Qazaq ruhani mädenietınde özındık salttary bar saz önerınıŋ alatyn orny zor. Sondai salttardyŋ bırı — Än arnau.
Qazaq jüregınde Otanǧa degen mahabbat ärqaşan bırınşı orynda tūrady. Ötken 20 ǧasyrda da qazaqtyŋ otansüigıştıgın däleldeitın keremet sazdy tuyndylar düniege keldı. Mysaly kompozitor Eskendır Hasanǧalievtıŋ aqyn Qadyr Myrza Älınıŋ sözıne şyǧarǧan «Atameken», «Dos-Mūqasan» tobynyŋ jetekşısı Mūrat Qūsaiynnyŋ aqyn Saǧi Jienbaevtyŋ sözıne şyǧarǧan «Tuǧan jer» änderı osyndai änderdıŋ eŋ tanymaldary. Qazaq ūltynyŋ eŋ bır jaqsy körıp şyrqaityn änı — Qazaqstannyŋ änūrany «Menıŋ Qazaqstanym». Būl şoqtyǧy biık tuyndynyŋ sözderı Jūmeken Näjımedenov pen Nūrsūltan Nazarbaevtıkı, muzykasyn şyǧarǧan kompozitor Şämşı Qaldaiaqov.
Qazaq änderınıŋ taǧy bır toby ata-analarǧa arnalǧan. Būl änderdıŋ arasynda eŋ tanymaldary «Asyl äjem» jäne «Äkeme» änderı.
Qyzyqty oqiǧa
Anaǧa änmen ornatylǧan eskertkış dep atauǧa bolatyn än «Ana turaly jyr» dep atalady. Sözın jazǧan belgılı aqyn Ǧafu Qaiyrbekov bolsa, änın şyǧarǧan qazaq valsınıŋ padişasy atanǧan kompozitor Şämşı Qaldaiaqov. Ännıŋ mazmūny men ädemılıgı sondai özbek, tatar t.b. tılderge audarylyp şyrqaldy.
Qazaqstannyŋ öner qairatkerlerı Qazan qalasyna sapary barysynda ūşaqtan tüskende eŋ bırınşı körgenı «Qazaqtyŋ ūly kompozitory Şämşı Qaldaiaqov qoş keldıŋız!» degen ülken jazu bolǧan. Būl turaly qazaq teatr jäne kinosynyŋ maitalmany Asanälı Äşımūly «Mairanyŋ änı atty» kıtabynda jazdy.
Osy änge bailanysty mynadai qyzyq oqiǧa bolǧany belgılı. Sazgerdıŋ ūly, äsker qatarynda jürgen kezde, bır sarbazdyŋ «Ana turaly jyrdy» tatar tılınde şyrqap otyrǧanyn köredı. Būl ändı qaidan bılesıŋ, dep sūraidy ana jıgıtten. Ol bolsa, būl än tatardyŋ halyq änı dep jauap beredı.
Būǧan sazgerdıŋ ūly būl ändı şyǧarǧan öz äkesı ekenın aitady. Joldasy oǧan sene qoimaidy. Sazgerdıŋ ūly üiıne hat jazyp, bıraz uaqyttan soŋ «Ana turaly jyr» jariialanǧan gazettı aldyrady. Tatar jıgıtı sonda ǧana būl ändı qazaq qazaq kompozitory şyǧarǧanyn moiyndaidy.
Ǧaşyqtyq änder
Qazaq saz önerınıŋ taǧy bır bailyǧy ǧaşyqtyq änderı. Esımderı bügınge jetken jäne jetpegen, änşıler men aqyndar şyǧarǧan ǧaşyqtyq änder sansyz köp. Solardyŋ arasynda eŋ belgılerı Bırjan saldyŋ «Läilım şyraq», Aqan serınıŋ «Balqadişa» änderı. Būl änder bügıngı kezde de jiı oryndalady.
Qazaq änşılerınıŋ şyǧarmaşylyq tarihynda bırden bırneşe qyzǧa arnap şyǧarǧan änder de barşylyq.
Osyndai änderdıŋ bırı ataqty änşı Ǧarifolla Qūrmaǧaliūly şyrqaǧan, keiın ataqty «Dos-Mūqasan» toby zamanaui deŋgeide öŋdep jaŋa bır tanymaldylyqqa ie bolǧan «On alty qyz» änı. Būl ändı ataqty änşı Mūhit Meralyūlynyŋ nemere ınısı Şyntas Qarataiūly şyǧarǧan.
Qazaq radiosy änderınıŋ altyn qorynda «Jiyrma toǧyz qyz» atty än de bar.
Än arnau salty turaly Baltabai Adambaev i Töleuhan Jarqymbekova «El auzynan» kıtabyndamydai oqiǧany baiandaǧan:
«Erte kezde Tülkılı degen jailauda jatqan qalyŋ elge Zaisan jaqtan Arqaǧa qarai jolauşylap ketıp bara jatqan Qali degen özı änşı, özı serı jıgıt bes-alty joldasymen kele qalady. Syily qonaqtardy mal soiyp, siiapatpen qarsy alǧan auyl jastary keşke qarai jiylyp, auyl syrtyna altybaqan qūrady, oǧan qonaqtardy da şaqyrady. Olar auyldyŋ alty auyzyn aitqan soŋ qonaq käde sūraidy. Sonda Qali altybaqanǧa jinalǧan barlyq elu üş qyz-kelınşektıŋ atyn ekı şumaq öleŋge syiǧyzyp, tabanda jaŋa än şyǧaryp berıptı».
«Elu üş qyz» änı osylai paida bolǧan eken:
Basynda Baqalynyŋ qara tūz bar,
Şetınde dariianyŋ qatqan mūz bar.
Deitūǧyn Zäidä, Külän, Gülsım, Janat,
Zaǧila, Mariia, Töleu, Raihan qyz bar.
Qaiyrmasy:
Alua-ai, Yrysaldy, Gülnūr-ai,
Näzigüldıŋ piǧyly-ai.
Ädeiı ızdep kelgende,
Kütıp almai qūrǧyr-ai!
Ahau, Nūryş-ai, Künış-ai,
Räziia, Bılıs-ai.
Köken menen Töken-ai.
Esen menen Böken-ai.
Dämegül men Jaŋyldyq,
Bız qalqany saǧyndyq.
Ahau, Aiqatşa, Äiımhan,
Külbaldan men, ei-uai, Külımhan!
Esedı janǧa jaily taŋnan samal,
Qalqammen kezdesetın bar ma amal?
Rahima, Nūrǧiza men Saqan, Dämeş,
Baǧila, Meruert, Marjan, Ǧaini, Kamal.
Qaiyrmasy:
Aişa-ai, Nūrlyǧaiyn, Kämila-ai,
Qapiia men Jämila-ai.
Didarlasyp söilespei,
Qaida kettıŋ Sälima-ai.
Ahau, Jäniia-ai, Säniia-ai.
Qanşaiym, Päniia-ai.
Rabiǧa men Räş-ai,
Kemelhan men men Küläş-ai,
Jarqyn mınez Jamalym,
Tapsaŋşy özıŋ amalyn.
Ahau, Ainagül, Sanduǧaş,
Qoş-esen bol, ei-uai, Qarlyǧaş!
Än mätını qyz-kelınşekterdıŋ ötınışı keremet şeberlıkpen oryndalǧanynyŋ tamaşa körınısı. Būl oqiǧa qazaqtardyŋ suyryp salyp öleŋ şyǧaruda aldyna jan salmaityn öner ielerı ekenın däleldeidı.
Än hanşaiymy — «Qorlan»
Qazaqtyŋ «Än arnau» saltynyŋ eŋ belgılısı, än hanşaiymy degen atqa ie bolǧan «Qorlan» änı. Būl ändı qazaqtyŋ belgılı sazger änşısı Estai Berkımbaiūly jiyrma jasynda, Qorlan Sūltanqyzyna arnap şyǧarǧan.
Osy bır aty aŋyzǧa ainalǧan ännıŋ şyǧu tarihyn qazaq ädebietı tanu ǧylymynyŋ belgılı qairatkerı Qaiym Mūhamedhanūly, 1939 jyly tamyz aiynyŋ aiaǧynda 71 jastaǧy änşınıŋ öz auzynan jazyp alǧan eken:
« — Özıŋızdıŋ tūŋǧyş şyǧarǧan töl änıŋız qaisysy, — dep sūraǧanymyzda qart aqynnyŋ qabaǧy tüiılıp, tereŋ bır oiǧa batqandai boldy da:
— Onyŋ nesın aitasyŋ, ol bır öle-ölgenşe ışte ketıp bara jatqan arman ǧoi...
...Jüregımdı jaryp şyqqan tūŋǧyş änım özderıŋ bıletın «Qorlan» edı. Būl ändı jiyrma jasymda şyǧarǧan edım. Ol bır ūzaq hikaia, — dep änşı tereŋ kürsınıp, taǧy tynyp qaldy. Qolqalap qoimaǧan soŋ jarty ǧasyr būryn basynan keşken mahabbat dramasyn bappen bastap, ūzaq äŋgımege kettı. Ertıs elınıŋ azamaty, Süleimen balasy Şoşan degen jıgıt Maraldy bolysy, Qypşaq elındegı qainyna küieuşılep baratyn bolady da, sonau 150 şaqyrym jerden mūny şaqyrtyp bırge ala ketedı. Estai bastatqan joldastarymen kelgen küieudı qaiynjūrty qūrmettep qarsy alady. Maraldynyŋ ülken el bileuşılerı — Sūŋqar degen bolysy, Sūltan degen biı bar eken. Sūltannyŋ boijetken, ekı sūlu qyzy bar-dy: ülkenı — Qorlan, kışısı — Qūsni. Osy ekı boijetken qūdaşalar toi-dumannyŋ ortasynda bolady. Toi-dumannyŋ gülı, ärı änşı, ärı aqyn, segız qyrly jıgıtke Qorlannyŋ köŋılı auady. Estai da qyzdy ūnatady. Söilesedı, syrlasady. Qorlannyŋ aittyryp qoiǧan jerı bar eken. Süiısken ekı jas sol joly serttesıp, söz bailasady. Estai kelesı jyly Qorlandy alyp qaşpaq bolyp, Qrjahmet degen dosymen qyz auylyna jasyryn keledı. Sūltan aylynyŋ Estaiǧa tılektes Äbdılda, Nūrǧazy degen jıgıtterı de bar eken. Üş qamys kölın jailap otyrǧan Sūltan auylyn qanşa torysa da, qyzǧa jolyǧa almaidy. Aqyry ıstıŋ sätı tüspeidı. Būlardyŋ syryn sezgen Sūltan qūdasyna habar aityp, Qorlandyŋ tezdetıp ūzatyp jıberedı. «Qorlan» änınıŋ qysqaşa tarihy osylai eken.
Estai äŋgımesın aiaqtap, bır kürsınıp qoiyp, dombyrasyn qolyna alyp, qoŋyrlata tartyp otyrdy.
Osyndai klassikalyq änın tudyruǧa sebep bolǧan süigen jary — Qorlanyn Estai öle-ölgenşe esınen şyǧarǧan emes. Ol ūzatylǧannan keiın alty jyldan soŋ Şot qalasynyŋ maŋynda, Şūqyr deitın jerde tūratyn Qorlandy ızdep baryp, jüzdesedı. Qorlan turaly äŋgıme qozǧaǧanda: «Mynau Qorlannyŋ közı ǧoi» dep qolyndaǧy jüzıkke közın süzıp, qarap otyruşy edı».
Aty aŋyzǧa ainalǧan än
Būl än bükıl qazaq dalasyn şarlap ketedı. Estai men Qorlannyŋ arasyndaǧy ǧaşyqtyq oqiǧasy aŋyz bolyp aityldy. Qazaqstanda būl ändı bılmeitın, qosyla almai ketken jürekter turaly estımegen jan joq şyǧar. Būl ändı teledidardan da radiodan da jiı estuge bolady. Ännıŋ mätının köp adam jatqa bıledı:
Bır qyz bar Maraldy da Qorlyǧaiyn,
Tabiǧat bergen eken kün men aiyn.
Mūratqa ızdegen jan bärı jetpes,
Dariǧa armanym köp ne qylaiyn.
Qaiyrmasy:
A-ha-ha-hau, arman,
Qūsni, Qorlan!
Ekı-ai baǧlan,
Ekeuı tuǧan eken bır anadan.
Bozbala qapy qalma būl jalǧannan.
Jıgıttıŋ armany joq Qorlandy alǧan.
Özıŋdei bop jan tumas,
Tusa tuar, artylmas.
Bar ǧalamdy şaryq ta,
Ua, dariǧa, lälulık tas.
Baǧdat, mysyr, Şyn, Maşyn,
Izdesem Qorlan tabylmas.
Sümbıl şaş, pıste mūryn, laǧyl maŋdai,
Ǧaşyq jar sene artyq tusyn qandai.
Halıŋnen qasırettı habar bıldır,
Jolyŋa sarp etetın mal men jandy-ai.
Qaiyrmasy:
1945 jyly aqyn 77 jasynda, ūly aqyn Abaidyŋ tuǧanyna 100 jyl toluyn atap ötuge bailanysty ötken saltanatty ıs-şaraǧa Qazaqstannyŋ astanasyna keledı. Osy künderı Estai aqyn Taspiq Qūtjanūlynyŋ üiınde qonaqta bolady. Sol keşte Mūhtar Äuezūly jäne basqa da belgılı öner qairatkerlerı bolady.
Mūhtar Äuezūlynyŋ nemere qyzy Gülnär Razaqqyzy osy bır keş turaly estelıgınde Mūhtar Äuezūlynyŋ aqynmen söileskenın. Onyŋ ömır jolynan köptegen mälımetter bılgısı kelıp bırşama sūraqtar qoiǧanyn, aqyrynda jas kezındegı ǧaşyqtyq änın qalai şyǧarǧanyn aityp beruın ötınedı.
Sonda jastyq şaǧyn eske alǧan Estai qolyna dombyrasyn alyp «Qorlandy» şyrqaǧan eken. Än aitylyp bolǧan soŋ Estaidyŋ özı de, Mūhtar Äuezūly men basqa qonaqtar da közderıne jas alypty.
Qaitys bolarynda Estai dosyna sausaǧyndaǧy Qorlan syilaǧan saqinany şeşpeuın ötıngen eken.
Än arnau salty qazır de de bar. Bügıngı ǧaşyqtar da naqsüierlerıne arnap änder şyǧaruda.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
Jaqynda oqyŋyzdar: PREZİDENTTIK SAILAU ÜMITKERLERGE KEZDEISOQ SYILYQ BOLDY
