TALASBEK ÄSEMQŪLOV. ÄRIP TAǦDYRY

Bıraq barlyǧynyŋ tılı qazaq tılıne ūqsas. Alǧaşynda Qazaqstanda tūratyn, qazaq tılın jaqsy meŋgergen taulyqtar dep oilaǧanbyz. Artynan sūrasa kele, jerles sanap jürgen taulyqtarymyz Soltüstık Kavkaz, Daǧystannnan kelgen qaraşai, balqar, qūmyq halyqtarynyŋ ökılderı bolyp şyqty. Narynqoldyq Asqar degen bır jıgıt bar edı, sol: – Olai bolsa qazaq tılın qaidan bılesıŋder? – dep sūraǧanda taulyq dostarymyz tüsınbei qalǧan. – Bız öz tılımızde söilep otyrmyz, – degen şamdanyp. Soltüstık Kavkaz ben Daǧystanda tūratyn Äzerbaijannan basqa barlyq derlık türkı halyqtary noǧai tılı dep atalatyn bır tıldıŋ közge körıner-körınbes aiyrmalary bar dialektılerınde söileitının bız keiın bıldık. Al noǧaidyŋ qazaqpen bır ret aiyrylysyp, Noǧai ordasy küiregennen keiın qaityp kelıp qazaqqa qosylǧan kädımgı qazaqtyŋ rulary ekenın de keiın bıldık. Būl turasynda qazaqta keŋ taraǧan «El aiyrylǧan», «Noǧai-qazaq aiyrylǧan», «Noǧai-qazaqtyŋ zary» degen küiler de bar. Alaida sol sätte, mūnyŋ bärınen beihabar bız üşın kavkazdyqtar men daǧystandyqtardyŋ bızdıŋ qazaǧymyzdyŋ tılınde söileuı taŋǧajaiyp qūbylys edı. Kei-keide ashanadan ülken bır pyşaq aldyryp, sony auzyna tıstep, etıgın şeşıp şūlyqşaŋ bır qaraşai ia balqar, ia qūmyq ortaǧa bileuge şyǧady. Basqa bıreuı aiaǧynyŋ arasyna oryndyqty qysyp alyp baraban qūsatyp ūryp otyrady. Işınde bıreuı keremet garmonşy edı. Sol jıgıt garmonmen adamnyŋ jüregın eljıretetın bır keremet ädemı, ekpındı äuendı oinaidy. Qalǧan qaraşai, balqar men qūmyq qol soǧyp, ändetıp bişı jıgıttı qoşemettep tūrady. – Teŋızbaidyŋ qyzdary, Qatyryma kelgende, – dep bastalatyn ūzaq än bıtkenşe bişı toqtausyz asyr salady. – «Qatyryma kelgende» degen ne? – dep sūraǧanymyzda Qaiyp degen balqar jıgıt, ol «esıme tüskende», degendı bıldıredı, – dep jauap berdı. Qazaq tılındegı «qaper» de keide «qater» dep aitylady. O keremet, dedık te, qoidyq. Künderdıŋ künınde bızdıŋ bölımşemızge ıssaparmen jiyrma şopyr keldı. Jartysynan astamy qyrym tatarlary eken. Bırde özderımen özderı äŋgımelesıp otyrǧandarynda jandarynan ötıp bara jatyp… qazaq äuezın estıdım. – Qazaqstannan keldıŋder me? – dedım jandaryna baryp. – Joq, Qyrymnanbyz, – dedı söz bastap otyrǧan bıreuı, – Simferopol, Stavropol. Qazaq tılın qaidan bılesıŋder dei jazdap baryp, tılımdı tıstei qaldym. Keiın aralasa kele taǧy da ǧajap qaldyq. Süleimen Äbubekırov degen qyrymnyŋ tatary bızben äŋgımelesıp otyrǧanda qazaqtar­­dyŋ bırı: – Än aitşy, – dedı. Süleimen keudesın kere ändetıp qoia bergen. – Tauǧa bardym tal kestım, Tartpady tanam-ai. Än aitylyp bolǧannan keiın balalardyŋ bırı «būl än ne jaiynda» dep sūrady. Süleimen «osylar menı aqymaq qylyp otyrǧan joq pa» degendei betımızge kümändana qarap säl otyrdy da tüsındıre bastady. – Tauǧa bardym, otyn şaptym, sol otyndy arbaǧa tiegende tanam arbany tarta almai qaldy, – degen söz. Sender nemene myjyp otyrsyŋdar? Menı kelemej qylǧylaryŋ kele me? – Al tana degen ne? – dedı balalardyŋ bırı. – Tana degen qūnajynnan ülken siyrdy aitady, – dedı Süleimen, – Bız jaqta arbaǧa siyr jegedı. Osy jerge kelgende külegeş Asqar şydai almai jymiǧan. Süleimen şamdanyp qaldy. – Nemenege külesıŋ? – dedı Asqardy jaǧa­sy­nan alyp, – Bıreudıŋ abūiyry aşylyp qaldy ma? Jäne osynyŋ bärı taza qazaq tılınde aitylyp jatyr. Töbeleseiın dep tūrǧan Süleimen men Asqardy ajyratyp jıberdık. Keiınnen men auyryp Severomorsk qalasynyŋ gospitalınde jatqanda bır qaraqalpaq ūltynyŋ ökılımen palatalas boldym. Ol da maǧan qarap… taza qazaqşa söilegen. Mıne, Kavkaz ben Daǧystandaǧy bırneşe ūlttyŋ, qyrym tatarlarynyŋ, qaraqalpaqtardyŋ menıŋ tılımde, qazaq tılınde söileuı men üşın ülken jūmbaq, äsker qyzmetınen alyp şyqqan eŋ ülken jūmbaq edı. 1976 jyly men Almatydaǧy Abai atyndaǧy pedagogika institutynyŋ filologiia fakultetıne tüstım. Köŋıldegı ülken tüitkıldıŋ bırı osy jerde şeşılgen. Jazu men tıldıŋ tarihyn qosyp, «tarihi grammatika» degen pändı maitalman ūstaz Ashat Äbılqaev jürgızetın. Keremet bılımdı adam edı. Tılderdıŋ şyǧu tegın, är sözdıŋ syryn jılıktep tūryp tüsındırgende köŋıldegı eŋ şytyrman kümändar seiıletın. Nostratikalyq teoriianyŋ orasan kemşılıkterın de osy Ashat aǧamyz alǧaş körsetken edı (Keiınnen būl salada, mezgılsız köz jūmǧan ǧalym Serıkbai Qondybai ülken eŋbek ettı, ündıevropalyq dep atalatyn tılder jüiesındegı köptegen leksikalyq bailyqtyŋ tüptep kelgende eskı türık, arǧy türıktıŋ sözderı ekenın däleldedı). 1979 jyldyŋ küzı. Soŋǧy kurs studentımız. Şamalǧannyŋ ar jaǧyndaǧy Qarǧaly poselkesınde pedagogikalyq praktikada jürmız. Almatyǧa qaitatyn uaqyt taqaǧanda şaǧyn dastarqan jasap, osy praktika kezınde tälımger bolyp jürgen Ashat aǧamyzdy qonaqqa şaqyrdyq. Student dep qomsynǧan joq. Keldı. – Sender endı, bes minutsyz ärıptessıŋder ǧoi, – dep bızben koniak ıştı. Sodan soŋ köŋılı jailanyp ūzaq-ūzaq äŋgıme şertken. Būl onyŋ būryn, auditoriiada aitqandarynan müldem bölek äŋgıme edı. – Aǧa, mynandai närsenı bılgımız keledı, – dedı balalardyŋ bırı. – Türık halyqtary auyzekı söileskende bır-bırın op-oŋai tüsınedı. Al bıraq bır-bırınıŋ jazuyn oqi almaidy. Būnyŋ sebebı nede? Men de äskeri qyzmet kezınde dämdes bolǧan balqar, qaraşai, qūmyq aǧaiyndardy eske tüsırıp, bıraz äŋgıme aityp berdım. – Sūraqtaryŋ oryndy, – dedı Ashat aǧa. – Sonan soŋ nedäuır uaqyt oilanyp baryp, är sözın ekşei söilegen. Balalar, menıŋ būl aitqandarymdy bır jerde qaitalap, arandap, päleketke ūşyrap jürmeŋder. Bılıŋder, bıraq ışterıŋe saqtaŋdar. Bılgenımşe aityp bereiın. Keibır sözderım jaŋsaq ta boluy mümkın. Tek menıŋ sözımdı prinsipınde dūrys dep qabyldaŋdar. Keiın zaman özgergende, şyndyq aşylǧanda menıŋ būl aitqandarymdy özderıŋ tolyqtyryp alarsyŋdar. Qysqasy, bylai bolǧan. Revoliusiiadan keiın Qyrymda İsmaiylbek Ǧaspyraly, qazaqta Ahmet Baitūrsynov, Älihan Bökeihanov, Jahanşa Dosmūhamedov siiaqty alaş azamattary türıkşıldıktıŋ ūranyn köterdı. Keiınnen būl ūranǧa Türkiianyŋ alǧaşqy prezidentı Kemal Atatürık qosyldy. Barlyq türkı halyqtaryna ortaq latyn älıpbiı osy kezde qabyldanǧan. Keiınnen, şet jaǧasyn özderıŋ de bılesıŋder, Alaş qozǧalysy da, Qyrymdaǧy türıkşılder qozǧalysy – barlyǧy talqandaldy. Köp ūzamai bıryŋǧai älıpbi joiylyp, barlyq türkı halyqtary kirillisa dep atalatyn osy qazır özımız paidalanyp jürgen älıpbige köşırıldı. Stalinnıŋ janynda otyrǧan «kemeŋger» orys filologtary är halyqqa ärtürlı ūlttyq älıpbilerdı «jasap» berdı. Maqsat – türık qana emes, jalpy bauyrlas, qandas barlyq halyqtardy bır-bırımen tüsınıse almaityn qylu, qoldan kelgenşe aralaryn alşaqtatu. Qūmyq, qaraşai, balqar, Moldovada otyrǧan gagauz, noǧai men qazaq, qyrym tatarlary bır-bırımen auyzekı tılde qinalmai söilese tūra, bır-bırınıŋ tasqa basylǧan jazuyn tani almauy osydan kelıp şyǧady. Mıne, menıŋ bıletınım osy, qaraqtarym. Taǧy da qaitalap aitam, menıŋ būl aitqandarymdy qaitalap keregı joq. Özderıŋ üşın. Men jasym jetken adammyn. Al senderdıŋ bolaşaqtaryŋ älı alda… Arada bıraz jyl ötkende aiauly ūstaz köz jūmdy. Dünie taǧy bır töŋkerılgende Keŋes odaǧy ydyrap, imperiianyŋ qūramyndaǧy qanşama halyq egemendık alyp şyqty. Osy Reseidıŋ, odan soŋ Keŋes odaǧynyŋ temır būǧauynan qūtylyp azattyqqa jetken jūrt­tardyŋ bel ortasynda bız kele jatyrmyz. Egemendı Qazaqstan Respublikasy. Egemendık alǧannan keiın bır jylǧa jet­kızbei-aq barlyǧyn anyqtadyq. Ashat aǧamyz azdaǧan detaldardan qate jıbergenı bolmasa, şyndyǧynda da prinsipınde döp tüsıptı. Bıraz närsenı estıgen, anyqtaǧan, bıraz närsenı özı boljap tapqan. Endı oqyrmannyŋ özı de būrynnan bıletın jaittardy üstırtın bolsa da jaŋǧyrtyp öteiık. 1914 jyly Resei men Avstro-Vengriia jäne Germaniianyŋ arasynda bastalǧan soǧys aqyrynda şielenıse kele bırınşı düniejüzılık soǧysqa ūlasady. Osy kezde german armiiasynyŋ Bas ştaby Resei imperiiasyn ışten ırıtu maqsatynda Şveisariiada emigrasiiada jürgen orys revoliusionerlerın Lenindı basşy etıp, Finliandiia arqyly ainalma jolmen Petrogradqa jetkızedı. Ar jaǧy belgılı. Kün kösem şarualarǧa «Eger imperiiany qūlatsaq jerdıŋ barlyǧyn krestiandarǧa ülestırıp beremız. Mäŋgıge», dep jūmysşylarǧa «zauyt-fabrikany ülestırıp beremız. Mäŋgıge» dep uäde etedı. Sosializm kezınde memleket degen joiylady dep taǧy da «baqyt ülestıredı». Osy qarabaiyr ūrandar taŋǧajaiyp nätije bergen. Reseidıŋ pälenbai milliondyq armiiasy şarualardan qūralǧan. Leninnıŋ uädesıne senıp qalǧan soldattar maidandy tastap, tezırek jer bölısuge asyǧyp selolaryna qaşqan. Ärine, qoldaryndaǧy vintovkalaryn tastamaǧan, qaşqan äskerdı toqtatpaq bolǧan ofiserlerdı ştykpen şanşyp, atyp öltırıp kete bergen. Osylaişa Batys maidan küirep, joiylyp, nemıs armiiasy eşqandai qarsylyq körmei Reseidıŋ jerın op-oŋai jaulap ala salǧan. Nemıster Leninge «Resei imperiiasyn taratyp joq qylasyŋ, osyny oryndasaŋ orystyŋ bükıl bailyǧyn tonauǧa rūqsat beremız, senderge eşkım syrttan kelıp tiıse almaidy, sebebı, bız senderdı qorǧap tūramyz» dep qataŋ tapsyrma beredı. Lenin özınıŋ qojaiyndarynyŋ aitqanyn ekı etpeidı, revoliusiia jeŋıske jetkennen keiın «Resei imperiiasy joiyldy, endı eldıŋ barlyǧy bos, taraŋdar» dep jar salady. Osy jan-jaqqa «taraǧan» halyqtardyŋ ışınde Reseidıŋ būrynǧy otary Finliandiia ǧana şyn bostandyq alyp, egemendıkke jetıptı. Al qalǧan elder, ūlystar, halyqtar qaitadan qanǧa batyryp, qaitadan bırıktırılgen. Onyŋ sebebı mynada edı. 1918 jyldyŋ küzınde bırıkken odaqtastardyŋ küşıne tötep bere almaǧan Germaniia küiredı, masqara kelıssözderdıŋ kezınde, Amerika men Angliianyŋ nebır qorlyq şarttaryna könıp, egemendıgınen aiyryldy. Özın taqqa otyrǧyzǧan qojaiyny Germaniiadan qūtylǧan Lenin endı müldem basqa adamǧa ainaldy, «Sosializm kezınde memleket atauly joiylady!» degen būrynǧy ūrandy ūmytyp, endı Resei imperiia­syn būrynǧy şekarasynda qalypqa keltıru ideiasyn uaǧyzdai bastady. Aqyrynda Aq gvardiiany jeŋıp, ary asyryp tastaǧannan keiın, imperiianyŋ būrynǧy otarlaryn qaiyra otarlady. Mıne, alaşşyl-türıkşıl qozǧalys osy 1917 jylǧy qazan töŋkerısı men 1918 jyly Germaniianyŋ küireuı aralyǧynda düniege kelgen ūly eldıktıŋ elesı edı. Qūrmettı oqyrman, sız jaŋylys oqyp otyrǧan joqsyz. Būl şynynda da ūly eldıktıŋ, Ūly Türık qaǧanatynyŋ elesı edı. Kartaǧa qaraŋyz. Egerde Aqtaudan tık tartsaŋyz Kaspii teŋızınıŋ (bızşe Hazar teŋızı, nemese Kök dariia, nemese Äbeskün teŋızı) arǧy jaǧasynda Maqaşqala – Daǧystannyŋ astanasynan şyǧasyz. Daǧystanda qūmyq, qaraşai, balqar otyr. Solǧa qarai, iaǧni İranǧa qarai säl qiystau tartsaŋyz – Bakuden, Äzerbaijannyŋ astanasynan şyǧasyz. Al Äzerbaijannyŋ özı baiaǧy İran men Resei soǧysy kezınde paida bolǧan el. Soǧysta jeŋılgen İran qolastyndaǧy äzerbaijandy (türık näsılın) ortasynan qaq bölıp Reseige bergen. Iаǧni jarty äzerbaijan özınıŋ jerımen, suymen, nuymen qazırgı İrannyŋ qūramynda otyr. Äzerbaijannyŋ ar jaǧy Nahichevan. Al Nahichevannyŋ arǧy jaǧy ūly Türkiia. Ystambūldan şyǧyp Qara teŋızdı qaq jarsaŋyz taǧy bır türık näsılı jailap otyrǧan Qyrymnan şyǧasyz. Qazaqstannyŋ soltüstık batysynda Edıl boiy türıkterı – tatarlar, başqūrttar, mariler otyr. Sıbırde altailyqtar, töleŋgıtter, haqastar, tuvalar, barabyn tatarlary, iakuttar, onyŋ ar jaǧynda tungustanyp ketken taǧy da tolyp jatqan türık halyqtary. Osynyŋ bärı bır älıpbidı paidalansa, künderdıŋ künınde jaqyndasa kele «ekınşı şaǧatai tılı» paida bolar edı. Ärine, Lenin būndai salmaǧynan jer jarylǧan eldıkten şoşyǧan, qaitken künde boldyrmaudyŋ äreketıne kırısken. Onyŋ adal şäkırtı Stalin de būl «igılıktı» ıstı ary qarai tübegeilı jürgızıp, aqyrynda ūly türık ideiasyn küiretıp tynǧan. Ar jaǧy oqulyqtardan belgılı. Jer-jerdegı türık näsılınen şyqqan qairatkerler lek-legımen atylǧan, asylǧan, türık sanasy endı qalypqa kelmestei etılıp öşırılgen. Bız Keŋes odaǧynyŋ territoriiasynda tūratyn türkı halyqtarynyŋ sanyn älı künge deiın tolyq bılmeimız. Statistikalyq mälımetter sovet zamanynda da, qazır de jasyrylady. Äiteuır köp ekenımızdı bılemız. Bıraq, qanşa? Belgısız. Jazudyŋ auysuynyŋ saldary qandai? Mysalǧa bızdıŋ özımızdıŋ töl jazuymyz bolǧan. Köne türık jazuy dep atalady. Bızde şumertanu (şumerologiia) ǧylymy joq. Äitpese, kökırekte, sol şumer mädenietınde, şumer älıpbiınde, jazba mūrasynda bızdıŋ ülesımız joq pa eken degen kümän de bar. Oljas Süleimenov özınıŋ «Qyş kıtabynda» osyǧan meŋzeidı. Euraziia dalasynda üstemdık qūryp, bilık ornatqan qondyger qaŋly (skif) näsılınıŋ de töl jazuy boluy mümkın. Sebebı, köne türık jazuynyŋ tabiǧatynan myŋdaǧan jyldyq damudyŋ belgısı tanylyp tūrady. Qūrmettı oqyrman, älıpbidıŋ auysuynyŋ qasıretı – būrynǧy mūranyŋ ūmytylyp otyruynda. Älıpbi auysady, sol älıpbide jazylǧan tekster joiylady. Mysalǧa, qazır qarapaiym halyq köne türık nemese sary ūiǧyr jazuyndaǧy jädıgerlerdı oqi almaidy. Būl tekster endı ǧalymdardyŋ ǧana enşısınde. (Osy oraida Ashat Äbılqaev aǧamyz «Qazaqstanda bır ǧana köne türık bar – ol professor Tomanov!» dep qaljyŋdaityny eske tüsedı). Bızdıŋ baiyrǧy, köne türık tılındegı jazba mūramyz batystyŋ, orystyŋ ǧalymdarynyŋ «menşıgı». Solar oqidy, solar taldaidy, solar pıkır aityp ükım kesedı. (Olarmen daulasa körmeŋız, Qūdai saqtasyn!). Endı türık äuletı Orhon-Enisei boiynan qonys audaryp, qazırgı Qazaqstan, Özbekstan, Täjıkstan, batysta Hazar teŋızınıŋ ekı jaǧasyn, Kavkaz ben Şyǧys Europany aldy. Būl kezde endı urbanizasiiaǧa ūşyraǧan türık näsılı arab jazuyna köştı. Iаǧni, tastaǧy jazular Orhon men Enisei, Selengı men Kerulennıŋ jaǧasynda tüsınıksız bır örkeniettıŋ belgısı bolyp qala berdı. Arab jazuynda türıktıŋ näsıldık, millättık ǧylymy men mädenietı örkendedı, türık oiynyŋ eŋ körnektı, eŋ asqaq ülgılerı arab tılınde taŋbalandy. Sodan soŋ jazu taǧy özgerdı… taǧy özgerdı… jäne özgerdı. Al özgergen saiyn, joǧaryda özımız aitqandai būrynǧy mūra tarih enşısıne ainalyp otyrdy. Jazu-syzudy, tıldı unifikasiialaudyŋ, bıryŋǧai qyludyŋ eŋ ülken äreketı Altyn Ordanyŋ kezınde bolypty. Şaǧatai tılı – Altyn Orda filologtarynyŋ eŋ ūly jetıstıgı. Adam aitsa nanbaityn närse, bıraq şaǧatai mänerınde hat jazu daǧdysy qazaqta ötken ǧasyrdyŋ 70-jyldaryna deiın kelıptı. (Şaǧatai mänerınde jazylǧan hatty oqyǧanda, ondaǧy, adresatqa degen qūrmet pen ızetten jüregıŋ eljırep, közıŋe jas keledı. Qazaq būndai inabattan, bır-bırıne degen būndai qūrmet pen ızetten airylǧaly qaşan. Bız sovettık stilde, sovettık jarlyqtar stilınde hat jazyp üirendık. Dık-dık, dürs-dürs būndai hattarda mälımetten basqa eşteŋe de joq). Qazan töŋkerısınıŋ aldynda, odan bıraz keiın bızde «töte jazu» degen boldy. Qazaq sözı arab ärpımen jazylady. Ony da qazır arnaiy sol mäselemen ainalysatyn filologtar, äuesqoi zertteuşıler ǧana bıledı, oqi alady. Sodan soŋ latyn ärpıne köştık. Būl azǧantai däurennen keiın kirillisaǧa köştık. Mıne, körıp otyrǧanymyzdai, jazu-syzu, älıpbi auysqan saiyn atamūra joiylyp otyrady. Jer betınen joiylady desek astamşylyq bolar, bıraq ūrpaq jadynan öşetını, maman filologtardyŋ enşısıne ǧana ainalatyny anyq. Osy oraida mynadai bır, kıtaptan oqyǧan hikaia eske oralady. Aǧylşynnyŋ İndiiadaǧy otarlyq armiiasynyŋ joǧary şendı ofiserı, mason äuletınen şyqqan belgılı ǧalym Dj. Cherchvard bırde sahabalardyŋ qolyndaǧy köne jazba mūralar qoimasyn aralap kele jatyp, būryşqa qarai kürelıp tastalǧan, tau bolyp jatqan qyş kıtaptarǧa közı tüsedı. Özın ertıp jol körsetıp kele jatqan sahabadan «Būl ne, nege būryşqa üiıp tastaǧansyŋdar?» dep sūraidy. «Äbden eskırgen, jazuy tüsınıksız dünieler. Būl kıtaptardy eşkım oqi almaidy, sebebı būl jazudy eşkım bılmeidı. Baiaǧyda ūmytylǧan älıpbi. Sondyqtan, keregı bolmaǧandyqtan syryp tastaǧan edık» dep jauap beredı sahaba. Dj. Cherchvard «Olai bolsa būl kıtaptardy maǧan bere salsaŋyzdar qaitedı?» deidı. «Ala berıŋız» deptı sahaba. Dj. Cherchvard köne jazulardyŋ, älıpbilerdıŋ maitalman bılgırı, atalǧan kıtaptardy alyp oqyp, tekstıŋ syryna jetıptı. Osydan jüz myŋ jyldan astam būryn, Atlantidadan äldeqaida erte paida bolǧan Altyn İmperiianyŋ ortalyǧy, qazırgı Avstraliianyŋ jerınde örkendegen Mu kontinentı jaiyndaǧy, zamany kelgende Altyn İmperiiadan egemendık alyp Ūiǧyr qaǧanatynyŋ bölınıp şyqqandyǧy jaiyndaǧy sensasiialyq mälımet osylai jariia bolǧan eken. Kezınde Qūbylai han, Qytaidyŋ jazuǧa ikemsız ierogliftık älıpbiın kädımgı dybystyq älıpbige auystyru jaiynda şeşım qabyldaidy. Sonda qytaidyŋ on segız myŋ ǧalymy būl şeşımge qarsy bolypty, qaharly hanǧa qasqaiyp qarsy tūrypty. Qūbylai aşuǧa mınıp, ǧalymdardy saraiǧa aldyryp aldaryna ekı şart qoiypty. Bırınşısı, reformaǧa könu, jaŋa jazudy qabyldau, osylaişa aman qalu. Ekınşısı, eskı jazuda qalu, ölu. Osylaişa on segız myŋ ǧalymnyŋ basy şabylyp, Qytai özınıŋ eskı jazuyn saqtap qalypty dep jazady eskı jädıgerler. Kım bıledı, giperbolaǧa beiım qytai tarihşylary ösırıp aitqan şyǧar, on segız myŋ ǧalym emes – on segız ǧalym ölım jazasyna kesılgen şyǧar. Bıraq solai bolǧan künnıŋ özınde qytai jūrtynyŋ ata jolyna berık ekenı, dästürdı saqtau üşın, kerek bolsa ölımge de bara alatyny osy ǧaqliia äŋgımeden aina-qatesız körınıp tūr. Ärine, moŋǧoldan şyqqan Qūbylai han men qytai ǧalymdarynyŋ arasyndaǧy būl konfliktınıŋ tamyry tereŋde jatyr. Keiın retı kelgende būny da äŋgıme etermız. Būl jerde bızdıŋ aitpaǧymyz basqa. Bız ekı türlı el – ūly türık näsılı men ūly qytai näsılınıŋ jazu mädenietın, älıpbilerınıŋ tarihy men taǧdyryn salystyryp otyrmyz būl jerde. Ärine, Qytaidyŋ joǧaltqany da az emes. Mädeni revoliusiia kezınde de kıtap örteu, ata mūrany joiu degen sūmdyqtar bolypty. Alaida Qytaidyŋ saqtap qalǧan mädenietı ūşan-teŋız. Jazuy qyryq ret özgerıp ketken bız, iaǧni, türık näsılı qytaimen şendespek tügılı, olardyŋ maŋaiyna bara almaimyz. 1989 jyly konservatoriianyŋ rektory Düisen Qaseiınovtıŋ arnaiy şaqyrtuymen vetnamdyq ǧalym Van Nam Almatyǧa kelıp bır aidai leksiia oqydy. Alǧaşynda bız ony Vetnamnan kelgen adam dep oilaǧanbyz. Olai emes eken. Van Nam Daǧystandaǧy Qabardy-Balqar elınen kelgen eken. Keiın aralasa kele ömır tarihyn aityp berdı. Vetnamnan kelıp Moskvada oqyǧan, orystyŋ qyzyna üilenıp, aqyry joldamamen Qabardy-Balqardyŋ astanasy Nalchik qalasyna attanady. Leksiiadan keiın bızdıŋ folklor kabinetımızge kelıp, şai ışıp otyryp ūzaq äŋgımelesetın. Bırde: – Qy­zyq, sızder tura balqar tılınde söileitın siiaq­tysyzdar, – dedı Van Nam. – Balqarlar özde­rı o basta bır halyq bolǧan eken. Ekı taipanyŋ bıre­uın şerkesterge qosyp bır respublika, ekınşı­sın qabardylarǧa qosyp bır respublika etıptı. Men tūryp jatqan qalanyŋ aty Nalchik emes – İnalşyq eken. Bır türkıtanuşy ǧalym ma­ǧan «İnalşyq» degen eskı türık tılınde «Han», «Ämırşı» degendı bıldıredı, qazırgı astana Nal­chik o basta «İnalşyq», iaǧni «Hannyŋ auyly», «Hannyŋ qystaǧy» degen ǧana bolǧan, qazır ülke­iıp qalaǧa ainalyp ketken dep tüsındırıp edı. – Şyŋǧyshan öltırgen Otyrardyŋ hany İnalşy Qadyrhan degen bolǧan, – dedım men. – İnteresno, – dedı Van Nam basyn şaiqap, – Qyzyq eken. – Nesı qyzyq? – dedım men, – Olardyŋ barlyǧy Altyn Ordanyŋ kezınde Kavkazǧa deiın şaşyrai qonǧan qazaqtyŋ, türıktıŋ rulary… İä, solai bolǧan, qūrmettı oqyrman. Altyn Ordanyŋ kezınde Kavkazǧa inalşy-äkım bolyp barǧan, Kavkazdyŋ qyryq ru halyqtaryn baǧyndyryp ūstap tūrǧan äulet, zamananyŋ jelı türık näsılıne qarsy soqqanda Reseidıŋ tabanynyŋ astyna tüsken, imperiianyŋ neşe ǧasyrlyq tepkısınen süiegı saudyrap, azyp, aqyr soŋynda şeşen men inguştan, armian men gruzinnen nesıbesı men abyroiy tömen, ekınşı qatardaǧy halyq därejesıne tüsırılgen. Europany dür sılkındırgen, Reseidıŋ özın äldeneşe ret şapqan, Rech Pospolitany (poliak pen Baltyq halyqtarynyŋ bırıkken patşalyǧy) qaltyratyp otyrǧan Qyrym jūrty da osyndai kepke tüsırılgen. Aldymen egemendıgınen aiyrǧan, sodan soŋ 1941-1942 jyldary qyrym tatarlary dep atalatyn halyqty tolaiymen Qazaqstanǧa köşırgen. Ärine, būl şaǧyn maqalada Resei imperiiasynyŋ jäne sonyŋ mūragerı sovettık totalitarlyq imperiianyŋ barlyq qylmystaryn jıpke tızıp şyǧu mümkın emes. Sözdıŋ retı kelgennen keiın aittyq. Endı, mıne, bügın, ışkı-syrtqy saiasatta asa baiypty, saq, aqyryn jürıp anyq basatyn Elbasymyz erekşe ıske bel buyp otyr. Endı älıpbiımız özgeredı. Älıpbi özgeredı, osylaişa bız tört tarap, jetı yqylymǧa tarap ketken bauyrlas aǧaiynmen, türık dep atalatyn näsıl men qaiyra bauyrlasamyz, ortaq mädenietke qadam basamyz. Būl baiaǧy Ahmet, Älihan, Mūstafa, Jahanşa, Maǧjan, Mırjaqyp syndy aiauly aǧalarymyzdyŋ, İsmaiylbek Ǧaspyraly bastaǧan Qyrym ūltşyldarynyŋ, taǧy da, bız atyn bıle bermeitın türık näsılı qairatkerlerınıŋ asyl armany edı. Olar jete almady. Mıne, bız bügın osy ıstı ary qarai jalǧastyramyz. Ärine, älıpbidıŋ özgeruı öte qiyn şarua. Älı talai qateler bolady, programmalar özgergen sebeptı kompiuterler «qalqyp» qalatyn bolady, kirillisada jasalǧan jazba mūrany jaŋa jazuǧa audaru kezınde talai sürınu de bolady. Bärı de bolady. Bıraq sonyŋ bärı de ötedı. Ötedı de ketedı. Dıni kıtapta aitylǧandai, «Jaŋa aspanǧa jetkende, ötıp ketken aspandy esıŋe de almaisyŋ, ol turaly ökınbeisıŋ de». Jaŋa älıpbi qūt-berekege jetkızsın, aǧaiyn.

Talasbek ÄSEMQŪLOV, 2013 jyl

"Egemen Qazaqstan" gazetı