden qyzyq körınıp kettı. Bızdı öte jaqsy qarsy aldy. Onda ärbır qadamyŋ tūnǧan tarih – Aleksandr Makedonskii kezınen tartyp, būrynǧy şumerlerdıŋ eskertkışterı, muzeilerı tolǧan. Sol jerden hristian men mūsylman jūrtynyŋ tatu dostyǧyna kuä boldym. Şırkeuı men meşıtı bır tamǧa japsarlas soǧylǧan. Bır-bırınıŋ dämhanalaryna emın-erkın kırıp, şai ışıp jüre beredı. Saud Arabiiasy, Päkıstanǧa qaraǧanda bostandyq bar. Qyzdar da kündız betın bürkemei, aşyq jüredı. Men siiaqty jas suretşıge talas-tartysqa toly öte qyzyq sapar edı.
«Palmiranyŋ triumfaldy arkasy», (1978 jyl)
Ejelgı rim säuletımen daŋqy şyqqan Palmirada üş kün boldym. Sız körsetıp otyrǧan kartinany sol saparda 1978 jyly salǧam, tarihi eŋbek. «Palmiranyŋ triumfaldy arkasy» dep atalady. Soǧystan soŋ būl eskertkıştıŋ qirandysy ǧana qalǧan, jartysy joq. Sol saparda baqandai 17 qalany araladym, bıraq atamnyŋ qabırın ızdep taba almadym. Ol kezdegı tastar juylyp ketken eken, qūran baǧyştap kerı qaittyq. Būdan soŋ Auǧanstanǧa jolǧa şyqtym. Myŋ jyl būrynǧy damymaǧan qalpynda qalyp qoiǧan auǧan elın körgım keldı. Būǧan deiın keŋes adamynyŋ aiaǧy timegen jerlerge baryp, maşinadan şyqpai suret saldym. Äskerler menı qorǧap jürdı.
Sol barǧan jerımde menı üş ret Qūdai saqtap qaldy. Bır ret, men jürıp ötken jolda menıŋ däl artymda kele jatqan qyz tank minasyna tap boldy. Voleibol oinaityn alaŋǧa kömıp qoiǧan eken, men institutqa kıre bergenımde jaryldy. Odan keiın bızdı pionerler üiıne alyp bardy. Bız şyqqan soŋ 15 minuttan soŋ älgı oqu ornyna bomba tastaldy. Bar bolǧany 500 metr ǧana aulaq ketken edık. Qandai aianyşty. Üşınşı ret, bılmestıkpen jalǧyz özım syrtqa şyǧyp ketıp, jiyrma şalma oraǧan auǧandarǧa ūstalyp qaldym. 50-dei adam jabyla kettı. Ölgen jerım osy eken dep oiladym. Janym qysylǧanda «Älhamdulilla mūsylmanmyn» dep saudyratyp, qūran oqi jöneldım. Olar aŋyrap 3-4 minut toqtap qalǧanda, äskerler kelıp, aman alyp qaldy. Qazır qalaişa qoryqpai baryp jürgenıme taŋ qalamyn. Közsızdık qoi.
– Al eŋ qymbatqa baǧalanǧan tuyndyŋyzdy aita alasyz ba?
– Būl endı kommersiialyq qūpiia (külıp). Ekı kartinany 70 myŋ, bır kartinany 50 myŋ AQŞ dollaryna satqanym bar. Odan qymbaty...qaibır suretım şeteldık auksionda 150 myŋ AQŞ dollaryna baǧalandy. Tügel klassikalyq jūmystar.
– Ataqty suretşınıŋ bügıngı jas şeberlerge aitary bar ma? Bır äŋgımeŋızde üirenemın degen talantty jastar bolsa, üiretuge daiarmyn degen edıŋız.
– Daryndy talapker bolsa dep köpten ızdedım. Ara-tūra ekı-üş qyz-jıgıt kelıp tūrady maǧan. Qazır jastardyŋ uaqyty kompiuterge, telefonǧa aldanumen ötıp jatyr ǧoi. Körkemöner salasynda abdyrap qalǧan jastar köp. Bır jaǧynan olarǧa anau aitqandai ülgı de joq. Körkemdık keŋes arqyly ötken körmeler bolǧanda, jastar käsıbi suretşılerdı tanyr edı. Anda-sanda bır bolatyn konkurstar tük te bolmaidy. Suretşı bolu üşın eŋ äuelı sezımtaldyq kerek. Ol talantqa jata ma, bılmedım. Ekonomister, saiasatkerler el jaǧdaiyn künı būryn boljap jatsa, suretşı de naq solai ışkı sezımmen uaqyt tynysyn köre aluy tiıs. Biyl men 75-ke tolamyn. Osy jasyma deiın astananyŋ arhitekturalyq jūmystarynda, körkemöner salasynda edäuır jūmys ıstep keldık. Küzde mereitoilyq ülken körmemdı ötkızsem dep josparlap otyrmyn.
– Mereitoilyq körmeŋızdıŋ jaŋalyqtary qandai?
– Astanada jiyrmadan astam körmem ötıptı. Üş körmeme Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev qatysyp, oŋ baǧasyn bergen edı. Jūmystarymnyŋ kez kelgen adamǧa tüsınıktı, qarapaiym, ūǧynyqty bolǧanyn qalaimyn. Tarihi mazmūndy arqau ete otyryp, däuır kelbetın aşatyn şyǧarmalar tudyru üşın jūmys ısteimın. Körmede keiıngı jyldardaǧy ızdenısterıme kuä bolasyzdar. Osy rette jūbaiym Roza Mūratbekqyzyna alǧysym şeksız. Ol kısı bolmaǧanda suretşılıktı jalǧastyra almai qalǧan bolar edım. Oqyp jürgende tanysyp edık, oquǧa kerı äser eter dep jürıp qaldym. Keş üilendık. Mınekei, sodan berı bırgemız. Baqyttymyz. Barlyq jūmysty bırge atqaryp kelemız. Kelımdı, ketımdı qonaq köp. Sonyŋ barlyǧyn özı retteidı.
– Äŋgımeŋızge rahmet.
– Sız beinelegen «Süiımbike» sänı men saltanaty asqaqtaǧan, ör ruhymen eŋsesın biık ūstaǧan, äldeqaida tıktegen sūlu janarynan synyq köŋılı qylaŋ beretın däuırlı şyǧarma. Baiqasaq, Süiımbike obrazy soŋǧy jyldardaǧy şyǧarmaşylyq ūstynyŋyzǧa ainalǧandai.
– Süiımbike halyqqa jaqsylyǧy köp ötken, parasatty ǧana emes, bılımdı patşa bolǧan. Hanşa turaly jyr-dastanǧa, aŋyz-äŋgımege qanyǧyp östım. Äke-şeşem aŋyz ǧyp köp aitatyn. Ülken Noǧai ordasynyŋ bileuşısı bolǧan Jüsıptıŋ qyzy. Äkesı Süiımbikenı Qazan bileuşısı Safagerei hanǧa ūzatyp, Qazan handyǧy saiasatyn jaqsylyqqa būrǧysy keledı. Ol kezde Mäskeu jaǧy Qazan handyǧyn uysynda ūstap tūrǧan bolatyn. Süiımbike asqan sūlu edı, Safagerei bır körıp ǧaşyq bolady. Küieuı soǧysta qaitys bolǧan, Safagereiden körgen ūly Ötemısgerei Qazan handyǧynyŋ mūragerı bolyp jariialanyp, Süiımbike balasynyŋ atynan bilık jürgızedı. Mäskeuden qysym körgen orda töŋıregınde satqyndyq jiılep tūrǧan kez. Bytyraǧan halqynyŋ basyn bırıktırıp, äskerın qūrap Qazan qalasyn qorǧaǧan soŋǧy bileuşısı boldy. Onyŋ ūltyna, halqyna degen süiıspenşılıgı älı künge deiın el auzynda. Men de tatar halqynyŋ bır ūly retınde 1997 jyly Süiımbike portretın salyp şyqtym.
– Myna qaşap jatqan jaŋa müsınıŋız de Süiımbikege arnalypty.
– Qazır ala taŋnan qara keşke deiın ainalysyp jatqanym osy. Özıme ūnamai, jaŋadan taǧy bırneşe nobaiyn jasap şyqtym. Säulettı, sūlu bolu kerek. Jūmys aiaqtalǧan soŋ, tezdetıp Tatarstanǧa aparmaqşymyn. Bükıl tatar halqy kütıp otyr. Almatydaǧy Täuelsızdık monumentı siiaqty, būiyrsa, Qazannyŋ qaq ortasyna qoiylatyn azattyq eskertkışıne ainalady. Türkı halyqtarynyŋ eşbırınde Süiımbikenıŋ eskertkışı joq. Kım bılsın, qarsylyq bıldıruşıler taǧy bel alyp ketpese, Tatarstan prezidentı bar, memlekettık komissiiasy bar, qoiuǧa qūlşynyp otyr.
«Süiımbike» (1997 jyl)
– Taǧy da deuıŋızge qaraǧanda, joba būryn da ūsynylǧan ba?
– 2002 jyly Tatarstan prezidentı Mintimer Şaimiev müsındı qoia almaimyz, qūzyretım jetpeidı degen. Bügınge deiın Resei būl müsındı Qazanǧa qoiuǧa mümkınşılık bermei kelgen-dı. İvan Groznyi basqynşylyǧynan būryn 100 jyl emın-erkın ömır sürgen Qazan handyǧyn tarihta bolmaǧandai köredı. Syŋarjaqtylyq, moiyndaǧysy kelmeu būrynnan, Keŋes kezınen bar ürdıs. Qazır azdap erkınşılık bolyp jatqan siiaqty. Zaman özgerdı ǧoi, halyqta aqparat köp.
– Täuelsızdık aiasyndaǧy Mullaşev älemındegı tūtas portretter galereiasynyŋ orny airyqşa. Osyndaǧy obraz tabiǧatyn aşuda qandai negızge süiendıŋız?
– Bırneşe jyl būryn elorda maŋyndaǧy ejelgı Bozoq qalasynan qaru-jaraǧymen bırge kömılgen äieldıŋ mürdesı tabyldy. Onyŋ üstınde jıbek jamylǧy, basynda dulyǧa tektes pışınde bas kiımı bolǧan. Segız jüzdei ınju tastarmen kömkerılgen. Sol jauynger äieldıŋ qaŋqasyn maǧan körsetıp, beinesın salyp berseŋız dep habarlasty. Osyny men eskı şeberlerdıŋ ädısımen saldym. Artynda eskı Bozoq körınıp tūrady. Kartina «Bozoq aruy» (2018 jyl) dep ataldy. Al eŋ bır tolǧandyrǧan jūmysym Ǧabdolla Toqaidyŋ portretı (2012 jyl). Kartinaǧa bes jyl boiy kırıse almai jürdım. Toqaidyŋ şyǧarmaşylyǧy jan-jaqtylyǧymen erekşelense, özınıŋ taǧdyry, ömır sürgen däuırı zamannyŋ qiyn tūsy edı. Sondyqtan aqyn, filosof Toqaidy ǧana emes, qysqa ǧūmyrynda mol mūra qaldyryp ülgergen qairatker tūlǧasyn körsetudı maqsat ettım. Täuekel etıp, jūmysqa kırısken soŋ toqtamai bır demmen salyp şyqtym, öitkenı aqyn bolmysyn, tauqymetın jan-jüregımmen sezdım.
– Öner iesınıŋ bastan keşırgen däuırı şyǧarmaşylyǧynda ız qaldyrary anyq. Balalyq şaǧyŋyz turaly aitqanda eŋ aldymen esıŋızge ne oralady?
– Menıŋ balalyq şaǧym Qytaida öttı, 19 jasyma deiın. Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ endı-endı bıtıp kele jatqan kezı. Būl uaqytta Qytai men Keŋes ökımetınıŋ dostyq peiılı jaqsy, mamyrajai tūs. Ürımjıde tūrǧanyna qaramastan, äkem «Pravda», «Ogonek» syndy gazet-jurnaldarǧa jazylyp, KSRO-da, Qazaqstanda bolyp jatqan jaŋalyqtardan ünemı habardar bolyp otyrdyq. Jalpy suretşı boludyŋ alǧyşartyn otbasymnan körıp östım. Mektepte de qolym qalt ete qalsa suret salumen ainalystym. Äkem suret salǧan, ataqty kalligraf. Zamanynda maŋyzdy käsıp sanalatyn edı. Osy önerımen Ürımjıdegı az ǧana syily adamdardyŋ bırı boldy. Şeşem de közıqaraqty, sauatty kısı edı. Äielder gimnaziiasynda mūǧalım bola jürıp, Qytaidaǧy sauatsyzdyqty joiu nauqanyna atsalysty. Qatarynan bes jyl boiy Bükılqytailyq halyq ökılderı qūryltaiyna deputat retınde şaqyryldy. Mao Dze Dunnyŋ özı Beijıŋge şaqyrtyp, üş märte ordenmen marapattady. Bedelı myqty edı. 1961 jyldary Qytaida jappai anarhiia beleŋ alyp, otbasymyz elge, ataqonysqa oraludy oilastyra bastady. Negızı ekeuınıŋ de tüp-tamyry Semeiden. 1930 jyldardaǧy aştyq pen quǧyn-sürgın kezınde Aiagöz arqyly Şyŋjaŋ asyp ketken eken. Sondyqtan men özımdı tolyq euraziialyq adam sanaimyn: Qytaida tudym, Mäskeude bılım aldym, Qazaqstanda baquatty ömır keşıp, önerımdı örıstettım.
– Özıŋızge tıkelei tälım bergen täjıribelı pedagogtardan kımderdı aitasyz?
– 1967 jyly N.V.Gogol atyndaǧy Almaty körkemsuret uchilişesıne tüsıp, teatr suretşısı mamandyǧy boiynşa oqydym. Basqalarǧa qaraǧanda ozyq bolyp, bes jyldyqty üş jylda bıtırıp şyqtym. Sol kezdegı Aqrap Qūdaibergenūly Jūbanov degen bızdıŋ qūrmettı direktorymyz menı Leningradtyŋ İ.E.Repin atyndaǧy keskındeme, müsın jäne säulet önerı institutyna oquǧa jıberdı. Päterde jürgen kezım edı, äuelı äke-şeşemdı ornyqtyryp tastaiyn dep 2-3 jyl jūmys ıstep, üi saldym. Söitıp 1972 jyly Leningradqa, qazırgı Sankt-Peterburgke oquǧa bardym. Qala öte suyq, üirenısu qiynǧa soqty. Künnıŋ közın körmegennen keiın közım auyratyndy şyǧardy. Aqyry V.İ.Surikov atyndaǧy Mäskeu memlekettık körkemöner institutyna auysyp aldym. Piterde akademizmdı qatty ūstansa, mūnda būrynnan kele jatqan erkınşılık bar. Maǧan öte jaqsy boldy. Salǧan suretterıme qairan qalǧan professorlardyŋ özderı qaibır jūmystardan bosatyp jıberetın. Onda Tair Salahov degen bütın düniege äigılı akademiktıŋ qolynan oqydym. Ol uaqytta «qataŋ stildıŋ» kezı, iaǧni kündelıktı ömır tynysyn, halyqtyŋ qara jūmysyn beineleu kerek. Ken qazuşylar men kolhozşylardy, sauynşylardy jappai saldyq. Al men osyǧan qarsy boldym. Näzıktık pen tazalyqqa qūştar edım. Söitıp jürıp giperrealizm baǧytyna jaqyndadym. Būl şyndyqty şyndyqtan da asyra körsetu degen ūǧymǧa saiady.
– Būl uaqyt sızdıŋ ataǧyŋyzdy bükıl Odaqqa äigıleitın realistık mänderdegı tuyndylaryŋyzdy jazyp jürgen şaqtaryŋyz ǧoi.
– İä, «Taŋ» (1976) degen jūmysymmen Mäskeude ötken Bükılodaqtyq körmege qatystym. Oqyp jürgen studenttıŋ Odaq deŋgeiındegı körmege qatysuy institut tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan. Jūmysym sondaǧy akademikterge ūnady. «Jer jäne uaqyt. Qazaqstan» triptihı de osy qatarda tuǧan dünie. Mūny körme kezınde Tretiakov galereiasy satyp alyp, bırneşe ret basylyp şyqty. Mūnyŋ barlyǧy Qorǧaljynnyŋ maŋaiynan tapqan suretter. Kün ūzaq qoi baǧyp, keşke örısten kele jatqanda aldyŋnan neşe myŋdaǧan kiıkterdıŋ otary örıp şyǧatyn. Kiıktıŋ köptıgı sonşa, kolhozdyŋ qoiynan asyp ketetın. Keŋ dalaǧa jaiylǧan telegei teŋızdei edı. Aspan. Dala tösındegı tolqyndai terbelgen jusan. Sol teŋızde delfindei asyr salǧan kiıkter. Osylardyŋ arasynda öz baqytyn ızdep saparǧa attanǧan jolauşydai dala kezdım.
– Mūndai aiaqasty kelgen tanymaldylyqty qasyŋyzdaǧylar qalai qabyldady?
– Dostar köp boldy. Al şyǧarmaşylyqta ämanda jalǧyzsyŋ. Köre almaǧandar da az emes. Qoldap-qoştap, quanǧandar da barşylyq. Qazır de sondai. Jerdıŋ tübı Kamchatkaǧa baryp «Men Mullaşevpın» desem tanityndar tabylady.
– Ūstazyŋyz, akademik Tair Salahov sosrealizmnıŋ negızın qalaǧan suretşı retınde daŋqy şyqty. Osy tärızdı sızdıŋ ǧana qoltaŋbaŋyzdy aişyqtaityn qandai sūŋǧat tehnikasyn aita alamyz?
– Köp jaǧylym – maily boiau tehnikasynyŋ basty erekşelıgı. Iаǧni, kenep betıne boiaudy qabattai kele, bıryŋǧai tep-tegıs etıp şyǧaramyz. Osyndai stilistikamen «Süiımbike» (1997 jyl), «Meiırım şuaǧy» (2000 jyl), «Aqyn Sara» (2002 jyl) sekıldı jūmystarymdy salyp şyqtym. Tabiǧatqa şyqqanda impressionizmnıŋ qoiu reŋkın paidalanǧandy jaqsy köremın. Qai bır jūmystarymdy jazbai, şala qaldyratynym bar. Negızınen maqsatyma bailanysty. Kez kelgen aspapta aǧylyp oinap tūratyn şeber muzykant siiaqty menıŋ de qoldanatyn ädıs-täsılderım aluan türlı. Köbınde är türlı ideiamen erkın jūmys ıstegendı ūnatamyn. Keiıngı jastar bır täsıldı üirenıp alyp, sol ürdıspen adamdy da salady, tabiǧatty da salady. Bıraq mūndai ädıstı kezınde Qytai, Europa suretşılerı de keŋınen qoldanǧan. Mäselen, qytai suretşılerı bır japyraqty myŋ ret salyp, ışınen bıreuın taŋdap alady. Dese de būl – tübınde ülken şeberlıkke alyp baratyn dünie.
– Al kompozisiia tabu, siujet ızdeude qandai ızdenısterge bardyŋyz?
– Onyŋ joly köp. Bır taqyrypty ärtürlı jolmen ızdenesıŋ. Tarihi, realizm, portret, klassisizm, avangard boiynşa türlı taqyrypta ızdendım, ıstedım. Qazırgı jūmystarymnyŋ baǧyty tıptı bölek. Menı tanytqan jūmystarym ömırden alynǧan, arman qylyp ızdegen, sezım tasasynda jatqan syndarly közqarastan tuyp, tez syzbalar arqyly salynǧan şyǧarmalar. Qiialdan da şyǧaruǧa bolady. Al tarihi taqyryptar üşın ızdenu barysy tıptı bölek. Mäselen, Abylai han men Jänıbek-Kerei obrazyn etnografiialyq yŋǧaida tarqatu üşın ışkı sezımıŋe den qoiasyŋ. Öitkenı eşqandai nūsqaulyq joq. Qanşalyqty köp ızdenseŋ, sonşalyqty mazmūny tereŋdei tüsedı.
– Fransuz, nemıs, italiialyq suretşılerdıŋ şyǧarmaşylyǧyŋyzǧa eleulı yqpal etkenın aitasyz.
– Orta ǧasyr suretşılerın, äsırese mynau XX ǧasyr basyndaǧy kubizm, impressionizm ökılderı – Pikasso, Pol Gagendı öte jaqsy körem. Sol qatardaǧy suretşılerden Anri Matissten üirendım, tanydym. Professorymyz Salahov «Eşkımge baǧynyp, yqpalynda ketpe. Az bolsa da öz sözıŋdı aityp qal», deitın. Bır suretşıler bolady, bıreulerdı Qūdaidai körıp, tabynyp jatatyn. Ol – jaqsy närse emes.
– Kazimir Malevichtıŋ «Qara kvadraty» ärkez aitylyp keledı. Būl kartinany sız qalai tüsındırer edıŋız?
– Malevich öz däuırınde ülken jaŋalyq boldy. Ol kvadrattyŋ ışınde eşteŋe joq, qara boiau ǧana. Mäsele, eŋ bırınşı bolyp «Mıne, ömır osyndai bolady» dep aita aluynda. Ülken maǧynaly dünie. Sol tärızdı Parijdegı Jorj Pompidu muzeiınde biıktıgı 8 metrlık kartina bar. Kördım, eşteŋe jazylmaǧan appaq kenep qana. Sonyŋ aldyna kelgen el-jūrt özınıŋ oiyn aq qūbylystan ızdeidı. Pikassony da salu qiyn emes, tek qaitalap sala alasyŋ. Bıraq qaitalau – öner emes. Malevich öz kezındegı talantty suretşı, tarihta Malevich bolyp qaldy. Sony sän retınde qaitalap, köterıp jatatyndar bar. Qara kvadratta eşqandai qūpiia joq. Malevichtıŋ kvadratynan soŋ, kubizm bızdıŋ ömırımızdıŋ san salasynda körınıs tapty. Qazır hai-tek maǧynasy özgerıp, 100 jyl degende kubizm stilistikasy bırtındep ketıp bara jatyr. Bırınşı bolyp jasai alsaŋ, sol senıŋ daŋqyŋdy asyrady. Öner osyndai daralyqty süiedı.
– Degenmen sol 70-80-jyldardaǧy şyǧarmalaryŋyzdan özındık qoltaŋba, erekşe ūqyptylyq baiqalatyndai.
– Qazaqstan beineleu önerınıŋ köş basynda tūrǧan Äubäkır Smailov, Äbılhan Qasteevterdı tügel kördım. Salihitdin Aitbaevtarmen bırge jūmys ıstedık. Aişa Ǧalymbaevamen öte jaqyn aralasyp tūrdyq. Abaidy qaşaǧan Hakımjan Nauryzbaev, dünieden erte ötıp ketken Maqym Qisamedinov qandai jıgıt edı. Onyŋ «Mahambet» (1973) toptamasy – grafikalyq şyǧarmalarynyŋ eŋ töresı. Öte mädeniettı, ziialy jan boldy. Aldyŋǧy tolqyn aǧalardan üirene jürıp, ǧylymdaǧy, mädeniettegı orasan zor özgerıstı aŋdai bıldım ärı romantikalyq lirika arqyly jetkızdım. Şyǧarmaşylyq, plastikalyq tūrǧydan qazır de maŋyzyn joǧaltqan joq. Keŋes Odaǧynda bırınşı bolyp giperrealizmdı aştym. Ol kezde bar bolǧany 32-33 jastamyn. Atbasar, Qaraǧandy jaqtaǧy kolhozdardy aralai jürıp, şopandar ömırıne qatysty jūmystardy äkeldım. Būl jūmystardyŋ barlyǧy zamana şyndyǧyn, tynysyn körsetetın tuyndylar. Qoişylardyŋ da adam ekenın, jer iesı ekenın, olarǧa da erekşe nazar audaryluy tiıs ekenın maqsat etıp salynǧan kartinalar. «Kazahstanskaia pravda» gazetı «Sovet şopanyn nege beişara etıp körsetesız? Sovet şopanynyŋ qolynda dombyrasy bar, ärdaiym köŋıldı jüruı tiıs», dep jazdy. Odan keiın 90-jyldar müldem qiyn bolyp kettı. Osy kezde şeberhanamnan şyqpai, erekşe taqyryptarmen jūmys ıstedım.
«Uaqytpen ūşu», (2017 jyl)
– Sol aumaly-tökpelı kezeŋde tuǧan şyǧarmalaryŋyzǧa toqtalaiyqşy.
– Būl jūmystardyŋ barlyǧy seriialy, jalǧasty dünieler. Negızgı ideiasy adam men tabiǧat tepe-teŋdıgın kökseidı. Şet memleketterge köp satyldy. Tarihpen, simvolizmmen, tüste körgen, aqyldan syrt oilardy mümkınşılıgıŋ jetse saluǧa bolady. Qazaqstan täuelsızdıgın alǧan soŋ būryn aitylmaǧan qazaq tarihy, portretı, közqarasy jazyla bastady. Men de sol kezde kırısıp, Abaidyŋ, qazırgı ärtısterımızdıŋ, Tūŋǧyş Prezidentımız Nūrsūltan Äbışūlynyŋ portretterın saldym.
– Myna sol qaptalymyzda ılınıp tūrǧan kartina sızdıŋ Siriia, Auǧanstanǧa barǧan atyşuly saparyŋyzdaǧy qoltaŋbaŋyz siiaqty.
– Keŋes kezınde şetelge ärkım şyǧa almaityn. Men alty jyldai Bükılodaqtyq suretşıler odaǧynyŋ komissiiasynyŋ basşylyq qūramynda boldym. Bır künı «Mullaşev, bır tapsyrma bar. Öte maŋyzdy» dep şaqyrdy. «Qaida baramyn?» desem, «Siriiaǧa» deidı. «Soǧys bolyp jatqan joq pa?» desem, «onda tūrǧan ne bar?» dep küledı. Siriiany äkemnıŋ aituymen bıletınmın. «Öner tarihy» degen ülken albomnan ejelgı Grekiiany, Siriiany körsetıp, äŋgımelep beretın. 1914 jyly Mekkeden qaityp kele jatqan atam sondaǧy Şam qalasynda ömırden ötken eken.
Tanys ta beitanys Siriia sapary bırden qyzyq körınıp kettı. Bızdı öte jaqsy qarsy aldy. Onda ärbır qadamyŋ tūnǧan tarih – Aleksandr Makedonskii kezınen tartyp, būrynǧy şumerlerdıŋ eskertkışterı, muzeilerı tolǧan. Sol jerden hristian men mūsylman jūrtynyŋ tatu dostyǧyna kuä boldym. Şırkeuı men meşıtı bır tamǧa japsarlas soǧylǧan. Bır-bırınıŋ dämhanalaryna emın-erkın kırıp, şai ışıp jüre beredı. Saud Arabiiasy, Päkıstanǧa qaraǧanda bostandyq bar. Qyzdar da kündız betın bürkemei, aşyq jüredı. Men siiaqty jas suretşıge talas-tartysqa toly öte qyzyq sapar edı.
«Palmiranyŋ triumfaldy arkasy», (1978 jyl)
Ejelgı rim säuletımen daŋqy şyqqan Palmirada üş kün boldym. Sız körsetıp otyrǧan kartinany sol saparda 1978 jyly salǧam, tarihi eŋbek. «Palmiranyŋ triumfaldy arkasy» dep atalady. Soǧystan soŋ būl eskertkıştıŋ qirandysy ǧana qalǧan, jartysy joq. Sol saparda baqandai 17 qalany araladym, bıraq atamnyŋ qabırın ızdep taba almadym. Ol kezdegı tastar juylyp ketken eken, qūran baǧyştap kerı qaittyq. Būdan soŋ Auǧanstanǧa jolǧa şyqtym. Myŋ jyl būrynǧy damymaǧan qalpynda qalyp qoiǧan auǧan elın körgım keldı. Būǧan deiın keŋes adamynyŋ aiaǧy timegen jerlerge baryp, maşinadan şyqpai suret saldym. Äskerler menı qorǧap jürdı.
Sol barǧan jerımde menı üş ret Qūdai saqtap qaldy. Bır ret, men jürıp ötken jolda menıŋ däl artymda kele jatqan qyz tank minasyna tap boldy. Voleibol oinaityn alaŋǧa kömıp qoiǧan eken, men institutqa kıre bergenımde jaryldy. Odan keiın bızdı pionerler üiıne alyp bardy. Bız şyqqan soŋ 15 minuttan soŋ älgı oqu ornyna bomba tastaldy. Bar bolǧany 500 metr ǧana aulaq ketken edık. Qandai aianyşty. Üşınşı ret, bılmestıkpen jalǧyz özım syrtqa şyǧyp ketıp, jiyrma şalma oraǧan auǧandarǧa ūstalyp qaldym. 50-dei adam jabyla kettı. Ölgen jerım osy eken dep oiladym. Janym qysylǧanda «Älhamdulilla mūsylmanmyn» dep saudyratyp, qūran oqi jöneldım. Olar aŋyrap 3-4 minut toqtap qalǧanda, äskerler kelıp, aman alyp qaldy. Qazır qalaişa qoryqpai baryp jürgenıme taŋ qalamyn. Közsızdık qoi.
– Al eŋ qymbatqa baǧalanǧan tuyndyŋyzdy aita alasyz ba?
– Būl endı kommersiialyq qūpiia (külıp). Ekı kartinany 70 myŋ, bır kartinany 50 myŋ AQŞ dollaryna satqanym bar. Odan qymbaty...qaibır suretım şeteldık auksionda 150 myŋ AQŞ dollaryna baǧalandy. Tügel klassikalyq jūmystar.
– Ataqty suretşınıŋ bügıngı jas şeberlerge aitary bar ma? Bır äŋgımeŋızde üirenemın degen talantty jastar bolsa, üiretuge daiarmyn degen edıŋız.
– Daryndy talapker bolsa dep köpten ızdedım. Ara-tūra ekı-üş qyz-jıgıt kelıp tūrady maǧan. Qazır jastardyŋ uaqyty kompiuterge, telefonǧa aldanumen ötıp jatyr ǧoi. Körkemöner salasynda abdyrap qalǧan jastar köp. Bır jaǧynan olarǧa anau aitqandai ülgı de joq. Körkemdık keŋes arqyly ötken körmeler bolǧanda, jastar käsıbi suretşılerdı tanyr edı. Anda-sanda bır bolatyn konkurstar tük te bolmaidy. Suretşı bolu üşın eŋ äuelı sezımtaldyq kerek. Ol talantqa jata ma, bılmedım. Ekonomister, saiasatkerler el jaǧdaiyn künı būryn boljap jatsa, suretşı de naq solai ışkı sezımmen uaqyt tynysyn köre aluy tiıs. Biyl men 75-ke tolamyn. Osy jasyma deiın astananyŋ arhitekturalyq jūmystarynda, körkemöner salasynda edäuır jūmys ıstep keldık. Küzde mereitoilyq ülken körmemdı ötkızsem dep josparlap otyrmyn.
– Mereitoilyq körmeŋızdıŋ jaŋalyqtary qandai?
– Astanada jiyrmadan astam körmem ötıptı. Üş körmeme Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev qatysyp, oŋ baǧasyn bergen edı. Jūmystarymnyŋ kez kelgen adamǧa tüsınıktı, qarapaiym, ūǧynyqty bolǧanyn qalaimyn. Tarihi mazmūndy arqau ete otyryp, däuır kelbetın aşatyn şyǧarmalar tudyru üşın jūmys ısteimın. Körmede keiıngı jyldardaǧy ızdenısterıme kuä bolasyzdar. Osy rette jūbaiym Roza Mūratbekqyzyna alǧysym şeksız. Ol kısı bolmaǧanda suretşılıktı jalǧastyra almai qalǧan bolar edım. Oqyp jürgende tanysyp edık, oquǧa kerı äser eter dep jürıp qaldym. Keş üilendık. Mınekei, sodan berı bırgemız. Baqyttymyz. Barlyq jūmysty bırge atqaryp kelemız. Kelımdı, ketımdı qonaq köp. Sonyŋ barlyǧyn özı retteidı.
– Äŋgımeŋızge rahmet.
Aia Ömırtai
«Egemen Qazaqstan»
