Keregetas bókterinde Shákerim úshinshi oqtan ajal qushty. Ǵulama da, astyndaǵy aty Torjorǵa da qansyrap qulaǵanyn jaqyn jerden kórgen, tipti oń qolyn kótere: «Men ókimetke kerek adammyn, meni aýdanǵa jetkizińder» degen sońǵy sózderin estigen kýáler barshylyq. Biraq, shyndyq ashylmaı-aq qala berdi (jazalaýshy otrıad sarbazdary tis jarmaımyz dep ózara anttasyp, batalasqanǵa uqsaıdy). Sonymen, kemeńger júregine dóp tıgen úshinshi oq kimdiki? Tómende osyny anyqtaýǵa talpynyp kórmekpiz.
Ádili kerek, dúmpý bastalǵan 1931 jyldyń qyrkúıegi men Shákerim qaza bolǵan 2 qazanǵa deıingi oqıǵalar tóńireginde qaýeset, hıkaıalar kóp-aq, biraq... ózara qarama-qaıshylyqqa toly. Munyń ózindik sebebi bar. Bılik basyndaǵylar (ushar basynda oblystyq GPÝ): «Qylmysqa bizdi aparǵan Shákerim deseńder, bosatamyz, áıtpegende ózderińdi baılap-matap joq qylamyz» dep kýálerdi birden-aq qatty úrkitken. Oǵan qosa, «Ol jalǵyz bolmaǵan, qarýly bandymen birge kele jatqan» degen sııaqty «mıfter» jasaý arqyly sumdyq qylmystyń izin jasyrýǵa tyrysyp baqty. Kóterilis kezinde opat bolǵan kámýnıst Oljabaıdyń torjorǵasy eń qundy «kózirge» aınaldy, ol kimniń taqymynan tabylsa, sol kisi kóterilistiń kósemi desti.
Osy aıtylǵan jáıtterdi anyqtaýǵa 1963 jyly Abaı aýdandyq partııa komıteti janynan 9 kisiden komıssııa qurylǵan bolatyn. Shákárimdi aqtamaq qamynda atalmysh komıssııa 3 aıda 300-deı adamdy sóıletip, kóp materıaldar jınaqtaǵan. Tómende solardyń ishinen eń senimdisi, dáleldisi degenderin ǵana iriktep, onyń ózinde qarama-qarsy toptan eki kýáni (biri – Aıtmyrza, ekinshisi – Berdesh) ǵana tańdap alyp, sóıletpekpiz.
«Bul oqıǵa tusynda Qarasartovtyń qaraýynda chekıstik qyzmet atqardym, – deıdi Qarasartovtyń tobynda bolǵan Aıtmyrza Túńlikbaev. – Bandalar Qaraýyldy shaýyp, Oljabaıdy óltirip ketken soń araǵa úsh kún salyp Shákerim aǵa bizdiń úıge keldi, qatty aýyryp jatqan toqsandaǵy ákemniń kóńilin surady. Sonda ol: «Qaraýyldyń balshyq úıin qıratyp, kisi óltirgende jeksuryn kóringennen basqa ne shyǵardy?… Óńsheń aqymaqtardyń isi bul!» – dep, búlinshilikke qatysqandardy qatty jazǵyryp otyrdy. Sonda onyń banda bolǵany qaısy?... Al, aqyn qazasyna kelsek, ol bylaı bolǵan. Tań mezgili. Kúzdiń bir bulyńǵyr kúni edi. Jerdi qyrbaq qyraý basqan boqyraý shaǵy. Kúzette turǵan bashqurt Halıtov anadaıdan munartyp kóringen bir top attylardyń bizge qaraı bettegenin kórgen. Osy habar qulaǵyna tıisimen olardy banda dep oılaǵan Qarasartov bizge birden-aq «Atyńdar!» dep buıyrdy. Odan-budan myltyq atyla bastaǵan soń analar irkilip qaldy. Sol kezde irkilgen toptan bireýi úzilip shyǵyp, atynyń jorǵasyn tógildire bizge qaraı bettedi, jáne de qaıta-qaıta qolyn kóterip, zalalsyz adambyz degendeı belgi berdi. Jaqyndaǵanda Shákerim ekenin bárimiz-aq tanydyq. Biraq, «Atysty toqtatyńdar!» degen buıryq bolmaǵan soń Halıtov eki dúrkin taǵy atty. Shákerim atynyń jalyn qusha berip jerge qulap tústi. Aty da ońbaı jaraqattandy. Shákeńniń bizge birdeńe deýge de shamasy kelmedi. At, túıe mingen qalpymyzda biz ony qorshap biraz ýaqyt únsiz turdyq. Bul kezde Shákeń serikteri zym-zııa joq bop ketti.
Qapelimde jan tásilim qyla almaı qınalyp jatqan qarttyń qarýyn, ústindegi kıimderin buıryq boıynsha jurt úlesip ala bastady. Qasqyr ishik, tymaq, saptama etik, syrma beshmet, shalbar degenderińiz bir-birden alynyp bolǵan soń aq qyraýdyń ústinde aq jeıde, aq dambalymen qan josa bop aq saqaldy shal jatty. Sonda nachalnık maǵan: «Áı, tobyqty, sen nege almadyń?» – dep zekidi. Men: «Alatyn nesi qaldy?» – degendi yzaǵa býlyǵyp aıttym. Ol: «Ózin al! Baqanasqa jetkiz! – dep buıryq berdi. Men túıemdi shógerdim de, astymdaǵy óre kıizdi jaıyp jiberip, soǵan ólikti uzyn kúıinde orap, eki jerden arqanmen býnap, túıeniń bir jaǵynan eki órkeshinen ildim. Ózim túıege jaıdaq minip, Baqanasqa jetkizdim. …Bizdiń asa qıyndyqpen oıǵan jerimizge qarttyń uzyn denesi sımaǵan soń, soǵan otyrǵyzdyq ta júzin jasyrdyq».
Mine, shynaıy fakt, dáıekti materıal osy. Ony Aıtmyrza Túńlikbaev óz qolymen jazyp bergen. Bul nanymdy derek kózi. Sebebi, Aıtmyrzanyń aıtqandaryn sál-pál ózgerispen áldeneshe kýáler bekitedi. Taldap kórelik.
Birinshiden, «Shákárimdi bárimiz tanydyq» deıdi kýáger. Onyń sebebi, Qarasartov tobyndaǵy jıyny on soldattyń bári de jergilikti turǵyndar edi. Bóten deıtin bashqurt Halıtovtyń ózi Shyńǵysta kópten turatyn, Shákárimdi jaqsy biletin. Ekinshiden, nachalnıktiń buıryǵynsyz eshkimniń eshqandaı qımyl jasamaǵanyn ańǵarýǵa bolady. Aıtmyrzanyń aıtýynsha, GPÝ-diń soldattary jyldam attarynan túsip, denesi áli sýyp úlgermegen qarttyń «qarýyn, ústindegi kıimderin úlesip ala bastaǵan». Bul jerde «Shákárimniń qarýy» degenge nazar aýdaraıyq. Ol qarý – Shákerim dáıim janynda ustaǵan aǵasy Abaı syılaǵan myltyq-vınchester (kelesi baǵaly múlki – Stamboldan satyp alǵan altyn saǵaty bolatyn, muny el aýzy Ábdiraıym degen adam alǵan desedi).
Aıtmyrza sózin taldaýdan shyǵar qorytyndy: Shákerim ólimine tikeleı kináli adam bar, ol – top komandıri Abzal Qarasartov. Óıtkeni, jazalaýshy áskerı otrıadta buıryqty oryndamaýǵa, sol sııaqty óz betinshe áreket qylýǵa jol joq. Bul tártipti buzý – qylmyspen parapar.
Sonymen, úshinshi oqtyń ıesi kim? Joǵaryda Keregetasta bolǵan qandy oqıǵa kýágerleri lám-mım demedi, jumbaqtyń úlkenin ózderimen birge qara jerge ala ketti degenbiz. Bashqurt Halıtov atqan eki oqtyń biri Shákárimge, biri torjorǵaǵa tıgeni birshama anyq. Úshinshi oq she? Qol sozym jerden atylyp, Ahattyń sózinshe, «tós súıektiń ortasynan ótip, oń jaq omyrtqanyń qanatyn syndyrǵan» osy oq bolatyn.
Oqıǵanyń panoramasyn tutas kórýge endi qarsy toptyń adamy – Berdesh Ázimbaıulyna (1885-1963) kezek bereıik. Ol kóterilistiń belsendisi retinde Qytaı jerine ótip ketken, odan elge oralǵan, áıteýir, «Oı, páli, Berdesh-aı, sen áli tirimisiń?» dep Muhań (M.Áýezov) ǵajaptanǵandaı, tar jol, taıǵaq keshýdi belsheden keshe júrip, tozaqtan tiri shyqqan adam. Onyń Qabden Esenǵaraulyna aıtqan áńgimesinen bir úzindini alaıyq (bul áńgime «Úsh anyq» gazetiniń 1991 jylǵy № 3 sanynda «Shákárim qalaı atyldy?» degen atpen jarııalandy).
Kúndizgi ýaqytty Shákerim qajy jáne uly Zııat Saıatqorada ótkizedi. Tún jamyla Keregetasqa jetip, Berdeshtiń tobyna qosylady. «Kelesi kúni, – deıdi Berdesh, – tań atar-atpastan myltyq tars etip atylǵanda bárimiz shoshyna ornymyzdan turdyq. Biz atqa minip qarsy betke shyqqanymyzda, jatqan jerimizge 15-20 adam kelip toqtady. Sol túni silbi jaýyp, kún bulyńǵyr edi. Olar bizge, biz olarǵa qarap biraz turdyq. Sol kezde Shákerim Zııatqa qarap: «Qosh, jan balam!» – dep NKVD adamdaryna týra tartty. Ol NKVD adamdaryna taıap barǵanda eki dúrkin myltyq atyldy, torjorǵa at kókke bir sekirip baryp qulady. Shákerim atpen birge qulap tústi de ornynan atyp turyp, qolyn joǵary kóterdi. Onysy «atpańdar» degen belgisi edi. Oǵan qaraǵan jan joq. Taǵy da myltyq sart etti. Shákerimniń joǵary kóterilgen oń qoly sylq tústi… Shákerimniń ólgenin kózben kórip tursaq ta, qoldan keler qaıran joq, kereılerge qaraı bet alyp, olardyń kómegimen Qytaıǵa kettik».
Mine, úshinshi oq qalaı, qaı jerde atylǵanyn estip-bildik (bálkim, Alla taǵala Berdeshti osy shyndyqty jetkizý úshin saqtaǵan shyǵar). Saralaıyq. Myltyq úsh dúrkin atylǵan. Aldyńǵy ekeýden soń torjorǵa «sekirip baryp qulaǵan». Al, sońǵysy úshinshi oqtan «Shákerimniń oń qoly sylq tústi», ıaǵnı Shákerimniń «ólgenin kózben kórdik» deıdi Berdesh.
Sóıtip, Shákerimniń ajaly Qarasartovtyń oǵynan bolǵan. Jaryqtyq osyny aldyn-ala sezgendeı, chekıske jolamaýǵa tyrysqan. Olar fılosofııa, poezııa haqynda suhbat quryp, syrlas bopty degen daqpyrt bar, biraq bul, sirá da, shyndyqqa janasa qoımaıtyn jel sóz.
Dálelge kórnekti ǵalym Evneı Býketov magnıtofon taspasyna qupııa túrde jazyp alǵandaryn keltireıik (Qarasartovtyń jaýaptary jazylǵan bul materıal 1989 jyldyń aqpanynda «Qazaq ádebıeti» gazetiniń úsh sanynda jarııalanǵan). Taspada Qarasartov Shákárimdi úıine shaqyryp, «qonaq» qylǵanyn bylaısha baıandaıdy: «...Maǵan qarasa kúlli denesimen burylyp, «qasqyrsha» qaraıdy da, qaıtadan qalpyna otyryp sóıleıdi. Bir kún, bir tún sóıleskende ezý tartyp bir kúlmedi! ....«Qaraǵym-shyraǵym» degen sózdi dalada da, úıimde de, esh jerde estigem joq!». Osydan soń, jas chekıst pen áýlıe dostyq qatynasta bolypty deýge qaıtip aýyz barady. Kerisinshe, abyzdyń jany túrshikkenin estip-bilip otyrmyz.
Qosymsha dálelge aqynnyń 1931 jyldyń jazynda jazylǵan «Keıbireý bezdi deıdi elden meni» degen qapaly óleńin alaıyq. Onda:
Eldi zarlatqan arsyzdyń qylyǵynan,
Janyna janym shoshyp bara almadym, -
deıdi. Sharasyzdyq qursaýyndaǵy aqyn munda abstarktili, jalpylama túrde emes, naqtyly adamdy nusqap, adresti túrde aıtyp otyr.
Biri – ulylyqty mahabbat, meıirimdilikten tapqan kemeńger, biri – ádilettilik myltyqpen dep sengen, kózi qantalaǵan jas revolıýıoner. Sońǵy sekýndtarda, sóz joq, olardyń janarlary sharpysty. Eki arada – sheksiz ymyrasyzdyq. Shoshańdaǵan maýzerin qaq júrektiń tusyna kezep, shúrippeni qalaı basqanyn, bálkim, chekıstiń ózi de ańdamady. Sońǵy demi yshqyna shyqqan Shákerim qasyndaǵy tuıaǵymen aýany tarpyp, denesi diril qaqqan tory jorǵanyń ústine qulap tústi...
Sonymen, Shákárimdi kim atqanyn biz bilemiz deımiz. Ol – Qarasartov. Sońǵy oqtyń ıesi sol! Qolda bar materıaldar osynyń aıǵaǵy. Aıtpaqshy, bul tujyrymdy alǵash ret Jaıyq Bekturov óziniń «Aqyn men aramza» atty poemasynda kórkem tilmen jetkizgen bolatyn.
Qandy qanaý aınalam,
Solardy kórip oılanam.
Qutqaryp alar qýat joq,
Qur salamyn baıbalam.
Óstip, jany kúızelgen Shákerim Qudaıberdiuly ólimi arqyly da qazaqqa zor sabaq qaldyrdy. «Qııanattyń jeńisi ýaqytsha, mahabbat pen ádilettilik jeńisi máńgilik» degen.
Anyq asyq – áýlıe,
Keremetke sol ıe.
Jany qurban Jaryna,
Kereksiz ózge dúnıe.
Bar sanaly ǵumyryn týǵan halqynyń ıgiligine arnaǵan kemel danyshpan Shákerim – shyn áýlıeniń sońy. Qazaq zııalylaryn túgelge jýyq jalmaǵan saıası repressııanyń tuńǵysh qurbany da ózi boldy. Elim dep eńiregen barsha alash arystarynyń rýhy bıikte, jany jánnátta bolǵaı!
