KSRO qanşa million halyqtyŋ közın joidy?
Keŋes Ükımetınıŋ zardaby älı künge deiın tolyq zerttelmegen taqyryptardyŋ bırı. Oǧan öte köp faktorlar bar. Mūraǧattaǧy aqparattardyŋ jabyqtyǧy men derekterdıŋ būrmalanuy, däiekterdıŋ qasaqana joiyluy jäne t.b. Alaida osy künnıŋ özınde-aq onyŋ sūmdyq qylmystary tarih betınen qalqyp şyǧuda. KSRO-ǧa ökpesı qara qazandai halyqtyŋ sany tym köp. Ol tüsınıktı jait. Öitkenı 70-jyldyŋ ışınde KSRO kei halyqtardy jer audaryp, qysym körsetse, endı bırıne genosid jasap, jer betınen joiyp jıberudıŋ barlyq äreketın jasady. Sonymen naqty statistikalar ne deidı? Ǧalymdar men demograftardyŋ aqparattary qandai mälımettı bızge bermek?
Stalindık-Lenindık kezeŋ qanşa halyqty qyrdy?
Atalmyş taqyryptaǧy tarihi tartys toqtaǧan emes. Bırı KSRO-nyŋ saiasatyn jaqtasa, endı bırı laǧnet aitumen keledı.
1953 jyly «Pavlov anyqtamasy» jaryqqa şyqty. Onda 1921-1953 jyldar aralyǧynda KSRO-da bar-joǧy 800 myŋ adam atylǧan, saiasi qudalanǧan dep jazylǧan. Al qalǧan halyq mamyrajai küi keşıptı-mys. Anyqtamaǧa KSRO-nyŋ IIM-ındegı arnaiy 1 bölımnıŋ polkovnigı Pavlov qol qoiǧandyqtan, solai atalyp ketken.
Būl qūjattyŋ şyndyqqa janaspaitynyn, tıptı külkılı ekenın barlyq tarihşylar moiyndaidy. Tıptı kommunistık saiasattyŋ sarqynşaǧyn qoldaityndar da. Alaida osy ötırık anyqtama köptegen jannyŋ «KSRO-perışte» degen uäjde basty dälelderı retınde keltıretın faktılerı.
Endı osy anyqtamaǧa toqtalsaq. «Pavlov anyqtamasynda» 1921-1953 jyldar aralyǧynda KSRO boiynşa 799455 adam atylǧan dep körsetılıptı. 1937-1938 jyldary 117763 adam, 1941-1945 jyldary 42139 adam atylǧan dep jazylypty. 1921-1953 jyldary bolşeviktık saiasatqa qarsy är eldegı köterılısterde jiyny 75624 adam atylǧan. Tek qana 37-jyldary Stalin bırneşe esege atu sanyn halyq jaularyn joiu maqsatynda arttyrǧan dep taiǧa taŋba basqandai körsetılgen. Anyqtamada qyzyl terror men Trosk däuırındegı sūmdyq kezeŋ, milliondap qazaq pen ukraindy, qarapaiym orys pen KSRO-nyŋ özge de halyqtaryn qyrǧan qylmystar körsetılmegen.
Al endı şynaiy statistikaǧa kelsek. Onda töbe şaşyŋyz tık tūryp, jaǧaŋyzdy ūstaisyz. Statistika mynadai:
«Qyzyl terror» qūrbandaryn zertteu komissiiasy 1917 jylǧy «qyzyl terrordan» 1,7-2 mln adam köz jūmdy deidı.
1918-1922 jyldary auyr äleumettık jaǧdai men soǧystan tuyndaǧan qiyndyq saldarynan taraǧan epidemiiadan 6-7 mln azamat ;
1917-1923 jyldardaǧy azamat soǧys kezınde Z.Kupsovtyŋ zertteuı boiynşa 2,7 mln adam, al A.Aleksandrovtyŋ zertteuı boiynşa 8,1 mln adam;
1921-22 jyldardaǧy qoldan jasalǧan aştyqtan D.Poliakov 1 mln, A.Aleksandrov 4,5 mln adam;
1921-23 jyldardaǧy şarualar köterılısın basu kezınde 0,6 mln adam (KSRO-nyŋ ışkı sanau jüiesı);
1928-1932 jyldardaǧy küştep ūjymdastyru saldarynan 4 mln adam;
1930-33 jyldardaǧy ekınşı qoldan jasalynǧan aştyqtan Aleksandrov 6,5 mln adam, R.Andreev 14,4 mln adam;
Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary 1,8 mln adam;
1930-jyldary Aleksandrov boiynşa qamaqta qaza tapqandar sany 2 mln adamdy;
Fin soǧysynda qaza tapqandar sany 136 myŋ adam;
Ūly Otan soǧysynda qaza tapqandar sany resmi däiek boiynşa 27 mln adam, Resei statistika mekemesı boiynşa 38 mln, demograf B. Kurganov boiynşa 41 mln adamdy qūraidy eken.
Būl statistikalardyŋ özı azaitylyp alynǧan sandar ekenın esten şyǧarmaŋyzdar. Älı künge deiın statistikaǧa 1920-40 jyldary KSRO aimaǧynda bolǧan 900-den astam köterılıs qūrbandarynyŋ bırı de kırmegen. Mysaly aştyq jyldarynda elımızde oryn alǧan 300 köterılıstıŋ esepke alynbaǧany taǧy bar. Stalindık-lenindık saiasattan jer auyp, bosyp ketken halyqtyŋ sany bırneşe million. Soǧys jyldarynda küştep deportasiialanǧan jäne qonys audarylu barysynda qaza tapqandardyŋ sany taǧy bırneşe milliondy qūraidy. 1945 jyldan bastap oryn alǧan qyrǧi-qabaq soǧys kezınde türlı äskeri qimyldarǧa, synaq alaŋdary men tyŋ igeru, iadrolyq qarudy synau, ekologiianyŋ naşarlauynan zardap şekken halyqtyŋ sany älı künge deiın eseptelgen emes.
Endı az-kem oi tarqatsaq. Bolşevikterdıŋ qylmysyn zertteudıŋ arnaiy komissiiasy 1918-19 jyldary 1766118 reseilık, onyŋ ışınde 28 episkop, 1215 şırkeu jäne meşıt qyzmetkerı, 6775 professor men mūǧalımder, 8800 därıger, 54650 ofiser, 260000 sarbaz, 355250 ziialy qauym ökılderı, 193350 jūmysşy, 815000 şarua öltırılgenın däleldep şyqty.
Mysaly 1921-23 jyldary bolǧan bır ǧana Tambov köterılısınde 240 myŋ adam qaza tapqan. Köterılıstı basuǧa atsalysqan chekist Goldin: «Bız kımdı atqymyz kelse sony atamyz. Eşkım ony zerttep, ne tergep, qazbalamaityny anyq. Qanşa adam öltırılgenın özımız de bılmeimız. Sanynan jaŋylystyq» dep aitqany mūraǧattardan tabylǧan. Bır ǧana köterılıste 240 myŋ adam. Tıptı odan da köp boluy mümkın. Endı KSRO-da qaza tapqandar sany esepke alynbaǧan 900-den astam köterılıstıŋ ärqaisysynda kemı 10 myŋ adam öltırıldı dep eseptesek, 9 mln adam şyǧyp tūr. Būl bırneşe ese azaityp eseptegennıŋ özınde.
KSRO-nyŋ Memlekettık statistika komitetınıŋ minimaldy esebı boiynşa bolşevikterdıŋ saiasatynyŋ kesırınen köz jūmǧan adam sany – 31 mln. 1990 jyly statistika mamany O.A.Platonov: «1918-53 jyldar aralyǧynda öz ajalymen emes, atu, aştyq pen quǧyn-sürgın, soǧys saldarynan KSRO-da kemı 87 mln adam qaza tapqan. Al endı aurudan qaza tapqandar men qonys audarǧandar jäne ömırge keluı mümkın ūrpaq esebın salystyrmaly türde eseptesek, onda adam şyǧyny 156 mlndy qūraidy» dep, sūmdyq statistikany alǧa tartty.
Resei filosofy İvan İlin “Orys halqynyŋ sany» atty eŋbegınde: «Osynyŋ barlyǧy tek qana soǧys jyldarynda. Soǧys jyldarynda bız 36 mln adamdy joǧalttyq. Al jalpy 72 mln adam revoliusiianyŋ kesırınen, bolşevizm saldarynan azappen öldı»-deidı.
A. İvanov «Resei men KSRO-nyŋ demografiialyq şyǧyny» atty maqalasynda adam şyǧynyn üş kezeŋge bölıp körsetedı:
1917-29 jyldardaǧy keŋestık bilıktıŋ ornauy kezınde 30 mln adam;
1930-1939 jyldary Ūjymdastyru men saiasi-quǧyn-sürgın sätınde 22 mln adam;
1940-1950 jyldary soǧys pen soǧystan keiıngı qiyn kezeŋde 51 mln adam qaza tapty deidı. Jiyntyǧy 103 mln adam dep körsetedı.
Fransuz ǧalymy E.Teri 1948 jyly KSRO-da demokratiialyq bilık bolǧanda kemı 343 mln adam boluǧa tiıs edı, alaida 170,5 mln ǧana halyq bar dep jazdy.
Qoryta aitqanda, KSRO-nyŋ sūmdyq saiasaty milliondaǧan halyqty joidy. 4 mln qazaqty aştyqtan qyryp, 125 myŋ ziialy qauym ökılderın atyp tastady. Şyǧynnyŋ būdan bırneşe ese köp ekenı anyq. Mūraǧat aşylǧanda, sannyŋ eselep artuy ǧajap emes.
Ashat Qasenǧali Alashainasy.kz
