Men būrnaǧy bır jyldary tarihi derekterge üŋılgende osy tibettıkterdıŋ köne tarihynda bır sūmdyq dästürdı körıp jaǧamdy ūstaǧan em. Tibet halqynyŋ babalary būryn adam jegış kannibal bolypty. Būlar marqūm bolǧan ata - anasyn jep qoiyp otyrǧan eken, būny olar "būl bızdıŋ marqūmdarǧa degen süiıspenşılıgımızdıŋ belgısı, olar üşın bızdıŋ asqazanymyzdan artyq qabır joq, bız de olardyŋ äruaǧynan när alamyz" dep tüsındırıptı mys. Būlar būryn o dünielık bolǧan babalarynyŋ bas süiegınen ydys jasap sodan su ışetın körınedı. Būny 13 ǧasyrlardaǧy saiahatşy G. Rubruk öz jazbalarynda atap ötedı. Ony keiın14 ǧasyrda Marko Polo da rastaidy. "Būlardyŋ osy dästürı körşıles halyqtardyŋ aşu- yzasyn tudyryp otyr" deidı Rubruk.
Bügın osy Tibet Qytaidyŋ qūramynda. 1911 jyly Qytailyq Sin imperiiasy küiregenı belgılı. Sol kezdegı Qytaidyŋ älsızdıgın paidalanyp būryn Sin qolastyna qaraǧan Moŋǧoliia, Tuva, Tibet syndy köptegen elder öz azattyǧyn jariialap jıberdı. Tuva sekıldı halyqtar orystyŋ qolastyna ötıp aldy. Al Tibet 1913 jyly azat boldy. Sodan būlar bergı 30- 40 jyl azattyq alǧan jyldary ne ıstegen deisız ǧoi? Tük te ıstemegen. Mölie toŋqaŋdap tas qūdailaryna tabynyp eltıgennen basqa däneŋe de ıstemegen. Lhasa atauly dıni ortalyqtaryn astana qylǧan, sol qalany qasiettı qala sanap şal- şauqan, bala- şaǧalarynan bastap empeŋdep sol qalaǧa at şaptyrym jerden toŋqaŋdap kıretın bopty. Būl kezde qytailyqtar būl elge qatysty "ūzyn arqan, keŋ tūsau" saiasatyn ūstanyp, tibet şeneunıkterınıŋ tamyryn basyp, olardy jaǧalap keremet syilyqtar jasap, öz aiarlyǧymen satyp aluǧa tyrysady eken. Būndaidy orys pen qytai qatyrady. (Būndai bızdıŋ de basymyzdan öttı, bızdegı keibır maqaular älı künge şeiın babasynyŋ orys imperiiasynan alǧan nagrat- syilyqtaryn,şenderın aityp maqtanady.) Qytai ökımetı de özımen müddeles, özıne adal körşılerıne taralǧy taratyp, keudelerıne salpynşaq asqandy täuır köredı.
Hoş sonymen, Qytaida 40 jyldar aiaǧy kommunister bilıkke keledı. Kelgennen soŋ Mao Szydun Tibettı Qytaidyŋ territoriiasy dep tanyp, artynan köp ūzatpai kommunister Tibetke basyp kırgende jüz myŋ mūzdai qūrsanǧan qytai äskerıne tibettıkter asyp- sasyp 8 myŋ şitı myltyqpen, sadaqpen qarulanǧan äskerın qarsy qoiypty. Qytai äskerı olardy şybyn şaqqan qūrly körmei basyp ötıp, Tibetke öz ökımetın ornatady. Osy kezde bıraz būryn mūrty mailanǧan tibettık şeneunıkter elın satyp qytai jaǧyna ötıp ketıptı. Būl kezde, tibettıŋ Dalai Lamasy boqmūryn bala, bilıkte el bilep onyŋ uäzırlerı otyr. Būl uäzırler sol tūsta eldıŋ ırgesın bekıtıp, quatty äsker jasaqtap, myqty memleket qūrudyŋ ornyna tabandary jaltyrap Qytai men Ündıstan arasynda jügırıp "mnogovektornıs" degennen basqa tük te ıstemeptı. Aqyry sol olaqtyǧynyŋ kesırınen tibet halqy Qytaidan myqtap taiaq jedı.
Sol jyldardan berı Qytai ökımetı tibettıkterdı aiausyz janyştap keledı. Tibettık bas kötergen qūrbandar sany sol zamannan berı milliondap sanalady. Qytaidyŋ basqynşylyq saiasatyna qarsylyq retınde 2011 jyldan berı 50-60 tibettık öz - özın örtegen eken. Bıraq ony qytai ökımetı ūra ma, qysyq köz qytai betterı bülk etpei, öz bılgenderın ıstep otyr. Tor betterındegı bır kadrda örtengen tibettık şalajansar jatyp "tılımız ben dınımız qūrydy, tılımız qytai tılı aralasqan qoiyrtpaq boldy, bızdıŋ halqymyz hal üstınde jatyr" dep kübırlep ölıp barady.(Ǧalamtorda videosy bar eken, qaraŋyzdar). Al Tibettıŋ zaŋdy ökımetı şekara asyp qaşyp, Ündıstandy panalady, syrtqa ketıp bosqyn atanǧan halqy da köp.
Qytaimen körşıles bır halyqtyŋ taǧdyry osyndai. Al ana joŋǧarlar tıptı joq bop kettı. Mıne sızderge taǧy bır qytai körşısı. Qytai körşısınıŋ älsızdıgın özıne oŋ jarata alatyn el, ony būl el san ǧasyrlar boiy däleldep keledı.
Endı statistikaǧa qarap otyrsam, soŋǧy kezde Qytai ökımetı qorǧanys salasyna milliardtaǧan qarjy şaşyp jatyr eken.
Olardyŋ qazır qorǧanys salasyna bölıngen şyǧyny azuly AQŞ tan ekı ese ǧana kem eken. Būryn on ese, jiyrma ese kem edı, qazırgı şamasy sūmdyq. AQŞ tyŋ jaiy belgılı, ol älemdı bilep otyr, al Qytaidyŋ tüpkı maqsaty qandai?
Men keide bylai oilaimyn, Tibet tasqa syiynyp, eltıp, mülgıp, ūiyqtap öz täuelsızdıgınen qalai aiyrylyp qalǧanyn bılmeitın halyq bolsa, bız dumandatyp, toidan- toiǧa sekeŋdegennen basqa tük te bıtırmegen halyqpyz.
Bız dozadan dozaǧa şeiın ömır süretın naşaqorlar sekıldı senbılık toidan, senbılık toiǧa şeiın ömır süretın şegırtke halyqpyz. Öitkenı statistikalyq qarapaiym qazaqtyŋ mi qatparynda toidan basqa tük te joq.
Bız "qazaqtyŋ toiy bıtpesın" dep ūrandap, daraqy yrqyl jyrqylmen özımızge töngen qauıptı de sezbei dumandatyp jürgen halyqpyz, al qauıp qazır däl ırgege töndı.(Sol toilarymyz baiandy bolsa bır jön, qazır bızdegı nekelerdıŋ 40 paiyzy ajyrasyp jatady eken, būl ajyrasu ürdısı ūlttyq tragediiaǧa ainaldy, ony da oilaǧan eşkım joq).
Bız qūddy özın -özı sailap alǧan Julian patşalaryn ortaǧa alyp eŋkıldep bilep jürgen Madagaskar lemurlary siiaqtymyz, osy multituyndy däl bız turaly tuyndy.
Menıŋşe, bız der kezınde esımızdı jiyp, DEREU quatty memleketımızdı, aibyndy äskerımızdı, ozyq ekonomikamyzdy, jahandyq üzdık ǧylymdy meŋgermesek, osy maqsatpen auyrmasaq, küiıp janbasaq, ıske asyrmasaq, tübı aitpady demeŋızder, bız osy tibet, joŋǧarlardai qūrdymǧa ketemız.
"Adyrna" ūlttyq portaly
