Soŋǧy otyz jylda elımızdegı dıni pıkırtalas bır sätke bolsyn saiabyrsyǧan emes. Zaiyrly memlekettıŋ «memleket dınnen, dın memleketten beitarap boluy kerek» degen ūstanymy bola tūra qoǧamda tüsınıspeuşılık oryn alyp jatady.
Mamandar mūnyŋ basty sebebı qoǧamnyŋ «Zaiyrly memleket pen dıni memlekettıŋ aiyrmasy qandai?» degen sūraqqa jauap taba almauynan bolyp otyrǧanyn aitady. Bız bügın zaiyrly memlekettıŋ dıni memleketten qandai aiyrmasy bar ekenın äŋgımeleimız.
Zaiyrly memleket degen ne?
Zaiyrly memleket dın mäselelerınde resmi türde beitaraptyq tanytatyn el. Mūndai memlekettık qūrylym dındı de, dınsızdıktı de qoldamaidy. Bıraq, keibır elderdıŋ resmi dını bolmaǧanymen rämızderınde dıni simvol boluy mümkın. Tıptı, jergılıktı ūlttyŋ dınınıŋ damuyna janama septesetın zaŋdar da şyǧara beredı. Iаǧni, būǧan qarap, zaiyrlylyq degen dınsızdık degen ūǧymdy tuǧyzbaitynyn köremız. Al, zaiyrly emes memleketter öz dınderın memlekettıŋ resmi dını retınde zaŋyna kırgızedı. Ony memlekettık dın retınde nasihattap, qoldaidy.
Būl turaly Zaŋger Qazybek Däuıtälı: «Qandai memleket bolmasyn, onyŋ qainar közı halyq bolyp sanalatynyn tüsınıp aluymyz kerek. Dıni memlekette sol halyqtyŋ jappai ūstanatyn dınıne basymdyq berılıp, memleket qūrylymy dın qaǧidalary negızınde qūralady. Mäselen, Vatikan, İran, Arab memleketterın alyŋyz... Ondai dıni memlekette Konstitusiianyŋ ornyna Qūran, zaŋnyŋ oryna Şariǧattyŋ jüruı qalypty jaǧdai boluy mümkın. Al, zaiyrly memleket degenımız eşbır dınge basymdyq bermeidı. Sailau qūqyǧy bar azamattardyŋ bärı teŋ qūqyly sanalady. Jynysyna qarap, er - äiel, senımıne qarap mūsylman - käpır, näsılıne qarap aq - qara dep eşkım-eşkımdı bölmeidı. Qazır Qazaqstanda sailau qūqyǧy bar on ekı million adam bar bolsa, sonyŋ bärınıŋ qūqyǧy bırdei degen söz. Iаǧni, zaiyrly memleketımız dıni salt boiynşa emes, azamattyq qūqyq negızınde qalyptasyp otyr. Sailau kezınde azamattarymyz näsılıne, ūltyna, dınıne qaramai dauys bere de, özderınıŋ kandidaturasyn ūsynyp sailana da alady. Mūnyŋ bärı bızdıŋ eldıŋ şyn mänınde zaiyrly memlekettıŋ jolyn ūstanyp otyrǧanyn baiqatady», - deidı.
Qandai memleketter zaiyrly emes?
Zaiyrly memleket degennıŋ amerikalyq, europalyq degen sekıldı modelderı bar. Sol zaiyrly memleketterdıŋ keibırı konstitusiiasyna Qūdaidyŋ atyn jazyp, qūrmet körsetken. Demek, zaiyrlylyq degendı Qūdaidan bas tartu dep tüsınbeu kerek. Zaiyrlylyq degen qandai dındegı adam bolmasyn, onyŋ senım bostandyǧyn qūrmetteuge şaqyrady.
Osy oraida qai memleketter zaiyrly emes ekenın oqyrman nazaryna ūsynsaq:
Katolisizm - Monako, Vatikan, Kosta-Rika, Lihtenştein, Malta
Hristiandyq - Zambiia
Pravoslavie - Grekiia
Liuteranizm - Daniia, İslandiia, Norvegiia
Anglikanizm - Angliia (Angliia şırkeuı)
Kalvinizm - Tuvalu
Metodizm - Tonga
Theravada - Kambodja, Mianma, Tailand, Şri-Lanka
Tibettık - Butan
Sunnizm - Mysyr, Auǧanstan, Aljir, Bangladeş, Brunei, Djibuti, İordaniia, Katar, Kuveit, Komorlar, Liviia, Malaiziia, Maldiv Respublikasy, Marokko, Mavritaniia, Päkıstan, Palestina, Saud Arabiiasy, Somali, Tunis, BAÄ
Şiittık İslam - İran
İbadiia – Oman
Būl atalǧan elderden basqa 113 el zaiyrly memleket sanalady. Qazaqstan sol 113 memlekettıŋ ışınde Konstitusiianyŋ 1-babynan-aq, demokratiialyq, zaiyrly memleket ekenın tanytqan el. Bızdıŋ Ata zaŋymyz ärbır adamnyŋ dıni senım bostandyǧyna kepıldık bergen jäne konfessiialyq, etnikalyq jäne basqa da belgılerı boiynşa kemsıtuşılıktıŋ kez kelgen türıne tyiym salady.
Zaiyrly memleket dın şaruasymen ainalyspaidy
Zaiyrlylyqtyŋ basty bır sipaty bar. Memleket dınnen, dın memleketten beitarap bolyp, bilık dın şaruasymen ainalyspauy kerek. «Būl mäsele bızdıŋ elde qalai?» degen sūraqqa zaŋger Qazybek Däuıtälı:
«Täuelsızdık alǧannan keiın Qazaqstanǧa türlı dıni ūiymdar aǧyldy. Olardyŋ arasynda qauıptı aǧymdar da az emes. Osynyŋ saldarynan qazaqtıldı qoǧamnyŋ özı bırneşe aǧymǧa, mazhabqa, dıni ūstanymǧa bölınıp, bır-bırımen qyryqpyşaq bolyp kerısıp jatatyn boldy. Dıni nanym-senımge erkındıktıŋ berıluı postkeŋestık keŋıstıkte qarama-qaişy közqarastardyŋ ösıp-jetıluıne jaǧdai tuǧyzdy. Sondyqtan da, ūlttyq qauıpsızdık mäselesı köterılgen jaǧdaida memleket terıs piǧyldy dıni aǧymnyŋ müşelerı küş alyp ketpeuı üşın resmi dıni ūiymdarmen bırlese aldyn alu jūmystaryn jürgızuge mäjbür boldy», - deidı.
Qanat Bırlıkūly
"Adyrna" ūlttyq portaly
