كەرەگەتاس بوكتەرىندە شاكەرىم ءۇشىنشى وقتان اجال قۇشتى. عۇلاما دا، استىنداعى اتى تورجورعا دا قانسىراپ قۇلاعانىن جاقىن جەردەن كورگەن، ءتىپتى وڭ قولىن كوتەرە: «مەن وكىمەتكە كەرەك اداممىن، مەنى اۋدانعا جەتكىزىڭدەر» دەگەن سوڭعى سوزدەرىن ەستىگەن كۋالەر بارشىلىق. بىراق، شىندىق اشىلماي-اق قالا بەردى (جازالاۋشى وترياد ساربازدارى ءتىس جارمايمىز دەپ ءوزارا انتتاسىپ، باتالاسقانعا ۇقسايدى). سونىمەن، كەمەڭگەر جۇرەگىنە ءدوپ تيگەن ءۇشىنشى وق كىمدىكى؟ تومەندە وسىنى انىقتاۋعا تالپىنىپ كورمەكپىز.
ءادىلى كەرەك، ءدۇمپۋ باستالعان 1931 جىلدىڭ قىركۇيەگى مەن شاكەرىم قازا بولعان 2 قازانعا دەيىنگى وقيعالار توڭىرەگىندە قاۋەسەت، حيكايالار كوپ-اق، بىراق... ءوزارا قاراما-قايشىلىققا تولى. مۇنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. بيلىك باسىنداعىلار (ۇشار باسىندا وبلىستىق گپۋ): «قىلمىسقا ءبىزدى اپارعان شاكەرىم دەسەڭدەر، بوساتامىز، ايتپەگەندە وزدەرىڭدى بايلاپ-ماتاپ جوق قىلامىز» دەپ كۋالەردى بىردەن-اق قاتتى ۇركىتكەن. وعان قوسا، «ول جالعىز بولماعان، قارۋلى باندىمەن بىرگە كەلە جاتقان» دەگەن سياقتى «ميفتەر» جاساۋ ارقىلى سۇمدىق قىلمىستىڭ ءىزىن جاسىرۋعا تىرىسىپ باقتى. كوتەرىلىس كەزىندە وپات بولعان كامۋنيست ولجابايدىڭ تورجورعاسى ەڭ قۇندى «كوزىرگە» اينالدى، ول كىمنىڭ تاقىمىنان تابىلسا، سول كىسى كوتەرىلىستىڭ كوسەمى دەستى.
وسى ايتىلعان جايتتەردى انىقتاۋعا 1963 جىلى اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتى جانىنان 9 كىسىدەن كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. شاكارىمدى اقتاماق قامىندا اتالمىش كوميسسيا 3 ايدا 300-دەي ادامدى سويلەتىپ، كوپ ماتەريالدار جيناقتاعان. تومەندە سولاردىڭ ىشىنەن ەڭ سەنىمدىسى، دالەلدىسى دەگەندەرىن عانا ىرىكتەپ، ونىڭ وزىندە قاراما-قارسى توپتان ەكى كۋانى ء(بىرى – ايتمىرزا، ەكىنشىسى – بەردەش) عانا تاڭداپ الىپ، سويلەتپەكپىز.
«بۇل وقيعا تۇسىندا قاراسارتوۆتىڭ قاراۋىندا چەكيستىك قىزمەت اتقاردىم، – دەيدى قاراسارتوۆتىڭ توبىندا بولعان ايتمىرزا تۇڭلىكباەۆ. – باندالار قاراۋىلدى شاۋىپ، ولجابايدى ءولتىرىپ كەتكەن سوڭ اراعا ءۇش كۇن سالىپ شاكەرىم اعا ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدى، قاتتى اۋىرىپ جاتقان توقسانداعى اكەمنىڭ كوڭىلىن سۇرادى. سوندا ول: «قاراۋىلدىڭ بالشىق ءۇيىن قيراتىپ، كىسى ولتىرگەندە جەكسۇرىن كورىنگەننەن باسقا نە شىعاردى؟… وڭشەڭ اقىماقتاردىڭ ءىسى بۇل!» – دەپ، بۇلىنشىلىككە قاتىسقانداردى قاتتى جازعىرىپ وتىردى. سوندا ونىڭ باندا بولعانى قايسى؟... ال، اقىن قازاسىنا كەلسەك، ول بىلاي بولعان. تاڭ مەزگىلى. كۇزدىڭ ءبىر بۇلىڭعىر كۇنى ەدى. جەردى قىرباق قىراۋ باسقان بوقىراۋ شاعى. كۇزەتتە تۇرعان باشقۇرت حاليتوۆ انادايدان مۇنارتىپ كورىنگەن ءبىر توپ اتتىلاردىڭ بىزگە قاراي بەتتەگەنىن كورگەن. وسى حابار قۇلاعىنا تيىسىمەن ولاردى باندا دەپ ويلاعان قاراسارتوۆ بىزگە بىردەن-اق «اتىڭدار!» دەپ بۇيىردى. ودان-بۇدان مىلتىق اتىلا باستاعان سوڭ انالار ىركىلىپ قالدى. سول كەزدە ىركىلگەن توپتان بىرەۋى ءۇزىلىپ شىعىپ، اتىنىڭ جورعاسىن توگىلدىرە بىزگە قاراي بەتتەدى، جانە دە قايتا-قايتا قولىن كوتەرىپ، زالالسىز ادامبىز دەگەندەي بەلگى بەردى. جاقىنداعاندا شاكەرىم ەكەنىن ءبارىمىز-اق تانىدىق. بىراق، «اتىستى توقتاتىڭدار!» دەگەن بۇيرىق بولماعان سوڭ حاليتوۆ ەكى دۇركىن تاعى اتتى. شاكەرىم اتىنىڭ جالىن قۇشا بەرىپ جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. اتى دا وڭباي جاراقاتتاندى. شاكەڭنىڭ بىزگە بىردەڭە دەۋگە دە شاماسى كەلمەدى. ات، تۇيە مىنگەن قالپىمىزدا ءبىز ونى قورشاپ ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز تۇردىق. بۇل كەزدە شاكەڭ سەرىكتەرى زىم-زيا جوق بوپ كەتتى.
قاپەلىمدە جان ءتاسىلىم قىلا الماي قينالىپ جاتقان قارتتىڭ قارۋىن، ۇستىندەگى كيىمدەرىن بۇيرىق بويىنشا جۇرت ۇلەسىپ الا باستادى. قاسقىر ىشىك، تىماق، ساپتاما ەتىك، سىرما بەشمەت، شالبار دەگەندەرىڭىز ءبىر-بىردەن الىنىپ بولعان سوڭ اق قىراۋدىڭ ۇستىندە اق جەيدە، اق دامبالىمەن قان جوسا بوپ اق ساقالدى شال جاتتى. سوندا ناچالنيك ماعان: «ءاي، توبىقتى، سەن نەگە المادىڭ؟» – دەپ زەكىدى. مەن: «الاتىن نەسى قالدى؟» – دەگەندى ىزاعا بۋلىعىپ ايتتىم. ول: «ءوزىن ال! باقاناسقا جەتكىز! – دەپ بۇيرىق بەردى. مەن تۇيەمدى شوگەردىم دە، استىمداعى ورە كيىزدى جايىپ جىبەرىپ، سوعان ولىكتى ۇزىن كۇيىندە وراپ، ەكى جەردەن ارقانمەن بۋناپ، تۇيەنىڭ ءبىر جاعىنان ەكى وركەشىنەن ءىلدىم. ءوزىم تۇيەگە جايداق ءمىنىپ، باقاناسقا جەتكىزدىم. ء…بىزدىڭ اسا قيىندىقپەن ويعان جەرىمىزگە قارتتىڭ ۇزىن دەنەسى سيماعان سوڭ، سوعان وتىرعىزدىق تا ءجۇزىن جاسىردىق».
مىنە، شىنايى فاكت، دايەكتى ماتەريال وسى. ونى ايتمىرزا تۇڭلىكباەۆ ءوز قولىمەن جازىپ بەرگەن. بۇل نانىمدى دەرەك كوزى. سەبەبى، ايتمىرزانىڭ ايتقاندارىن ءسال-ءپال وزگەرىسپەن الدەنەشە كۋالەر بەكىتەدى. تالداپ كورەلىك.
بىرىنشىدەن، «شاكارىمدى ءبارىمىز تانىدىق» دەيدى كۋاگەر. ونىڭ سەبەبى، قاراسارتوۆ توبىنداعى جيىنى ون سولداتتىڭ ءبارى دە جەرگىلىكتى تۇرعىندار ەدى. بوتەن دەيتىن باشقۇرت حاليتوۆتىڭ ءوزى شىڭعىستا كوپتەن تۇراتىن، شاكارىمدى جاقسى بىلەتىن. ەكىنشىدەن، ناچالنيكتىڭ بۇيرىعىنسىز ەشكىمنىڭ ەشقانداي قيمىل جاساماعانىن اڭعارۋعا بولادى. ايتمىرزانىڭ ايتۋىنشا، گپۋ-ءدىڭ سولداتتارى جىلدام اتتارىنان ءتۇسىپ، دەنەسى ءالى سۋىپ ۇلگەرمەگەن قارتتىڭ «قارۋىن، ۇستىندەگى كيىمدەرىن ۇلەسىپ الا باستاعان». بۇل جەردە «شاكارىمنىڭ قارۋى» دەگەنگە نازار اۋدارايىق. ول قارۋ – شاكەرىم ءدايىم جانىندا ۇستاعان اعاسى اباي سىيلاعان مىلتىق-ۆينچەستەر (كەلەسى باعالى مۇلكى – ستامبولدان ساتىپ العان التىن ساعاتى بولاتىن، مۇنى ەل اۋزى ءابدىرايىم دەگەن ادام العان دەسەدى).
ايتمىرزا ءسوزىن تالداۋدان شىعار قورىتىندى: شاكەرىم ولىمىنە تىكەلەي كىنالى ادام بار، ول – توپ كومانديرى ابزال قاراسارتوۆ. ويتكەنى، جازالاۋشى اسكەري وتريادتا بۇيرىقتى ورىنداماۋعا، سول سياقتى ءوز بەتىنشە ارەكەت قىلۋعا جول جوق. بۇل ءتارتىپتى بۇزۋ – قىلمىسپەن پاراپار.
سونىمەن، ءۇشىنشى وقتىڭ يەسى كىم؟ جوعارىدا كەرەگەتاستا بولعان قاندى وقيعا كۋاگەرلەرى ءلام-ميم دەمەدى، جۇمباقتىڭ ۇلكەنىن وزدەرىمەن بىرگە قارا جەرگە الا كەتتى دەگەنبىز. باشقۇرت حاليتوۆ اتقان ەكى وقتىڭ ءبىرى شاكارىمگە، ءبىرى تورجورعاعا تيگەنى ءبىرشاما انىق. ءۇشىنشى وق شە؟ قول سوزىم جەردەن اتىلىپ، احاتتىڭ سوزىنشە، «ءتوس سۇيەكتىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، وڭ جاق ومىرتقانىڭ قاناتىن سىندىرعان» وسى وق بولاتىن.
وقيعانىڭ پانوراماسىن تۇتاس كورۋگە ەندى قارسى توپتىڭ ادامى – بەردەش ءازىمبايۇلىنا (1885-1963) كەزەك بەرەيىك. ول كوتەرىلىستىڭ بەلسەندىسى رەتىندە قىتاي جەرىنە ءوتىپ كەتكەن، ودان ەلگە ورالعان، ايتەۋىر، «وي، ءپالى، بەردەش-اي، سەن ءالى ءتىرىمىسىڭ؟» دەپ مۇحاڭ (م.اۋەزوۆ) عاجاپتانعانداي، تار جول، تايعاق كەشۋدى بەلشەدەن كەشە ءجۇرىپ، توزاقتان ءتىرى شىققان ادام. ونىڭ قابدەن ەسەنعاراۇلىنا ايتقان اڭگىمەسىنەن ءبىر ءۇزىندىنى الايىق (بۇل اڭگىمە «ءۇش انىق» گازەتىنىڭ 1991 جىلعى № 3 سانىندا «شاكارىم قالاي اتىلدى؟» دەگەن اتپەن جاريالاندى).
كۇندىزگى ۋاقىتتى شاكەرىم قاجى جانە ۇلى زيات ساياتقورادا وتكىزەدى. ءتۇن جامىلا كەرەگەتاسقا جەتىپ، بەردەشتىڭ توبىنا قوسىلادى. «كەلەسى كۇنى، – دەيدى بەردەش، – تاڭ اتار-اتپاستان مىلتىق تارس ەتىپ اتىلعاندا ءبارىمىز شوشىنا ورنىمىزدان تۇردىق. ءبىز اتقا ءمىنىپ قارسى بەتكە شىققانىمىزدا، جاتقان جەرىمىزگە 15-20 ادام كەلىپ توقتادى. سول ءتۇنى ءسىلبى جاۋىپ، كۇن بۇلىڭعىر ەدى. ولار بىزگە، ءبىز ولارعا قاراپ ءبىراز تۇردىق. سول كەزدە شاكەرىم زياتقا قاراپ: «قوش، جان بالام!» – دەپ نكۆد ادامدارىنا تۋرا تارتتى. ول نكۆد ادامدارىنا تاياپ بارعاندا ەكى دۇركىن مىلتىق اتىلدى، تورجورعا ات كوككە ءبىر سەكىرىپ بارىپ قۇلادى. شاكەرىم اتپەن بىرگە قۇلاپ ءتۇستى دە ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قولىن جوعارى كوتەردى. ونىسى «اتپاڭدار» دەگەن بەلگىسى ەدى. وعان قاراعان جان جوق. تاعى دا مىلتىق سارت ەتتى. شاكەرىمنىڭ جوعارى كوتەرىلگەن وڭ قولى سىلق ءتۇستى… شاكەرىمنىڭ ولگەنىن كوزبەن كورىپ تۇرساق تا، قولدان كەلەر قايران جوق، كەرەيلەرگە قاراي بەت الىپ، ولاردىڭ كومەگىمەن قىتايعا كەتتىك».
مىنە، ءۇشىنشى وق قالاي، قاي جەردە اتىلعانىن ەستىپ-بىلدىك (بالكىم، اللا تاعالا بەردەشتى وسى شىندىقتى جەتكىزۋ ءۇشىن ساقتاعان شىعار). سارالايىق. مىلتىق ءۇش دۇركىن اتىلعان. الدىڭعى ەكەۋدەن سوڭ تورجورعا «سەكىرىپ بارىپ قۇلاعان». ال، سوڭعىسى ءۇشىنشى وقتان «شاكەرىمنىڭ وڭ قولى سىلق ءتۇستى»، ياعني شاكەرىمنىڭ «ولگەنىن كوزبەن كوردىك» دەيدى بەردەش.
ءسويتىپ، شاكەرىمنىڭ اجالى قاراسارتوۆتىڭ وعىنان بولعان. جارىقتىق وسىنى الدىن-الا سەزگەندەي، چەكيسكە جولاماۋعا تىرىسقان. ولار فيلوسوفيا، پوەزيا حاقىندا سۇحبات قۇرىپ، سىرلاس بوپتى دەگەن داقپىرت بار، بىراق بۇل، ءسىرا دا، شىندىققا جاناسا قويمايتىن جەل ءسوز.
دالەلگە كورنەكتى عالىم ەۆنەي بۋكەتوۆ ماگنيتوفون تاسپاسىنا قۇپيا تۇردە جازىپ العاندارىن كەلتىرەيىك (قاراسارتوۆتىڭ جاۋاپتارى جازىلعان بۇل ماتەريال 1989 جىلدىڭ اقپانىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ءۇش سانىندا جاريالانعان). تاسپادا قاراسارتوۆ شاكارىمدى ۇيىنە شاقىرىپ، «قوناق» قىلعانىن بىلايشا باياندايدى: «...ماعان قاراسا كۇللى دەنەسىمەن بۇرىلىپ، «قاسقىرشا» قارايدى دا، قايتادان قالپىنا وتىرىپ سويلەيدى. ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن سويلەسكەندە ەزۋ تارتىپ ءبىر كۇلمەدى! ....«قاراعىم-شىراعىم» دەگەن ءسوزدى دالادا دا، ۇيىمدە دە، ەش جەردە ەستىگەم جوق!». وسىدان سوڭ، جاس چەكيست پەن اۋليە دوستىق قاتىناستا بولىپتى دەۋگە قايتىپ اۋىز بارادى. كەرىسىنشە، ابىزدىڭ جانى تۇرشىككەنىن ەستىپ-ءبىلىپ وتىرمىز.
قوسىمشا دالەلگە اقىننىڭ 1931 جىلدىڭ جازىندا جازىلعان «كەيبىرەۋ بەزدى دەيدى ەلدەن مەنى» دەگەن قاپالى ولەڭىن الايىق. وندا:
ەلدى زارلاتقان ارسىزدىڭ قىلىعىنان،
جانىنا جانىم شوشىپ بارا المادىم، -
دەيدى. شاراسىزدىق قۇرساۋىنداعى اقىن مۇندا ابستاركتىلى، جالپىلاما تۇردە ەمەس، ناقتىلى ادامدى نۇسقاپ، ادرەستى تۇردە ايتىپ وتىر.
ءبىرى – ۇلىلىقتى ماحاببات، مەيىرىمدىلىكتەن تاپقان كەمەڭگەر، ءبىرى – ادىلەتتىلىك مىلتىقپەن دەپ سەنگەن، كوزى قانتالاعان جاس رەۆوليۋتسيونەر. سوڭعى سەكۋندتاردا، ءسوز جوق، ولاردىڭ جانارلارى شارپىستى. ەكى ارادا – شەكسىز ىمىراسىزدىق. شوشاڭداعان ماۋزەرىن قاق جۇرەكتىڭ تۇسىنا كەزەپ، شۇرىپپەنى قالاي باسقانىن، بالكىم، چەكيستىڭ ءوزى دە اڭدامادى. سوڭعى دەمى ىشقىنا شىققان شاكەرىم قاسىنداعى تۇياعىمەن اۋانى تارپىپ، دەنەسى ءدىرىل قاققان تورى جورعانىڭ ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستى...
سونىمەن، شاكارىمدى كىم اتقانىن ءبىز بىلەمىز دەيمىز. ول – قاراسارتوۆ. سوڭعى وقتىڭ يەسى سول! قولدا بار ماتەريالدار وسىنىڭ ايعاعى. ايتپاقشى، بۇل تۇجىرىمدى العاش رەت جايىق بەكتۇروۆ ءوزىنىڭ «اقىن مەن ارامزا» اتتى پوەماسىندا كوركەم تىلمەن جەتكىزگەن بولاتىن.
قاندى قاناۋ اينالام،
سولاردى كورىپ ويلانام.
قۇتقارىپ الار قۋات جوق،
قۇر سالامىن بايبالام.
ءوستىپ، جانى كۇيزەلگەن شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى ءولىمى ارقىلى دا قازاققا زور ساباق قالدىردى. «قياناتتىڭ جەڭىسى ۋاقىتشا، ماحاببات پەن ادىلەتتىلىك جەڭىسى ماڭگىلىك» دەگەن.
انىق اسىق – اۋليە،
كەرەمەتكە سول يە.
جانى قۇربان جارىنا،
كەرەكسىز وزگە دۇنيە.
بار سانالى عۇمىرىن تۋعان حالقىنىڭ يگىلىگىنە ارناعان كەمەل دانىشپان شاكەرىم – شىن اۋليەنىڭ سوڭى. قازاق زيالىلارىن تۇگەلگە جۋىق جالماعان ساياسي رەپرەسسيانىڭ تۇڭعىش قۇربانى دا ءوزى بولدى. ەلىم دەپ ەڭىرەگەن بارشا الاش ارىستارىنىڭ رۋحى بيىكتە، جانى ءجانناتتا بولعاي!
