Bekbolat Qarjan bızdıŋ bır toǧyşar şal - şauqandarmen kezdesıp, olardan tüŋılıp post jazǧan eken, ony oqydym da ıştei kelıstım. Jalpy bügındejastar tarapynan bızdıŋ şaldarǧa ökpe öte köp. Jalǧyz Bekbolat emes, özgelerı de ülkenderdı būrqyratyp synap jatady. Menıŋşe, bızdıŋ bügıngınıŋ bıraz qarasaqal - aqsaqaldary jastar qynjylyp, "äi jaman şaldar - ai" dep qol sılteitın qadırsız obektıge ainalyp ketken siiaqty.
Köpke topyraq şaşu oiym joq ärine, ülken buynnyŋ ışınde jaqsylar men jaisaŋdar ärqaşan bolǧan, bola beredı de, būl buynnan kezınde at töbelındei bolsa da ziialy, aqyn, ǧalym, myqtylar şyqqan, syrttai syilaityn aǧalarymyz da bar, äitkenmen de sözdıŋ şyndyǧy, keide men, "bızdıŋ aşarşylyqtan keiıngı 30, 40, 50, 60 jylǧy ūrpaq buynynyŋ basym bölıgı bızdıŋ halyqtyŋ eŋ sapasyz ūrpaq buyny au" dep te oilaimyn. Būlar - "mehanizator men malşylar" buyny ǧoi. Sovet ökımetı būlardyŋ şamaly pysyqtaryn ırıktep mehanizator qyldy, qalǧanyna rezervasiialarda mal baqtyrdy. Baiaǧyda, sovet zamanynda, balasyn oquǧa tüsıru üşın auyl qazaǧy Almatyǧa balalarymen bırge mal jetektep keletın körınedı. Täuır jäne jaqsy oquǧa tüsu - jylqy. Ortaŋqol oqu - siyr. Odan kışısı - būzau tana, ia qoi- eşkı. Sonda mal soŋynda äbden kenjelep qalǧan baiǧūs qazaqtyŋ sanasy bılım- ǧylymdy da malmen ölşep ketken eken. Sonysyna qaramai baqanǧa palatkı kerıp ap, asyr sap toi toilaǧyş dumanşyl bolǧan. Būlarǧa el taǧdyryn senıp bilıkke qoisaŋ, būlar osy jyrqyldy halyqaralyq därejede jalǧastyryp sammit, ekspo, aziada degennen basqaǧa da qabıletı joq eken, aita bersek äŋgıme köp. Endı osy sapasyz ūrpaq bügınde aqsaqal, ülken bop otyr.
Sondyqtan ülkender turaly aitylǧanda, "qairan baiaǧynyŋ şaldary ai" dep odan aryǧa üŋıluden basqa amal joq.
Men jalpy, bız turaly jazylǧan europa, parsy älem tarihi derekterın oqyp otyramyn. Sonda olar sonau 12 ǧasyrdan berı bız turaly nebır qūndy derekter qaldyrǧan eken. "Būl tatarlarda ülkendı qūrmetteu salty erekşe" deidı olar, "būlardyŋ ülkenderı qoǧamda tym qadırlı bolady, al ana söz ūstaǧan myqty bi - abyzdarynyŋ bedelı tıptı handarǧa bergısız bolady" deidı būl derekter.
Ol bızdıŋ auyz ädebietımızde de körınıp tūr, bızde "oipyrai Maiqy bi bylai deptı", " "Jirenşe pälen deptı", "Möŋke bi tügen degende han sözden tosylyp ündemei qapty" degen sözder jetedı. Būl bi, şeşen, jyrau, abyzdar anyǧynda söz ūstaǧan naǧyz dala filosoftary edı, älı künge şeiın jūrt būlardyŋ sözın jatqa bıledı, sonda jūrt hannyŋ ne degenın bılmeidı, bıraq şeşen - bilerdıŋ "handy qalai mat qylǧanyn" maiyn tamyzyp äŋgımelep beredı. Būl oraq auyz ülkender alty auyz sözben han - panyŋnyŋ qalpaǧyn qaiyryp jıberetın ülkender edı, öitkenı būlardyŋ arttarynda olardyŋ är sözın jadylaryna tüiıp jattap otyrǧan, söz syilaǧan qalyŋ elı tūrǧan.
Al endı būlardyŋ osylai tiyp ūstap otyrǧan handary kım deisız ǧoi. Maiqynyŋ tūstasy - Şyŋǧystyŋ özı, Jirenşenıŋ aitysyp jürgenı - Altyn Ordanyŋ azuly handary, kıleŋ kezınde dünienı sūraǧan ataqty handar.
Taǧy bır äŋgıme. Myna bızdıŋ auyz ädebiette, folklorda osy bızdıŋ "Ūlytauda jerlengen" deitın sondai şeşenderdıŋ bırı - maŋǧyt Edıge bi turaly äŋgıme köp, "er Edıge" turaly jyr da bar, ol turaly Esenberlin de kezınde jazdy, "köşpendılerınde". Özı batyr, özı söz ūstaǧan bi Edıge jastaiynan bilık aityp, halyq arasyna tanylyp qūrmetke ie bop, keiın Toqtamyspen arazdasyp at qūiryǧyn üzısıp ketkenın bylaiǧy jūrt bıledı.
Sol Edıge - Toqtamys şaiqasynan keiın, 1399 jyly, Orda qatty älsırep, Ordaǧa han bolyp Edıgenıŋ adamy- Temır Qūtlyq otyrady. Ol qaşqan Toqtamys adamdaryn qualap qazırgı Ukraina jerıne keledı. Temır Qūtlyqtyŋ şaǧyn qoly Vorskla özenınen asyp ötpekşı bolǧanda, özennıŋ ar jaǧynan hanǧa qarsy qalyŋ qol jinalyp tūr eken. Söitse, būl - Ordanyŋ özara qyrqystan älsıregenın paidalanyp "būl köşpelı tatarlardy bırjola qūrtyp, ordany qūrdymǧa jıberetın kez keldı" degen maqsatpen jinalǧan litva, nemıs, ukrain, orys, moldovan, europa halyqtarynyŋ äigılı kniaz Vitovt bastap şyqqan bırıkken äskerı eken. Äsker sany şaǧyn Temır Qūtlyq sasyp qalady, şegıneiın dese, han basymen qaşu süiekke taŋba, ūiaty jıbermeidı, soǧysaiyn dese äsker sany tym az. Litvan kniazı Vitovt hanǧa adam jıberedı.
"Senderdıŋ dästürlerıŋ boiynşa ülkenge sälem beru degen bar, men senen ülkenmın, kelıp sälem ber, saǧan qyzymdy bereiın, küieu bop maǧan qyzmet qyl" deidı. Han Temır Qūtlyqtyŋ jasy 30- 35 tegı orda būzyp jürgen jastaǧy jıgıt bolsa kerek, ol dereu Edıgege adam jıberedı. "Men Vorskla özenı boiynda qorşauda qaldym, tez jet" deidı.
Edıge Temır hanǧa adam jıberedı, "balam, Vitovty aldandyryp ūstai tūr, oǧan özıŋ barma, arandap qalasyŋ, men äsker jinap artyŋnan baramyn, uaqyt ūstai tūr".
Edıge "han qorşauda qaldy" dep elge dabyl qaǧyp Edıl boiyna äsker tüzıp, Vorsklaǧa dereu attanyp ketedı. Edıge qalyŋ qolmen Vorskla özenıne yrǧalyp - jyrǧalyp jetkesın, Temır Qūtlyq şebınen säl aulaqtau jerge toqtap, Vitovtqa jauşy jıberedı. "äi Vitovt, sen bızdıŋ dästürdı syilap sälemdeskış körınesıŋ, men senen ülkenmın, sen kışısıŋ,(Edıge alpystan asyp ketken kez) kelıp menımen amandasyp, maǧan basyŋdy iıp baǧyn, ony ıstemeseŋ bızdıŋ handy qorlaǧanyŋ esımde, ony keşırmeimın, öz obalyŋ özıŋe" deidı.
Vitovt būǧan qatty namystanyp dereu äskerın sapqa tūrǧyzyp berı qarai at qoiady.(Jalpy, ädıldıgın aitu kerek,būl Vitovt ta osal kniaz emes edı, Vitovt, Iаgoilolar litvanyŋ daŋqty qolbasşylary, tarihi tūlǧalary). Osyny kütıp tūrǧan Edıge men Temır Qūtlyq qos büiırden jaudy qyspaqqa alyp, Europa qolbasylary būryn - soŋdy körmegen äskeri taktikany qoldanyp Vitovt basqarǧan europa qolyn Vorskla boiynda tas - talqan qyp jeŋedı, europalyqtar tūra qaşady. Būndai jeŋılıstı estıgen Europa qūrlyǧy "Batudyŋ ekınşı joryǧy bastaldy" dep zäresı zär tübıne ketedı. Äigılı kniaz Vitovt özı būl soǧysta qatty jaralanyp, äreŋ qaşyp qūtylady. Jäne Europanyŋ qolbasşylary arasyndaǧy "būl tatarlardy qūdai jeŋbese, būlarǧa soǧysta teŋ keler äsker joq" degen tüsınık osy kezde bırjola qalyptasady. Edıge men han äskerı qaşqan europalyqtardy qualap otyryp Kiev qalasyn qorşap, ol qaladan mol salyq öteu alǧasyn keiın būrylyp elıne qaitady. Būl şaiqas Europa tarihynda "Vorskla şaiqasy" degen atpen belgılı jäne būl şaiqas Europa tarihynda qūrlyqtyŋ ataqty şaiqastarynyŋ bırı bop sanalady. Būl tarihi derekterdıŋ bärı tūr europa arhivtarynda.
Mıne būryŋǧynyŋ ülkenderı. Basqa qūrlyqqa ata dästürın syilatqan, özderı aibarly diplomat, qūrlyqaralyq mäselelerdı şeşıp jüre beredı, äskeri ǧylymda keremet strateg, taktik, būlarǧa teŋ keler äsker de tabylmaǧan, artynda söz syilaǧan halqymen, apaitös teŋdessız jauynger jıgıtterınen qūralǧan qalyŋ elı bar, dala zaŋyna bas ūryp, saltyn syilaǧan qauymy bar, danagöi şaldary men eldıkke kelgende bırıgıp ketetın uyzdai ūiyǧan yntymaǧy berık būqarasy bar, attary aŋyzǧa tatityn bır - bır epos, jyrǧa arqau bolǧan batyrlary bar, mıne būryŋǧynyŋ dualy auyz, batyr qol ülkenderı men igı jaqsylary jäne olardyŋ sol zaman qol astyndaǧy halqy.
Osy Edıge öler aldynda süiegın özı Ūlytaudyŋ bökterıne qoiuǧa amanat qylyp sonda jerlengen deidı halyq auyzynda.
Osyndai tarihty oqyǧanda, bızdıŋ bügıngı şaldardy bılmedım, bıraq öz basym "qairan babalarym - ai, qairan baiaǧynyŋ börı sipatty, asyl tektı ülkenderı - ai, bız jamandar senderdıŋ basqan ızderıŋe tati almai jürmız au bügınde" dep bır marqaiyp, bır nalyp qalamyn.
Oljas Äbıl
