ASQAZANYŃYZ AÝYRMAI MA?
(búgingi satıra)
Túnimen ishim búrip, kóz ile almaı shyqqan soń, tańerteń Myqtygúldiń aqylymen súıretilip emhanaǵa keldim. Arqansha sozylǵan uzynnan-uzaq kezektiń sońynan iligip, áıteýir tús aýa dárigerdiń de tóbesin kórdim-aý. Meniń usqynyma kóńili tolmady-aý deımin, kózáınektiń ústinen súzile qaraǵan dáriger myrza til qatýǵa da erinip, ne ǵyp júrgen adamsyń degendeı, jaı ǵana ıek qaqty.
– Men... ne, eptep asqazanym aýyryp.., – dep bastadym batylsyzdaý.
– Tak, asqazan, znachıt. Ne jep edińiz?
– Qara shaı, sodan keıin... azdap qara nan...
– Mynanyń sózin qara, – dedi dáriger janyndaǵy medbıkege burylyp, – qara shaı, qara nan deıdi. Siz erigip júrgen adamsyz ǵoı deımin,á? Qara shaı, qara nan... Uıalsańyzshy aıtýǵa! Bizde qandaı adamdar jatqanyn bilesiz be ózińiz?
– Joq, bilmedim...
– Árıne bilmeısiz, bilseńiz kelmes edińiz munda! Júrińiz, kórseteıin.
Amalsyzdan dárigerdiń sońynan erdim. Shetkerek bir palatanyń esigin ashyp edi, qarny sheńbirek atyp ketken, denesi kókala qoıdaı sileıip jatqan bireýdi kórdim.
– Myna adamnyń da asqazany aýyrady, bilesiz be ne jegenin? – dedi dáriger naýqasty qolmen nusqap.
– Joq, bilmedim...
– Árıne, bilmeısiz. Bul aqsha jegen. Jegende anaý-mynaý emes, mıllıondap, mıllıardtap jegen. Jáne bizdiń de aqsha emes, shetel valıýtasy, dollar, eýro, taǵy sondaı. Shetel aqshasyn jegenderdi emdeý óte qıyn. Jatyr endi mine, es-tússiz.
– Sumdyq eken!
– Bul eshteńe emes, júrińiz basqasyn kórsetem.
Kelesi palataǵa kirsek, denesi qara qoshqyldanyp ketken bireý kereýette ári-beri aýnap, sandyraqtap jatyr eken. Denesiniń ár jerine kádimgideı shóp shyǵyp ketipti. Ǵumyrymda denesine shóp ósken adamdy birinshi kórýim, zárem ushty.
– Al aıtyńyzshy, bul adam ne jegen dep oılaısyz? – dedi dáriger masattanǵan keıippen.
– Bi-i-bilmedim...
– Bul myqtymyz jer jep qoıǵan. Jer bolǵanda birneshe júz gektar. Jáne dalanyń da jeri emes, Astana men Almatynyń qaq ortasynan jegen. Onyń qorytylýy qıyn bolady. Jatyr mine, óleıin dep endi...
– Astapyralla!
– Júrińiz, kelesi palataǵa.
Kelesi palatanyń bosaǵasyn attaýymyz muń eken, jermaı ıisi alyp ketti. Denesi qap-qara bolǵan bireý tynymsyz dóńbekship jatyr. Tipti astyna tósegen aqjaımasyna deıin qap-qara bolyp ketipti.
– Al mynany ne jegen dep oılaısyz? – dedi dáriger saltanatty túrde.
Men ún-túnsiz basymdy shaıqadym.
– Solaı ma?! – dedi meniń sasqanyma ábden rıza bolǵan dáriger. – Bul adam asfalt jegen.
– Asfalt?..
– Iá, kádimgi jolǵa tóseıtin asfalt bar ǵoı, sony jegen.
– Qudaı saqtasyn! Qansha jegen sonda?
– Áı, aıtshy, qansha jediń? – dedi dáriger yńyrsyp jatqan syrqatqa burylyp.
– Júz elý shaqyrymdaı bolady ǵoı deımin.. – dedi álgi daýsy qyryldap.
Shynynda da, asfalt jegen jaman bolady ǵoı deımin, álgi baıǵus mertikken sıyr qusap yńqyldaı beredi.
– Tak, endi kelesi palataǵa baraıyq, – dedi ózine-ózi ábden rıza bolǵan dáriger.
– Jo-joq, raqmet, men ketem, úıge baram, qazir asqazanym tipti aýyryp turǵan joq.
– Bolmaıdy, kórip ketińiz! – degen dáriger, meni erikke qoımaı jetelep kelesi palataǵa ala jóneldi.
Kirsek, temir tordyń ar jaǵynda eki kózi alaq-julaq etken bireý otyr. Terezeni ashyp qoıǵanmen, janarmaıdyń ıisinen bas aınalady. Bizdi kórgen syrqat jalma-jan tordan basyn shyǵaryp:
– Aınalaıyn, dáriger, bir staqan benzın bershi, basym aýyryp ólip baram, sekseninshi markaly bolsa da jaraıdy, – dep jalynǵanda, álgi baıǵusty jaman aıap kettim.
– Bul ne jegen? – deımin aqyryn dárigerdi túrtip.
– Bul ma, bul munaı jegen, anyǵyraq aıtqanda iship qoıǵan. Júzdegen tonna! Bylaısha aıtqanda, munaıdyń alqashy. Qazir emdelip jatyr. Kúnine 10-15 lıtr benzın ishpese, uıyqtaı almaıdy. Biz buny jeke qamap ustaımyz. Áıtpese bireý-mireý bul jerde baıqamaı shyrpy jaqsa, bitti, búkil emhanamyzdyń kúli kókke ushady.
Shynymdy aıtsam, janym baqaıymnyń ushyna bardy:
– Dárigerjan, aınalaıyn, Qudaı úshin keteıikshi! Endi bul araǵa ólsem de kelmeımin!
– Á, solaı ma?! Kózińiz jetti ǵoı endi, kimder emdelip jatqanyna?
– Jetti, jetti...
– Emdelýge qalmaısyz ba?
– Atamańyz, qurysyn!
Emhanadan qalaı atyp shyqqanymdy bilmeımin. Esimdi úıime jetkende bir-aq jınadym. Mańdaıymnyń terin súrtip, ishimdi ári-beri sıpap baıqasam, eshqandaı aýyrǵany da bilinbeıdi, tipti tap-tamasha. Qara shaı men qara nannyń arqasy shyǵar, táýbá dedim ishteı sosyn.
MASKA SATYP ALYŃYZ
(búgingi satıra)
Kún jeksenbi bolǵasyn, Myqtygúlmen ekeýmiz qol ustasyp bazar aralaýǵa shyqqanbyz. Qaltamyzdy qampıtyp turǵan teńgemiz bolmasa da, Myqtygúldiń: «Ne isteımiz úıde otyrǵanda, el men jurtty kóreıik, ózimizdi kórseteıik» – degen sózinen soń shyǵýǵa týra keldi.
Men bazar aralamaǵaly ne zaman. Qarasam, osy qalanyń qybyrlaýǵa jaraıtyn adamynyń bári búgin bazarǵa jınalǵan sekildi. Ersili-qarsyly aǵylǵan el. Eshteńe satyp almasaq ta, kóppen birge jaıma sórelerge kózimizdi salyp, sendelip júrmiz. Kenet bir dúkenniń mańdaıshasyndaǵy:
«MASKA ALYŃYZDAR!
QALTAM QALYŃ BOLSYN DESEŃIZ,
ATYM JURTQA MÁLIM BOLSYN DESEŃIZ,
ELDEN ARTYQ HALYM BOLSYN DESEŃIZ!
MASKA ALYŃYZDAR!»—degen álem-jálem óleńdetken jazýdy kózim shalyp qaldy. «Jańa jyl baıaǵyda ótip ketip edi, bul ne qylǵan maska eken, kóreıikshi» – dep, Myqtygúldi jeńinen tartyp, álgi dúkenge bas suqtyq.
–Kelińizder, kelińizder! – dep elpildeı qarsy aldy satýshy, týra bizdi kútip otyrǵandaı. –Qane, qandaı maska tańdaısyzdar? Aqsha men baılyq ákeletin be, jaı ǵana shaılyq ákeletin be, qyzmette ósiretin be, bolmasa shet elge kóshiretin be, álde jalǵandy jalpaǵynan basyp júretin be, dollardy ońdy-soldy shashyp júretin be? Qane, aıtyńyzdar, qandaıy kerek, bizde bári de bar!
Shynynda da sóre tolǵan nebir túrli maskalar eken. Bireýi záreńdi alatyn qubyjyq sekildi bolsa, endi biriniń júzinen meıirim tógiledi. Keıbiri ózimiz teledıdardan kúnde kórip júrgen qaısybir belgili adamdarǵa uqsaıdy. Keıbir maskalar tipten qorqynyshty...
–Bular sonda... ne maskalar? Qandaı paıdasy bar? Baǵalary qansha? – dep suraımyn satýshydan.
–Endi ol ózińizdiń qandaı maska tańdaýyńyzǵa baılanysty. Baǵalary da soǵan sáıkes.
–Mysaly... ana bir turǵan ne qylǵan maska? Eki kózi men eki qulaǵy joq, biraq tili sala qulash?
–O-o-o, bul depýtattyń maskasy. Eshnárseni kózi kórmeıdi, qulaǵy da estimeıdi, biraq sóılegende bulbulsha saıraıdy. Baǵasy árıne, óte qymbat. Buny alsańyz, joq degende parlamentte bir saılaý merzimin otyryp shyǵasyz. Oǵan sóz joq. Sosyn baǵasyn azdap túsirip, basqa bireýge satyp jiberýińizge bolady.
–Qyzyq eken! Al myna bir tili ortasynan kesilgen ne qylǵan maska?
–Bul tilderi sholaq shala qazaqtardyń maskasy ǵoı. Negizi soltústik óńirdiń qazaqtaryna arnalǵan. Sebebi, basqa jaq kóp ala qoımady. Biraq paıdasy shasha-etekten. Bul maskaǵa ıe bolsańyz, Qostanaı, Aqmola, Soltústik Qazaqstan, Pavlodar, Shyǵys Qazaqstan oblystarynda aýdandyq, oblystyq ákimdikterge qınalmaı jumysqa tura alasyz. Qysqasy, bul maska memlekettik qyzmetkerlerge arnalǵan. Sertıfıkaty bar. Qymbat turady.
–Oı, Allaı! – deımin tań-tamasha qalyp. –Al, endi myna bir tórt buryshty kirpish sekildi ne maska? Ne kóz, ne qulaq, ne aýyz joq? Mıynyń orny da bos tur.
–Bular negizinen sot, prokýratýra, polıııa salasynyń qyzmetkerlerine arnalǵan. Buny alsańyz, sizdiń atyńyzǵa aıtylyp jatqan nebir jaǵymsyz sózder de, synı pikirler de qulaǵyńyzǵa jetpeıdi. Jáne eshkimge jaýap berip áýre bolmaısyz. Sebebi, eshnárse estimeısiz, kórmeısiz. Satyp alsańyz, joǵaryda atalǵan kez kelgen qyzmetke kire alasyz. Baǵasy da aıtarlyqtaı.
Baǵanaǵydaı emes, meniń qyzyǵýshylyǵym tipti artyp barady. Qaltamda aqsham bolmasa da, dál bir satyp alatyn kisi sekildimin.
–Sumdyq eken! Myna bir aýzyna dollar salyp shaınap turǵan maska jaıly aıtyńyzshy.
–Ol – munaı óndirý salasy, Qazaqstan temir joly, Qazaqtelekom, Qazposhta, Samuryq-Qazyna, «Báıterek», Kásipkerler palatasy sekildi árkimniń qoly jete bermeıtin mekemelerdiń basshylaryna arnalǵan. Baǵasy da ýdaı qymbat. Al, ala alsańyz, myrshymǵa battym deı berińiz. Tamaq pen sýsyn ishpeısiz, tek dollarmen ǵana qorektenesiz.
–Oıpyrmaı, á! Estimegen elde kóp degen osy. Al, endi ana bir bet-aýzy ájim-ájim, shashy aǵarǵan, kóziniń oty sóngen, usqynsyz ne qylǵan maska?–
–Astapyralla!Qurysyn!
–Oı, bul ult janashyrlarynyń maskasy ǵoı. Sizdershe qalaı, «napat» deı me? Meni tyńdasańyz, bul maskany almaı-aq qoıyńyz. Bunymen eshbir jer sizdi jumysqa almaıdy. Polıııa men prokýratýra sońyńyzǵa túsedi. Tipti jyndyhanaǵa da jaýyp tastaýy múmkin. Ony alsańyz, tekten-tekke óz janyńyzdy ózińiz jeısiz de júresiz.
–Eger sizge qymbattaý bolyp tursa, basqadaı maskalar bar. Mysaly, ár Júzdiń, ár rýdyń degen sekildi. Mine, kórińizder...
–Ana bir júzi jyly, jymıyp turǵan ne maska eken?
–O, buny alýlaryńyzǵa bolady, bul ońtústiktegi aǵaıyndardyń maskasy ǵoı. Baǵasy da qymbattaý. Bul maskaǵa qosa eki qoldyń alaqany birge satylady. Bireýi beretin, bireýi alatyn qolym degen sóz. Paıdasy óte zor. Bul maskamen saýda da isteı alasyz, memqyzmetke de, quqyq qorǵaý oryndaryna da ornalasýǵa bolady.
–Ǵajap, ǵajap! Al soltústik óńirlerde turatyn qazaqtardyń maskasy bar ma?
–Árıne, bar,—degen satýshy taǵy bir maskany alyp shyqty.
–Oıbaı, mynaýyńyz qazaqa kelmeıdi ǵoı. Eki kózi tuzdaı, shashy sap-sary.
–Bári durys, bári durys. Bunyń sebebi, sizder endi basqalarǵa qaraǵanda, orys aǵaıyndarǵa bir taban jaqyn turasyzdar ǵoı. Tilderińiz de oryssha. Sosyn solaı jasalǵan. Oǵan renjimeńizder, bizde arnaýly saraptamashylar bar, solardyń aıtýymen jasalady. Mysaly, ózińiz aıtyp otyrǵan sol soltústik jaqtan bir adam ana kezde biraz jyl úkimet basqardy, biraq ne jasady ult úshin? Janyna ylǵı orsy, nemis, evereı aǵaıyndardy jınady. Bir oblystyń dúnıe-múlkin solarǵa menshiktendirip berdi. Sarapshylardyń aıtýynsha, ol adam basqalarǵa jýyq, qazaqqa sýyq bolǵan...
–Iá... endi ol jaǵyńyz durys...
–Al, eger shynymen maskany alǵylaryńyz kelse, – dedi dúkenshi, –meniń sizderge aıtar aqylym, myna bir maskany alyńyz.
–Oıbaı, andaǵyńyzdyń bet-júzi joq, tep-tegis birdeńe ǵoı. Jáne tóbesi tesik pe, ne óziniń? Bul kim sonda?
–Bul – kádimgi máńgúrt. Onyń naqtyly bet-beınesi joq. Oǵan til, din, ulttyq namys degen sekildi eshteńe kerek emes. Memleketti kim basqaryp jatyr, kim qaı tilde sóıleıdi, oǵan báribir. Áıteýir qarny toq bolsa boldy. Jáne kimge de bolsyn qul bolýǵa daıyn turady, qojaıynnyń aıtqanyn eki etpeı oryndaıdy. Árıne, jaqsy maska emes, túsinem, biraq naǵyz osy zamanǵa laıyq dúnıe. Ýaıym-qaıǵysyz ómir súresizder. Baǵasy da arzan. Alyńyzdar, ókinbeısizder.
Sóıtip jarym saǵat áńgimelesip, álgi dúkennen del-sal bolyp shyqtym. Ne istesem eken?! Qymbat maska ala qoıýǵa jaǵdaıym joq. Al, arzanyna... Álde sol máńgúrttikin ala salsam ba eken? Azar bolsa, bireýdiń basybaıly quly bolarmyn. Biraq qarnym toq, ýaıymym joq bolady ǵoı. Qoı, ne de bolsa, úıge baryp, jaqsylap oılanaıyn dedim sosyn.
