Qoşke Kemeŋgerūlynyŋ «Altyn saqina» pesasy turaly
1. «Altyn saqina» qūdıretı
Qoşke Kemeŋgerūlynyŋ aty qazaq dramaturgiiasynyŋ tarihynda altyn ärıppen jazylǧan. Qazaqtyŋ memlekettık teatry 1926 jyly 13 qaŋtarda Qoşkenıŋ «Altyn saqinasymen» şymyldyǧyn aşqan. «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ 1926 jyldyŋ 10 (447) sanynda pesanyŋ «Ǧinuardyŋ 13-ı künı keşkı saǧat 6-da memlekettık ūlt tiatrynyŋ aşylu merekesı bolady. Tiatr ärtısterı Kemeŋgerūlynyŋ «Altyn saqinasyn» oinaidy» degen afişasy berılgen.
«Altyn saqina» Qoşkenıŋ jan-jaqty şyǧarmaşylyǧynyŋ bır ǧana qyry degenmen erekşe qyry. «Ūlt teatry turaly» maqalasynda pesany taldai kele qazaqtyŋ sol kezeŋdegı ören azamaty Smaǧūl Saduaqasov «Altyn saqina-täuır pesa. Qoşmaǧambet Jüsıpbekten araǧūrlym tereŋırek. Jeke adamnyŋ ışkı syry būǧan anaǧūrlym tanysyraq. Tegınde Qoşmaǧambet qolynan jaqsy pesalar şyǧuy mümkın» deidı (7, 276-277 bb.). Smaǧūl osylai dep bastaidy da pesany sahnalaudaǧy kemşılıkterge auysyp ketedı, odan keiın M.Äuezovtyŋ «Eŋlık -Kebegın», S.Seifullinnıŋ «Qyzyl sūŋqarlaryn» taldaidy. S. Saduaqasovtyŋ qazaq dramatrugiiasynyŋ negızın salyp jatqan öz zamandastary turaly pıkırlerı onyŋ tanymynyŋ tereŋdıgın de, jan-jaqtylyǧyn da, körkemdıgın de körsetedı. Oqyp otyryp riza bolasyŋ. «Säkende Jüsıpbek siiaqty üstırt ketetın mınez köp, -deidı Smaǧūl osy maqalada, bıraq ūqsaspaityn jerı de bar. Jüsıpbektıŋ jürıp ketkenın bıle almai qalasyŋ. Jüsıpbek yŋǧaily, eptı bozbala. Säken ondai emes. Tarp-tarp etıp kele jatqany anadaidan estıledı» (7, 277 b.). Ökınışke orai qazaqtyŋ teatrtanuy keiın osy Smaǧūl Saduaqasov şyǧarǧan deŋgeidı ūstap tūra almady. Būǧan qazaqty da kınälauǧa bolmaidy. Qatal zaman, quǧyn -sürgın tektı, parasatty, oily azamattardyŋ tübıne jettı, tıptı qazaq teatrynyŋ tūŋǧyşy «Altyn saqina» turaly jazu tügılı, ony ataudyŋ özı qauıpke ainaldy. Qoşke aqtalǧannan keiın «Altyn saqinasy» turaly söz bolǧanda, eŋ aldymen aitylǧany äiel teŋdıgı mäselesı, ekınşıden Smaǧūldyŋ aityp ketken «körınısterdıŋ tym qysqalyǧy», üşınşıden Qoşke şyǧarmalarynyŋ eskırgenı. 1960 jyldardyŋ basynda Qoşke eŋbekterı baspadan jaryq köru üşın pıkır jazǧan Q.Satybaldin «Altyn saqina» pesasynda teŋsızdık taqsyretın tartqan qazaq äielınıŋ aianyşty halın suretteidı. Pesanyŋ oqiǧasy qoiu, tılı tartymdy. Pesada nadandyq äşkere bolady», - deidı. Qoşkenıŋ «Altyn saqina» arqyly aitpaq bolǧany äiel teŋdıgı me, joq, basqa syry bar ma?
Bız teatr synşylarynyŋ, sonyŋ ışınde belgılı öner zertteuşısı, önertanu ǧylymdarynyŋ doktory, professor Baǧybek Qūndaqbaevtyŋ, pesany sahnalauǧa qatysty aitqan pıkırlerımen kelısemız, sonymen bırge bız «Altyn saqinanyŋ» zeiındı körermenıne aitpaq bolǧan, teatr synşylarynyŋ nazarynan tys qalǧan ışkı syry da bar degen pıkırdemız. Smaǧūl «Qoşmaǧambet Jüsıpbekten araǧūrlym tereŋırek» dep nenı meŋzep tūr ? Osy sūraqqa jauap beru maqalanyŋ maqsaty.
Taǧy bır qyzyqty dünie. 1957 jyly Qoşke aqtaldy. Sovettık totalitarizm kezeŋınde äbden qorlyqty körgen, aştyq qyrǧynynan ötken, jaqsysynan «halyq jauy» dep airylǧan, orystyŋ öktemdıgınen būǧyp qalǧan qazaq qoǧamy eŋsesın kötere bastady. 1937 jyly teksız jüie atyp tastaǧan Qoşkenı jadynan öşırmegen, ızdeuden taisalmaǧan jary Gülsım, balalary Zaira, Narmambet, Säule endı äkeden qalǧan ruhani dünienı jariialauǧa kırısedı. Sol kezdegı qazaq ziialylarynyŋ bırı qarsy boldy, bırı kömektesuge qaimyqty, äiteuır Qoşke eŋbekterı 1965 jyly şaǧyn alǧy sözben jaryq kördı. Eŋ ǧajaby būl jinaq ta «Altyn saqina» degen atpen oqyrman qolyna keldı.
Qoşkenıŋ «Altyn saqinasy» bügıngı künı qanşalyqty özektı, ol pesanyŋ täuelsızıdıktıŋ jiyrma besınşı jylynyŋ tabaldyryǧynda tūrǧan qazaq elıne paidasy bar ma ? Alaş qairatkerınıŋ bärı de tuma talant, ämbebap adamdar boldy, olardy myŋdaǧan jyldar boiy qazaq qoǧamynyŋ sūryptap aldyp şyqqan jemısı dep te qarastyruǧa bolady. Olardyŋ şyǧarmalarynda ūlttyq ruh, eldık mäselesı bärınen joǧary tūrady. Alaş qairatkerlerınıŋ eŋbekterınde tek qana qoǧam qajet etken ūly ideialardy köremız. Ol kezde Qoşkenıŋ «Altyn saqinasynan» basqa pesalar bolmady dep aita almaimyz. Sonda «Altyn saqinanyŋ» qandai qūdıretı bar ? Qoşketanudy qazırgı biık deŋgeiıne jetkızgen professor Diqan Qamzabekūly 1996 jyly jazuşynyŋ taŋdamaly jinaǧyn qūrastyryp, alǧy sözın jazǧanda «Qoşkenıŋ dramaturgtık şeberlıgın de jeke-dara qarastyrǧan jön» degen eken (2, 30 b.). Būl salada älı künge deiın salmaqty ıs tyndyrylmaǧanǧa ūqsaidy. Bır qaraǧanda «Altyn saqina» tūrmystyq oqiǧaǧa arnalǧanymen, mümkın onyŋ astary bar şyǧar, al astary bolsa avtor ol jerge qandai oidy bürkemeledı ? Eldık mäsele emes pe eken ?
Jalǧasy bar.
J.O.Artyqbaev-L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU-nıŋ professory, t.ǧ.d.
