Jarty aidan asa uaqyt būryn ömırden ozǧan jaryqtyq Jarqyn Şəkərım bügın 72 jasqa toluşy edı...
Suyq habardy estıgenımızde kımnen, qandai adamnan aiyrylǧanymyzdy sezındık pe eken? Ahmet Jūbanov, Bolat Sarybaev syndy qazaq muzyka önerınıŋ örleuıne ölşeusız üles qosqan adamdardyŋ qolynan estafetany qabyldaǧandai, Jarqyn aǧa dünieden ozǧanşa ūlttyq önerge adal bolyp kettı.
Qaraǧandy muzykalyq uchilişesınde oqyǧan künderınen zertteuşılıkke den qoiyp, jarty ǧasyrdyŋ ışınde halqymyzdy qanşama ūltymyzdyŋ ūly mūralarymen qauyştyryp, qanşama tūlǧalardy tırıltkendei boldy.
Mədi Bəpiūlynyŋ suretı, Əmıre Qaşaubaiūlynyŋ dauysy, üş ışektı dombyra, osy siiaqty bız bıletın de, bılmeitın de qanşama eŋbek atqaryp kettı. Jarqyntanudy qolǧa alsaq, telegeidei teŋız sol eŋbegıne köz jetkızuşı edık.
Qūdaidyŋ qūdyretı-ai, 1878 jyldyŋ 4 mamyrynda Tomas Edisson özı oilap tapqan fonograf qūralyn resmi türde jūrşylyqqa tanystyrdy. Al sodan 69 jyl ötkende qazaq dalasynda Jarqyn Şəkərım tuyp, 1974 jyly Əmırenıŋ sol qūralǧa jazylǧan dauysyn tapty. Əu bastan būl missiiany atqaru Jarqyn aǧanyŋ maŋdaiyna jazylǧandai.
Aty da, zaty da Jarqyn azamattyŋ jany jənnatta, tənı rahatta bolǧai! Ruhy peiışte şalqysyn!
Tömende Jarqyn aǧanyŋ paraqşasynan alynǧan özınıŋ maqalasyn jariialaǧandy jön kördık. Būl jerde Ahmet Jūbanovtyŋ eŋbegı, sol eŋbekpen maqala avtorynyŋ halqyn qauyştyruy, fonograf aŋyzy baiandalǧan.
Amanǧali Qaljanov
AKADEMİK AHMET JŪBANOV ORYNDAǦAN KÜILER nemese fonograf aŋyzy. Älqissa, Ahmet Jūbanov būdan ekı ǧasyr būryn Tomas Edisson oilap tapqan dybys jazu apparatynyŋ eŋ köne türı fonografqa jazylypty. Äŋgımenı ärıden bastaiyn. Ötken HH ǧasyrdyŋ bastauynda tūrǧan halqymyzdyŋ käsıbi muzykasynyŋ damuyna ölşeusız üles qosqan bırden-bır körnektı tūlǧa, zertteuşı, kompozitor, dirijer, akademik Ahmet Jūbanov ekenı belgılı. Muzykalyq önerımızdıŋ qai salasy bolmasyn Ahmet Jūbanovtyŋ tyndyrǧan eŋbekterı ūşan teŋız. Bügıngı äŋgıme arqauy ol zerttegen eŋbekterdıŋ bügıngı ūrpaqqa jetuı jaily jäne fonograf taspasyna jazylǧan ol oryndaǧan küilerdıŋ 1974 jyly Sankt-Peterburg arhivınen tabyluy jaily qysqaşa da bolsa toqtalyp ötu bolmaq. Basynda atap ötkenımdei Ahmet Jūbanov ǧasyrlardan jalǧasqan muzykalyq mūramyzdy bügıngı ūrpaqqa jetkızgen bırden-bır bıregei adam. Mäselen HH ǧasyr basynda qazaq ädebietınde alǧaşqy roman jazǧan, alǧaşqy poeziialyq şyǧarmalar jazǧan nemese alǧaş ret pesa jazyp sahnaǧa şyǧarǧan öz tūlǧalary, öz jazuşylary boldy. Osy tūrǧydan alǧanda sol kezde halqymyzdyŋ muzykalq önerı qalaişa dami bastap edı degen zaŋdy sūraq tuyndalady. Özderıŋız oilap qaraŋyzdarşy. Ötken ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldarynda alǧaşqy «Muzykalyq älıppe» kıtabyn kım jazdy? Osy künderdegı Qūrmanǧazy atyndaǧy Ūlttyq konservatoriianyŋ negızın qalasuǧa atsalysqan kım, alǧaşqy direktory kım boldy?, Qūrmanǧazy atyndaǧy akademiialyq halyq aspaptary orkestrınıŋ negızın kım qalady? Qazaqtyŋ Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ muzyka tanu, zertteu bölımın kım ūiymdastyrdy. Jambyl atyndaǧy Qazaqtyŋ Memlekettık filarmoniiansyn ūiymdastyryp alǧaşqy direktory bolǧan kım? Būǧan bır ǧana jauap – Ahmet Jūbanov deimız. Ärine mūny bärımız bılemız. Aituǧa oŋai. Äitkenmen de bügıngı jas ūrpaq, etek jeŋın türe qoimaǧan balǧyn şäkırtter kökeiıne qondyru üşın Ahmet Jūbanovtyŋ qazaq muzyka mädenietın damytudaǧy keremet qairatkerlıgın üzbei nasihattap otyruymyz qajet. Tıptı muzykalyq oqu oryndaryna arnai sabaq retınde oqytyluy qajet. Al zertteu mäselesıne kelsek HIH ǧasyrda ömır sürgen Tättımbet, Qūrmaǧazy, Bırjan, Mūhit, Aqanserı tärızdı jäne taǧy basqadai da halyq kompozitorlary jaily HH ǧasyrda muzykalyq körkemdıkpen qalam tartyp, kıtap etıp şyǧarǧan, şyndyǧyn aitu kerek jalǧyz Ahmet Jūbanov. Ärine kompozitorlar men äigılı oryndauşylar jaily jazǧan jazuşylar, tarihşylar boldy. Olardy joqqa şyǧarmaimyz. Bız tek qana Ahmet Jūbanovtyŋ jazu şeberlıgındegı muzykalyq baǧytty ǧana aitqymyz keledı. Ahmet Jūbanov olardyŋ muzykalyq mūralaryndaǧy muzykalyq erekşelıkterın aişyqtaǧan. Mıne sol zertteulerı bügıngı muzykalyq oqu oryndary şäkırtterı üşın taptyrmaityn, öte qajettı oqulyq qūraldary bolyp otyr. Onyŋ qalamynan «Qūrmanǧazy», «Qazaq halyq kompozitorlarynyŋ ömırı men tvorchestvosy», «Ǧasyrlar pernesı», «Zamana būlbūldary» dep atalatyn ǧylymi eŋbekterı, basqadai da kıtaptary düniege keldı. Jüzden astam zertteu maqalalary taǧy bar. Ahmet Jūbanovtyŋ kompozitor retındegı şyǧarmalaryn da qysqaşa tızbelep ötuge bolady. Olar: «Täjık biı», «Qazaq bilerı», «Ariia», «Vokaldyq siuitasy», «Abai siuitasy» tärızdı muzykalyq şyǧarmalary, sondai aq körnektı kompozitor Latif Hamidimen bırlesıp jazǧan «Abai» jäne «Tölegen Toqtarov» operalary, «Otan», «Aq Şolpan», «Bızdıŋ qala», «Lirikalyq än», «Qarlyǧaş», «Maidannan hat», «Ant» änderı men horlardyŋ, «Täjık biı», «Qazaq biı», «Ariia» tärızdı aspaptyq şyǧarmalardyŋ jäne «Qūrmanǧazy» radiooperasynyŋ avtory. Ǧ.Müsırepovtyŋ «Qozy Körpeş -Baian sūlu» pesasyna jäne «Amangeldı» filmıne muzyka jazdy. Endı, Ahmet Jūbanovtyŋ Fonograf apparatymen oryndauşylardan änder men küilerdı jazǧany jaily aitylmai kelgen däiıktemenı ortaǧa salaiyn. Negızı fonograf apparaty 1877 jyldyŋ 21 qaraşasy künı Amerika ǧalymy Tomas Edison oilap tapqan dybys jazudyŋ eŋ alǧaşqy qūraly, eŋ alǧaşqy atasy sanalady. Ahmat Jūbanov būl önermen Sankt-Peterburgta jürgende ainalysty. Ahmet Jūbanov 1929-1932 jyldary Sankt-Peterburgtyŋ Glinka atyndaǧy muzyka tehnikumynda jäne Rimskii-Korsakov atyndaǧy konservatoriiada oqyǧany belgılı. Odan soŋ 1932-1933 jyldary önertanu akademiiasynyŋ aspiranturasynda oqidy. Mıne, däl sol tūsta ol änşıler men küişılerdı fonograf apparatyna jazyp alu täsılın üirenedı. Būl turaly ol A.V. Zataevich jaily jazǧanynda anyq aŋǧartady. Ahmet Jūbanov: «Aleksandr Viktorovich aldyn ala tanystyrusyz aq qūşaǧyna alyp, menıŋ Jūbanov ekenımdı bılıp qoidy. Äkelık bır nūr tökken qamqorlyq köŋılmen oqumen qol jetken tabystardy sūrap, menıŋ 1930 – 1931 jyldary qosa qabat alyp jürgen LİLİ – dıŋ tarihi sosiologiialyq fakultetın tastaǧanymdy estıp, balaşa quandy. Äsırese men Qazan vokzalynda SSSR Ǧylym akademiiasynyŋ jaŋadan jazu arhivınıŋ fonografy otyzşaqty valigımen (taspasymen) jatqandyǧyn, oǧan arhivtyŋ osy jönındegı ıs jürgızetın ǧylymi qyzmetkerı Evgenii Vladimirovich Gippustyŋ tapsyrmasymen Aqtöbe guberniiasynyŋ änderın jazatyndyǧymdy aitqanda ol erekşe qyzyǧa tyŋdady. Al Aleksandr Viktorovich Respublikalyq Halyq aǧartu komissariaty arqyly bastyramyn dep ümıttenıp jürgen qazaq tılındegı «Muzykalyq sauaty» älıppesınıŋ qoljazbasyn körsetkenımde ol baladai quanyp, betımnen qaita-qaita süidı. Sonymen bırge ol kısıge keiın 1933 jyly Almatyda jaryq körgen būl kıtapqa sol kezderı E.V.Gippustyŋ, Zinaida Viktorovna Evaldıŋ jäne Äzırbaijannyŋ talantty kompozitory Zeinala Asaftarttyŋ körsetken jetıstıkterı men kemşılıkterı turaly pıkırlerın baiandadym», deidı de odan ärı «Aleksandr Vietorovich menıŋ oqudaǧy tabystarym jaily, sondai-aq türlı pänderden beretın professorlar turaly ūzaq uaqyt sūraumen boldy. Būlarmen bırge, jaqsy oquyma keŋes berdı. Ol taǧy da tvorchestvolyq muzykasyn Fonografqa tüsırudıŋ maŋyzy turaly aitty. Äsırese oryndauşylarǧa öz dauysyn qaita estırtkende, olar qyzyǧyp öz repertuarlaryndaǧy bardy tübıne deiın sarqyp beredı dep tüsındırdı. Mūndai pıkırler maǧan halyq änderın jazu kezderınde kömegın tigızgenı sözsız»1, deidı. A.V.Zataevichtıŋ osy aqyl keŋesınen soŋ Ahmet Jūbanov el ışındegı änşıler men küişılerdı fonograf apparatyna jazyp aludy bastaidy. Ol jazbalary Sankt-Peterburgtaǧy arhivte saqtalǧan. 1931 jyly Aqtöbe oblysy, Temır audanyna baryp, 20–21-şı auyldyŋ änşı-küişılerın fonografqa jazǧan eken. Oryndaǧan adamdardyŋ qatarynda: Qajyǧara Baitıleuov, Nūrilä Tämbetova, Töraly Beisenov, Myrzaǧali Ädılov, Yrys Nūrmaǧambetovtar bar. Osylarmen qosa 1927 jyldyŋ nauryz aiynda jazylǧan Ämırbek Janǧaliev, Jaqypbek Rüstembekovtardyŋ da esımderı kezıtı. Olardy fonografqa kım tüsırgenı belgısız. Äigılı änşı Manarbek Erjanovtyŋ 1927 jyly oryndaǧan bır änı de sol arhivte saqtalǧan. Aldaǧy uaqytta osy fonograf taspalaryn magnittık lentaǧa audaryp, halqymyzdyŋ ötkendegı dybysqa jazu dästürın, oryndauşylyq erekşelıkterın egjei-tegjeilı bıle otyryp, önerımız turaly derekterdı odan da ary barlau jasap, Omby, Taşkent, Orynbor, Qazan, Parij, Berlin qalalaryndaǧy arhifterden ızdestırıp keŋınen zertteu qajet dep bılemız. Qazaqtyŋ än-küilerı tarihyn, olardyŋ ūlttyq erekşelıgınıŋ janrlyq syr-sipatyn tanyp, baǧalauymyz qajet. Arhivte şaŋ basyp jatqan altyn qazyna tabandylyqpen ǧana halyq bailyǧyna, jūrt igılıgıne aspaq. Endı, osy oraida akademik Ahmet Jūbanovtyŋ şyǧarmaşylyǧyna bailanysty özıme qatysty bır jaǧdaidy baiandai keteiın. 1974 jyly Mäskeudegı Bükılodaqtyq «Melodiia» firamsy dep atalatyn mekemenıŋ Almaty bölımşesınıŋ direktory Seiılhan Qūsaiynovtyŋ tıkelei tapsyrmasymen Qyrǧyz halqynyŋ muzykalyq antologiiasyn şyǧaru maqsatynda, jūmys saparymen menı Qyrǧyz elıne jıbergen bolatyn. Qyrǧyz elınıŋ ol kezdegı astanasy Frunze qalasynda ailap jatyp, jūmysymyzdy bıtırgen soŋ qyrǧyz ärıptesterımızben bırge odan ärı Mäskeuge sapar şegıp jalǧastyrdyq. Muskeudegı Resei Federasiiasynyŋ Memlekettık Ortalyq arhivınıŋ qyrǧyz bölımınen Ämıre Qaşaubaevtyŋ fonografqa jazylǧan «Balqadişa», «Dudarai», «Besqarager», Jalǧyz arşa», «Üş dos», «Aǧaş aiaq», «Smet» änderı tabylyp sol jyly ony halqymyzǧa jetkızgen bolatynbyz. Sol saparymda Sankt-Peterburg qalasyna baruǧa tura kelgen. Ondaǧy SSSR Ǧylym akademiiasynyŋ Sankt-Peterburgtaǧy orys ädebietı institutynyŋ (Puşkin üiı) fonograf valikterı saqtalǧan arhivınen qazaq-qyrǧyz muzyka tarihyna bailanysty būryn zertteuşıler nazaryna tüspegen, asa baǧaly oljalarǧa jolyqan bolatynmyn. Solardyŋ ışınde 1905 jyly qyrküiek aiynda nemıs ǧalymy doktor Karus Türkıstan ölkesı, Qazaly qalasyna kelıp fonografqa jazyp alǧan «Mahabbat äuenderı» degen ataumen jazylǧan änder bar. Bız osyǧan deiın qazaq jerındegı dybysqa jazu tarihyn 1910 -1915 jyldardan bastalady dep kelgen bolatynbyz. Myna jaŋalyq oǧan tüzetu engızetın boldy. Sondai aq osy arhivte 1912 jyly qyrǧyz halqynyŋ äigılı manasşysy Kenjeqaranyŋ oryndauynda fonografqa jazylyp alynǧan «Semetei jyry» saqtauly eken. Osy arhivten tapqan basty jädıgerımız «Aqsaq qūlan - Joşy han», «Aq jeleŋ», «Öttı dünie», «Tepeŋ kök», «Noǧaily», «Qaratös», «Qarabas», «Keŋes», «Ştat» tärızdı küilerdıŋ fonografqa jazylǧan taspalary boldy. Küilerdıŋ latyn ärpımen qazaq tılınde jazylǧan anyqtamasynda: jazǧan adam Ahmet Jūbanov, jasy 27-de dep körsetılgen. 2 Iаǧni, būl küilerdı fonograf apparatyna Ahmet Jūbanov 1933 jyly jazǧan boluy mümkın. Osyny oqyǧanda äuelgı oiǧa kelgenı ǧūlama ǧalymnyŋ radiodan nemese teledidar efirınen küi oryndaǧanyn estıp körmegendıkten, şyndyǧynda da ǧajap eken desıp bas şaiqaǧanbyz. Tıptı, küilerdı oryndaǧan Ahmet Jūbanovtyŋ özı me eken, degen oi da kelgen. Uaqyt öte kele arhiv faktılerı däleldegendei osy küilerdı oryndap, fonograf taspasyna jazǧan adam eş kümän keltırmeitındei, akademik Ahmet Jūbanovtyŋ özı bolyp şyqty. Nege deseŋız būǧan alǧa tartar bırneşe dälelımız bar. Bırınşıden osy atalǧandar ışındegı «Ştat» degen küidı Ahmet Jūbanovtyŋ özı öner zertteuşı Jienbek Rsaldinge – 5 jasymda üirendım, degen. Jienbek Rsaldin: «Talapker bala Ahmet mūnymen ǧana tynbaidy, sol maŋdaǧy ataqty dombyraşy, özınıŋ auyldasy Talym qarttan küi üirenedı. Talymnan tūŋǧyş ret «Ştat» atty küidı üirengende Ahmet 5 jasata bolatyn. Oiyn-toi jiyndarda, şıldehanalarda qarşadai qoŋyr balanyŋ dombyrada küi tögıltıp än saluy jūrtşylyqty taŋ qaldyratyn. Jaişylyqta köp söilemeitın, tıptı syrt közge būiyǧy, ūialşaqtau siiaqty körınetın kışkene Ahmet köpşılık aldynda küi tartqanda dünienı tügel ūmytyp, köŋıl-küiı, qiial-oiy sol muzyka ünımen ılese ketedı», 3 deidı. Sol talpynyspen bolaşaq akademik aǧamyz jainaǧan jastyq jalynymen, jıgıttık şaqqa da jetken ǧoi. Būl kez Ahmet aǧamyzdyŋ önerge degen naǧyz qūlşynys kezeŋı. Ahmet Jūbanov osy kezde «Ştattan» da basqa da köptegen küilerdı oryndaǧany kümän tuǧyzbaidy. Ol dombyrada da skripkada da şyǧarmalar oryndaǧan. Özı küiler oryndaǧandyqtan, küi syryna qanyq bolǧandyqtan qarşadaiynan bastap küişı – dombyraşylardyŋ jüregıne üŋılıp jan-tänımen tüsınuge tyrysqan. Osy süiıspenşılıgınıŋ arqasynda Qūrmanǧazy atyndaǧy orkestrdıŋ negızın qalasqan Lūqpan Mūhitov, Qali Jantıleuov, Qambar Medetov, Oqap Qabiǧojin tärızdı alǧaşqy dombyraşylary jaily jaqsy-jaqsy pıkırler jazyp kıtaptaryna engızdı. Dombyra aspaby jaily zertteu jūmystaryn jürgızdı. Ekınşıden, Ahmet Jūbanov 1964 jyly Mäskeudıŋ Lomonosov atyndaǧy Memlekettık universtitetınıŋ Antropologiia jäne etnografiia ǧylymdarynyŋ halyqaralyq jetınşı kongresıne qatysyp baiandama jasady jäne dombyramen küi tartty. Jinebek Rsaldin: «Baiandamaşy (Ahmet Jūbanov ) dombyrany terıs būrauǧa tüsırıp alyp, sūq qolynyŋ ūşymen qos şektı bır-ekı ret qaǧyp, qūlaq küiınıŋ dūrystyǧyna közı jetken soŋ «Aqsaq qūlandy» tarta jöneldı. «Aqsaq qūlan» küiın professionaldyq şeberlıkpen oryndauy, küidegı neşe aluan muzykalyq obrazdardyŋ küres tartysy, damuy tılmen alyp jetkızbestei äser qaldyrdy. Olar qoldaryndaǧy qoiyn däpterlerıne älde nenı asyǧa jazyp, ǧalym küişınıŋ önerpazdyǧyna, bılımdarlyǧyna rizalyq bıldırıp bas izesıp jatty.» 4 dep jazdy. «Aqsaq qūlan» küiın Ahmet Jūbanov Mäskeu qalasynda 1964 jyly 58 jasynda oryndady. Basynda atalǧan «Ştat» tärızdı «Aqsaq qūlan» küiı de Ahmet Jūbanovtyŋ tabylǧan Fonograf taspasynda bar küi. Olai bolsa Fonograftaǧy küilerdı oryndaǧan Ahmet Jūbanovtyŋ özı, dep naqtyly aituymyzǧa bolady.. Onyŋ üstıne 1974 jyly Ahaŋnyŋ qyzy Ǧaziza Jūbanova äkesı oryndaǧan küilerdıŋ tabylǧany jaily «Jūldyz» jurnalynda jaryqqa şyqqan maqalama sai rahmetın aityp, «menı kompozitor boluyma talpyndyrǧan äkemnıŋ dombyrasynyŋ ünı, äkem oryndaǧan küilermen qanattandym» degenı bar. Bır sözınde Nūrǧisa Tılendiev: «Menıŋ qarşadaiymnan muzyka jolyna tüsıp, äues bolǧanym Ahmet Jūbanovtyŋ arqasy. Ahaŋ oryndaǧan küilerdıŋ ünı kökeiımde älı künge sairap tūr, ol maǧan küilerdı üiretıp, tüsındırıp qana qoimai özınıŋ törde tūrǧan dombyrasyn syilady. Al men bolsam Ahaŋdy äkemdei syilap öttım» degenı bar. Osy oiymyzdy tobyqtai tüiındei kele Fonograf taspasyndaǧy 9 küidı oryndaǧan naqtyly Ahmet Jūbanovtyŋ özı ekenı şyǧar kündei şyndyq. Ötken ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldarynda, jastyq şaǧynda ol skripkada ǧana emes dombyrada da keremet küiler oryndaǧan. Osy önerımen ol student kezınde Sankt-Peterburg qalasynyŋ jūrtşylyǧyn taŋdandyrǧan. Alaida Ahmet Jūbanovtyŋ şyǧarmaşylyq joly qazaq muzyka mädenietın köterude, ǧylymyn damytuda telegei-teŋız jūmys atqaruyna bailanysty, onyŋ dombyrada jeke oryndauşylyq önerı ekınşı qatarǧa auysqan. Tıptı bırte-bırte, jasy kemeldene kele, jas kezınde dombyraşy bolǧanyn, küilerdı fonografqa jazdyrǧanyn ainalasyna aitpaǧan. Al şyndyǧyna kelsek oryndaǧan küilerın qolynda tūrǧan radio men teledidar taspalaryna jazdyrmai, otyzynşy jyldarda, sonou HIH ǧasyrdaǧy 1877 jyldyŋ 21 qaraşa künı Amerika ǧalymy Tomas Edison oilap tapqan Fonograf apparatyna jazǧany bügıngı ūrpaq üşın syry tūnǧan jūmbaq ärı baǧa jetkısız taŋdanarlyq jädıger bolyp otyr. Menıŋ osy jaily jazudaǧy basty sebebım Ahmet Jūbanov oryndaǧan küilerdıŋ fonograf taspasy tabylǧanyna 40 jyl ötse de, älı künge deiın bırde-bır pıkır jazylǧan maqalany oqymaǧandyǧym. 1974 jyly Jarqyn Şäkärım tauypty, ar jaǧy ne boldy? Osyndai oi mazalaidy ärqaşan. Ahmet Jūbanov oryndaǧan küilerdı nege radio efirlerınen jiı bermeske? Nege dästürlı küi oryndauşylar konkurstarynda Ahaŋ oryndaǧan küilerdı şalqytyp, qoltaŋbalyq erekşelıgın aspandatyp, aişyqtamasqa, mereiın asyrmasqa? Sondyqtan ötkenıme özımnıŋ qaita üŋıluıme tura keldı jäne būrynǧy jazǧanymdy bekıte tüsu maqsatynda oidan oi tuǧyzyp, osy jailarǧa qaita oraluyma sebepker boldy. 1974 jyly tabylǧan Ahmet Jūbanovtyŋ oryndauyndaǧy 9 küidıŋ fonograf taspasy, 2006 jyly Ahaŋnyŋ 100 jyl toluyna arnalǧan mereitoiy qarsaŋynda Sankt-Peterburgten Almatyǧa äkelındı. Būl künderde Qazaq radiosynda saqtauly tūr.Jarqyn ŞÄKÄRIM Halyqaralyq Aqparattandyru akademiiasynyŋ Akademigı, küişı
