Mamyrdyŋ 10 künı jergılıktı uaqyt 01.01-de AQŞ, QHR-nan importtalatyn qūny 200 mlrd tauardyŋ kedendık salyǧyn 10%-ten 25%-ke bırden köterdı. Kelesı 325 mlrd tauarǧa da osyndai salyq engızetın qūjattyŋ daiyndalyp jatqanyn da ūmyt qaldyrǧan joq. Qytai sauda minsitrlıgı de, naqtylanbaǧan türde bolsa da, qarsy şaralar qabyldanatynyn mälımdep ülgerdı.
Sol künı saǧat 10-da, ekı saǧatqa sozylǧan kelıssözden keiın AQŞ-nyŋ qarjy minstrı Steven Mnuchin kelıssözdıŋ aqyrlasqandyǧyn äm “syndarly” bolǧandyǧyn mälımdedı. AQŞ prezidentı Tramp ta taraptardyŋ jalǧasty kelıse beretındıgın jetkızdı. QHR-nyŋ bas kelıssözşısı vise-premer Liu he “taraptar adal niettı jäne syndarly pıkır almasty. Äzırşe ışınara kedergıler men tosqauyldarǧa döp kelgenımızben, qos tarap ta jalǧasty aqyldasudyŋ qazırgıdei jaǧymdy üderısın saqtauymyz kerek-tı” dep mälımdedı. Demek, taraptardyŋ qai-qaisysynyŋ da kelıssözdı jalǧastyruǧa müddelı, soǧysa jüre kelısuge peiıldı ekendıkterı aiqyndalyp qaldy.
10 märte kelıssözden keiın äne-mıne ekı el basşylarynyŋ qol qoiuyna jıberıledı dep tūrǧan “tarihi epos” deitındei (Tramptyŋ baǧasy) qūjattyŋ tüsık tastauy Qytai taraptyŋ ainyp qalǧanymen bailanysty syŋaily. 6 mamyrda Mnuchin-nıŋ aŋdatuynşa, “90% kelısılgen qūjat osy retkı kelıssözde tolyqtai qol qoiyluǧa daiar-dy. Alaida, 3 mamyrda AQŞ tarapy Qytaidyŋ jaŋarǧan kelıssöz nūsqasyn tapsyryp aldyq. Onda mūrnaǧy kelısılgen keibır paiymdar syzylyp ketken, būrynǧy mazmūnǧa körnektı özgertuler engızılgen”. AQŞ-nyŋ mäseleden habarly tūlǧalarynyŋ jetkızuınşe de, Qytai tarapy aldynda şetel firmalarynyŋ tehnikalyq patentterı jäne ziiatkerlık qūqyqtaryn qysymmen alu siiaqty äreketterın boldyrmaudy zaŋǧa engızıp bekıtuge kelısken bolsa, endı ony zaŋmen emes, äkımşılık qauly-erejelermen auystyrudy ūsynǧan körınedı. Tramtyŋ qyityǧyna tigen de osy mazmūn siiaqty. Al Qytai tarapy da moiynsal syŋaida. 7 mamyrda jurnalistıŋ AQŞ-nyŋ Qytaidyŋ uädeden ainuy turaly jazǧyruyna qatysty sūraǧyna, QHR SIM ökılınıŋ jauaby bıraz närsenı aŋǧartqandai: “kelıssöz degennıŋ özı talqylau barysy sanalady, taraptardyŋ arasynda kelıspeuşılıktıŋ boluy üirenşıktı jaǧdai”.
Meilı sebep ne bolsyn, sauda soǧysynyŋ saldary bärıne belgılı. Ol eregesken ekeudıŋ ekonomikalyq müddelerıne ǧana emes, dünie jüzı ekonomikasyna auyr soqqy bolǧaly tūr. Öitkenı bügınderı tūtas älem şym-şytyryq bailanystarmen özara matalyp qalǧan. Älemdık sauda jüiesınıŋ bır müşesı esebınde, Qazaqstannyŋ da būnyŋ yqtimal kesırınen şet qala almaityndyǧy basy aşyq äŋgıme. Sauda soǧysy qyza kele, qazırgı sauda erejelerınıŋ bülınuıne, jüiesınıŋ tūtastai ydyrauyna äkeluı de mümkın. Tramptyŋ Qytaidyŋ erejelerdı būza berse, DSŪ-yn taratyp jıberu kerektıgı jaiyndaǧy eskertpesınıŋ özı jaqsy yrym bolmasa kerek. Al sauda oiyndaryndaǧy kez kelgen auytqulardyŋ şikızat şyǧaruşy älsız oiynşy bolǧan bızge jeŋıl soqpasy anyq. Eger ereges osy betımen şiratyla berse, älem ekonomikasynyŋ 40%-ın qūrap otyrǧan alyptardyŋ aiqasy jerşary ekonomikasy men halyqaralyq saudanyŋ jappai qūldyrauyna ūryndyratyn belgılerı äzırdıŋ özın de töbe körsetıp jatyr. Aşyq ekonomikaly el bolǧan soŋ, bız de onyŋ zardabyn şegetın bolamyz. Al osynyŋ özı-aq qūrylymdyq özgerısterge jyldam bet būru, el ekonomikasyn neǧūrlym erte şikızattyq yŋǧaidan öŋdeuşılık baǧytqa alyp şyǧu talabyn qoiady. Öndırıstı el ǧana ömırşeŋ el ekendıgı ūstanymy bızdıŋ ekonomikalyq qūbylanamamyzdyŋ myzǧymas qaǧidaty bolyp bekuı şart.
Būl endı AQŞ-Qytai sauda teketıresınıŋ elımızge jalpylama äserı tūrǧysyndaǧy paiym. Naqtyly jaǧdai boiynşa, onyŋ AQŞ-Qazaqstan ekonomikalyq qatynasyna aitaqalsyn äser eterlık retı joq. AQŞ-nyŋ elımızdegı investisiiasy tu basta strategiialyq syipatta jäne AQŞ müddelı bolyp otyrǧan energetika salasyna meŋzelgen, būl baǧytta özgerıs bola qoimas. Ekı el saudasy da özara tolyqtauşylyq baǧytynda bolǧandyqtan, mūnda da bälendei tiımsızdık boluy ekıtalai, onyŋ elımızdıŋ sauda kölemındegı ülestık salmaǧy da jük audararlyqtai emes. Qytai jaiynda söz basqa. Onyŋ AQŞ-men soǧysynyŋ Qazaqstanǧa oŋtaily jaqtary köbırek boluy yqtimal. AQŞ-nyŋ QHR-na sauda qysymy men basqalai şekteulerı üdegen saiyn, Qytaidyŋ “bır beldeu, bır jol jobasyna”(BBBJ) yqylasy men pärmenı arta bererı sözsız. Al AQŞ-nyŋ Qytaiǧa qaratqan teŋızde tızgındeu şaralarynyŋ jıtıleuınıŋ nätijesınde, Qytaidyŋ BBBJ jobasynyŋ qūrlyqtyq qanatyna jügınuı köbeie tüserı bek mümkın. Osy jobaǧa iek artyp europa men beldeu boiy elderıne qatynasuy jiılei tüspek. Osy oraida bır beldeudıŋ alǧaşqy qaqpasyndyq rölımızdıŋ maŋyzyn äuelı özımız jete tüsıngenımız jäne ony qalai oinata aluǧa bas qatyruymyz läzım. Qytaidyŋ AQŞ-na sauda tūrǧysyndaǧy eŋ ūtymdy közırı, ol—AQŞ auylşaruaşylyq tauarlaryna, öte-möte būrşaq tūkymdastarǧa importty azaitu bolmaq. Kedendık salyq jyrynyŋ alǧaşqy kezeŋınde-aq, osy közırdıŋ şyǧarylǧany bar. Demek, osy daqylǧa 85%-tık şetelge täueldı Qytaidyŋ, ony basqa naryqtan ızdeitını praktikadan belgılı. Osy tūsta, būrşaq tūqymdas önımderdıŋ egıluı men öŋdeluıne qoldau bıldıru arqyly edäuır valiuta jinap aluǧa, onan da maŋyzdysy, Qytaidyŋ osy naryǧynan özındık ülesımızdı (Qytai üşın) dästürlı qainarköz retınde jasaqtap aluymyzdyŋ oraty kelıp tūrǧan syŋaily. Sauda soǧysynyŋ nätijesınde, Qytaidyŋ äu basta syrtqy naryqqa baǧytty qūrylǧan jäne AQŞ-ny qamdap kelgen öndırısı janūşyra naryq ızdeuı talassyz. Osy oraida onyŋ öŋdeuşılık syipatyndaǧy öndırısterı men tehnologiialaryn, biznes önerın yjdaǧattyqpen tarta bıluımız kerek. Aita bersek, onyŋ bızge jyl būrynǧy salyqtyq jeŋıldıkpen tartylǧan öndırısterın qaita qaraudy qolǧa aluymyz asa oraily qadam bolǧaly tūr.
Qūrmet Qabylǧazy, ekonomist
