Ertıs-Baianaula jerınde ömırge kelıp, öz zamanynda ūlt ziialysy retınde tanymal bolǧan talai tūlǧalardyŋ aty-jönderı jyl ötken saiyn, jadymyzdan öşıp barady. Sondai adamdardyŋ qatarynda aǧaiyndy Sälemhat jäne Ainamhat Külenovterdı atar edık. Ötken ǧasyrda talai jaqsynyŋ jolyn kesken 37-38-dıŋ zūlmatynan būl ekı adam da sau qalmaǧan.
Külenovterdıŋ şyqqan tegın aitar bolsaq, Baianauyldy jailaǧan qalyŋ Süiındıktıŋ Qūlboldy Aqbura atasynan taraidy. Sälemhattyŋ äkesı Külen, onyŋ äkesı Şülenbai Baiannyŋ Qyzyltauynyŋ syrtqy betın jailaǧan aitarlyqtai däuletı bar adamdar bolǧan. Qyzyltaudyŋ osy tūsynda Qūlboldy-Aqburadan taraityn belgılı adamdardyŋ qonys-qystaularynyŋ ataulary älı de saqtalyp qalǧan. Mysaly, Esen asuy, Särsenbaidyŋ būlaǧy jäne Sälemhattyŋ äkesınıŋ atymen atalatyn Külen qorasy degen jerler bar.
Sälemhat Külenov
Qyzyltau öŋırınde 1898 jyly düniege kelgen Sälemhat esı kırıp, erjetken soŋ, äkesı Külennıŋ qarsylyǧyna qaramastan, öz betımen Reseige ketıp, sol jaqta künkörıs tauyp, gimnaziiaǧa tüsıp, ony oqyp bıtıredı. Onymen qoimai, 1933 jyly Mäskeudegı Bükılodaqtyq sosialdyq egın şaruaşylyǧy akademiiasyn tauysady.
Eŋbek jolyn Baianauylda mektep mūǧalımı bolyp bastap, Pavlodar uezdık halyq aǧartu bölımınde inspektor, meŋgeruşı, uezdık jer basqarmasynyŋ bastyǧy, Pavlodar audandyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy sekıldı qyzmetterdıŋ tızgınen ūstaǧan ol, 1936-37 jyldary Almaty oblysy sovhozdar basqarmasynyŋ bastyǧy, Qazaq SSR Auyl şaruaşylyǧy halyq komissarynyŋ 2-ınşı orynbasary (qazırgı tılmen aitsaq, vise-ministr) bolyp jürgende, «japon barlauşylarymen bailanysy bar» degen jalǧan jalamen ūstalady. (Ol kezde tıptı Japoniianyŋ qai jaqta ekenın bılmeitın auyldyŋ qaraŋǧy qazaqtaryn da osyndai jalamen tūtqyndaǧan). 1937 jyldyŋ qazan aiynda tūtqyndalǧan S.Külenov 1938 jyldyŋ 26 aqpanynda atylady.
Bızder osydan onşaqty jyl būryn Semeidegı Şyǧys Qazaqstan oblystyq qazırgı zaman tarihyn qūjattandyru ortalyǧynan tömendegıdei bır qūjatty tauyp alǧan edık. Onda bylai deidı:
Spisok grajdan, rasstreliannyh po prigovoru vyezdnoi sessii Voennoi kollegii Verhovnogo suda SSSR v fevrale-marte 1938 goda v gorode Alma-Ate.
26 fevralia:
1.Jansugurov İliias
2.Kulenov Salemhat
3.Şanin Jumat
27 fevralia
1.Kadylbekov Mergalym
28 fevralia
1.Toganbaev Kartkoja
Osy tızımdegı Iliias Jansügırovten basqalarynyŋ bärı Baianauyl jerınıŋ tumalary.
Jūmat Şanin – qazaq käsıbi teatrynyŋ negızın saluşy belgılı rejisser.
Merǧalym Qadylbekov – qazaqtan şyqqan tūŋǧyş injener-geolog. Qazırgı Tekelı kenışın, Merǧalymsai, Aşysai, Qarasai, Hantaǧy, Şynasylsai sekıldı ken oryndaryn aşqan.
Qartqoja Toǧanbaev – J.Aimauytovtyŋ «Qartqoja» romanynyŋ basty keiıpkerı, Tomsk tehnologiia institutyn bıtırgen adam. Mıne, osyndai asyl azamattar sol zūlmatty jyldarda jalǧan jalamen oqqa bailanyp kete barady.
Sälemhat özı ūstalǧasyn, üiındegı düni-mülkı tügeldei tärkılenıp, otbasyna (äielı men bes balasyna) taŋ atqanşa Almatydan ketuge būiryq berıledı. Ol kezde zaiyby Şämtai 39 jasta, ülken qyzy Manzuma – 16-da, Klara atty qyzy – 8-de, ülken ūly Ahat – 5 jasta, Mahat atty ūly – üş jasta, al eŋ kışısı Şahatqa alty-aq ai bolǧan eken.
Jandary qysylǧan būlar janūşyryp bıreulerdıŋ jertölesıne (podval) tyǧylady. Söitıp jürgende ūry-qarylar qalǧan azyn-aulaq düni-mülıkterın bırjola tonap ketıptı. Degenmen, ol kezde adamdardan qaiyrym ketpegen uaqyt qoi. Taŋerteŋ beitanys bır adam kezdesıp, būlardy at-arbasymen Qaskeleŋge jetkızıp tasaidy.
Söitıp Şämtai osy jerdegı balalar üiıne aspaz, Manzuma bastauyş synyptardyŋ mūǧalım bolyp ornalasady. Osylai alty jannan tūratyn otbasy aiadai bır bölmenı panalap, aştan ölmes üşın, balalar kartop ösıretın baqşanyŋ ornynan krahmal terıp, odan qalaş pısırıp, otyn üşın alys jerden arqalap qurai tasyp, äiteuır ölmestıŋ künın jasaidy.
Uaqyt öte kele, Qaskeleŋdegı balalar üiı būl otbasynyŋ jaǧdaiyn tüsınıp, üş balany – Klara, Ahat, Mahatty özderıne qabyldapty. Osy jerde aǧaiyndy Ahat pen Mahat muzykaǧa beiımdılıgın tanytyp, balalar üiınıŋ ürlemelı aspaptar orkestrınde oinaidy. Bırde Almatydan kelgen komissiia būl ekı balanyŋ erekşe daryndaryn baiqap, memleket qaramaǧyna alyp, Almatydaǧy balalar muzyka mektep-internatyna auystyrady. Ahat pen Mahat osy jerde muzykalyq bılım alyp jäne jalpy bılım beretın orta mekteptı «üzdık» degen baǧamen bıtırıp şyqqan.
Sol kezdegı memlekettık konservatoriianyŋ rektory Ahmet Jūbanov Mahattyŋ erekşe darynyn tanyp, Mäskeu koservatoriiasyna jıbergen eken, bıraq, anketasyndaǧy «halyq jauynyŋ balasy» degen taŋba bozbalanyŋ atalmyş oqu ornyna tüsuıne kedergı bolyp, qabyldamai tastaidy. Osydan soŋ «qaitsem de joǧarǧy bılım alam» dep maqsat qoiǧan Mahat Qazaq politehnikalyq institutynyŋ tau-ken fakultetın tüsıp, ony tauysyp, keiın köp jyldar Qaraǧandy kenışterınde bas injener bolyp abyroimen eŋbek etken.
Ahat mektepten keiın Leningradtyŋ kemeqūrylysy institutyna tüsıp, keiın Almaty politehnikalyq institutynyŋ tüstı metalldar fakultetıne auysady. Osy oqu ornyn bıtırgesın käsıporyndarda seh bastyǧy, bas injener sekıldı qyzmetterde bolyp, köp jyldar Öskemennıŋ qorǧasyn-myryş kombinatyn basqarǧan. Özınıŋ osy saladaǧy bılıktı basşylyǧy üşın ol Qazaqstanda «Halyq Qaharmany» erekşe belgısın ekınşı bolyp alǧan adam. Keiın QR Parlament Senatynyŋ deputaty bolyp sailandy.
Sälemhattyŋ eŋ kışı ūly Şahat anasymen jäne äpkesı Manzumamen Talǧarda tūryp, sol jerdegı auyl şaruaşylyǧyn mehanizasiialau tehnikumyn jäne Almatynyŋ auyl şaruaşylyǧy institutyn bıtırgen. Būl kısı belgılı ǧalym, tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent bolǧan.
Klara Almatydaǧy memlekettık qyzdar pedagogikalyq institutyn bıtırgesın, zeinetkerlıkke şyqqanşa Öskenmen qalasyndaǧy mektepke deiın bılım beru qyzmetınıŋ Ulba bölımın basqarǧan.
Manzuma Qazaq pedagogikalyq institutyn bıtırıp, köp jyldar mektepterde orys tılı men ädebietınen sabaq bergen. Qazaq SSR-ynyŋ Eŋbek sıŋırgen mūǧalımı degen ataǧy bar. 1989 jyly ömırden ozǧan.
Basynan nebır qiyndyq pen qasırettı ötkergen Sälemhattyŋ jary Şämtai balalarynyŋ qyzyǧyn köre almastan 1956 jyly auyr nauqastan Talǧarda qaitys bolady. Bügınde Baianda qalǧan eskı közderdıŋ aituynşa, Şämtai Myrzaǧūldyŋ Sätiınıŋ Sädır degen balasynan taraityn ūrpaqtarynyŋ bırı bolsa kerek.
Külenov äuletınıŋ KSRO Joǧarǧy sotyna üzdıksız ötınış jazuynyŋ arqasynda, Sälemhat Külenovtyŋ ısı qaitadan qaralyp, onyŋ qūramynda qylmys joq degen şeşım şyǧyp, 1957 jyly «bırjola aqtaldy» degen qūjat berıledı.
1957 jylǧa deiın S.Külenovtyŋ balalary «halyq jauy» ūrpaǧy retınde, bilık tarapynan salqyndyq körgenın aitady bügıngı közı tırı ūrpaqtary. «Mysaly, politehnikalyq institutta jürgende, Ahat pen Mahatqa Qazaqstannyŋ paidaly qazbalary jönındegı kartasyn köruge rūhsat berılmeitın» – dep eske alady Şahat aǧamyz bügınde.
Kezınde Baianaula-Qyzyltau jerınen bılım ızdep Mäskeuge ketken Sälemhat syndy asyl azamattyŋ soŋynda qalǧan ūrpaqtary osyndai el tanityn tūlǧalar bolyp qalyptasqan. Qazır ülken bır äulet.
Ökınışke orai, Sälemhat, onyŋ ınıs Ainamhat Külenovter jaily derekter öte jūtaŋ. Onyŋ sebebı, būl adamdar ūstalǧanda, balalary öte jas qalǧan. Sondai-aq, Şahat aǧamyzdyŋ aituynşa, «üştıktıŋ» adamdary Sälemhattan qalǧan kıtphana men suretterdı, basqadai qūjattardy tügeldei joiyp jıbergen. Tek tölqūjatynda qalǧan bır suretın keiın ülkeitıp alyp, paidalanyp jürmız deidı.
Külennıŋ Sälemhat, Ainamhat atty ekı ūlynan basqa, Zaǧira, Jämila degen ekı qyzy bolǧan. Zaǧira belgılı jazuşy Ädi Şärıpovtyŋ jary. Būl kısıler Almaty qalasynda tūryp, sonda qaitys bolǧan. Ainamhattyŋ qyzy Rimma apamyz Nükıstıŋ pedinstitutyna tüsıp, keiın Almatynyŋ qyzdar pedinstitutyna auysady. Būl kısı Almatyǧa auysyp kelgesın, Zaǧira äpkesınıŋ sonda tūratynyn bılse de, baryp tanysuǧa qorqyp jürıptı. Sebebı, ol kezde aŋdu küştı, bıreuler «körsetıp» jıberuı mümkın. Ony basynan keşken kısıler ǧana bıledı. «Tek, 1956 jyly ǧana Bışkekten bır tuysymyz kelıp, aparyp tasnystyrdy» – deidı Rimma apai.
Bızdıŋ osy maqalamyz äleumettık jelılerdıŋ betınde jariialanǧan soŋ, belgılı ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, sol kezde QR Prezidentı baspasöz hatşysynyŋ orynbasary Bauyrjan Omarov arnaiy habarlasqan edı. Baukeŋ sonau 1986 jyly «Leninşıl jas» gazetınde qyzmette jürgende, qazaq qyzdarynyŋ arasynan şyqqan tūŋǧyş paraşiutşı Jūmaş Ospanova jaily «Jūldyzdy jaqynnan körgen» degen taqyryppen maqala jariialaǧan eken. (J.Ospanova jazuşy Dihan Äbılevtyŋ ekınşı jary, aqsaqaldy aqtyq saparǧa qolynan şyǧaryp salǧan adam, ol kısı de Baianauyldyŋ tumasy).
Jurnalispen äŋgıme barysynda Jūmaş apai özınıŋ parşiut sportyna baruyna sol kezdegı komsomol qairatkerı Qaisar Täştitovtyŋ sebep bolǧanyn jäne qazaqtan şyqqan eŋ tūŋǧyş paraşiutşı qyz Zaǧira Külenova ekenın aitady. «Sol kezdegı komsomol jetekşısı Qaisar Täştitov maǧan: pedagogikalyq instituttyŋ studentı Zaǧira Külenova parşiutpen bırınşı bolyp sekırdı. Ol sporttyŋ būl türınen qazaq qyzdarynyŋ arasynan tūŋǧyş atandy!» dep quana habarlady» – deptı Jūmaş apai maqala avtoryna.
AINAMHAT KÜLENOV
(1906-1938)
Ainamhat Külenov
Būl kısınıŋ esımı resmi ömırbaianynda «Ainalhat» dep jazylyp jür. Negızı kezınde qūjat toltyruşylardyŋ tarapynan ketken qatelık şyǧar dep oilaimyz. Sebebı, Baian elı būl kısını «Ainamhat» dep bıledı. Şejıre derekter men Baianauyl jerınde saqtalǧan auyzekı äŋgımelerde ol kısınıŋ aty Ainamhat dep atalady.
Külen baidyŋ ekınşı ūly Ainamhat tört jyl Baianauyldaǧy jetıjyldyq mektepte jäne bır jyl Pavlodardaǧy ekınşı satyly mektepte oqyǧan. 1928-30 jyldary Taşkenttegı Orta Aziia Kommunistık universitetınde (OAKU), 1930-32 jyldary osy oqu ornynyŋ aspiranturasynda oqidy.
1925 jyldyŋ aqpanynda Pavlodarda komsomoldyŋ ortalyq ūiymynda jauapty hatşy bolǧan.1925-26 jyldary Semei guberniiasy, Bolşenarym uezdık komsomol komitetınde jauapty hatşy. 1926-28 jyldary Zaisan uezdık komsomol komitetınde jauapty hatşy. 1928 jyldyŋ nauryz-qyrküiek ailarynda Semei guberniialyq komsomol komitetınıŋ ūiymdastyru bölımınde jäne mektepter bölımınde meŋgeruşı. 1930-31 jyldary OAKU-de oqumen qatar partiia ūiymynyŋ hatşysy. 1931-32 jyldary OAKU aspiranturasynyŋ meŋgeruşısı. 1932 jyldyŋ qyrküiek-qaraşa ailarynda Mäskeudegı Qyzyl professura institutynyŋ tyŋdauşysy (bıtırmegen). 1932-33 jyldary Bükılodaqtyq kommunistık-bolşeviktık partiianyŋ Ortalyq Komitetınde halyq aǧartu jäne az ūlttar sektorynyŋ meŋgeruşısı. 1933 jyly Özbekstan Ortalyq Komitetı Qaraqalpaq obkomyna mädeniet jäne leninizmdı nasihattau bölımınıŋ meŋgeruşısı bolyp barady. Osy qyzmette jürgende 1938 jyldyŋ 12 qyrküiegınde ūstalyp, atylǧan.
Ainamhattyŋ jary Zeinep Gainutdin qyzynyŋ ūlty tatar, Reseidıŋ Riazan oblysyndaǧy tatar derevniasynyŋ tumasy. Būl ekı adam Taşkentte OAKU-de bırge oqyp jürıp tanysyp, şaŋyraq köteredı. Bügınde Ainamhattan qalǧan jalǧyz tūiaq – Rimma apai Almaty qalasynda tūrady. Orys tılınıŋ mamany, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty. Ainamhattan Renat atty bır ūl bolǧan eken, bıraq jastai şetınep ketıptı.
Sälemhattyŋ jary Şämtai Esırova
Sälemhat Külenovtyŋ otbasy. Soldan oŋǧa qarai: zaiyby Şämtai Esırova, balalary – Şahat (1937 j.), Mahat (1935 j.), qyzy Klara (1933 j.), Ahat (1932 j.).
Sälemhat Külenov
Qyzyltau öŋırınde 1898 jyly düniege kelgen Sälemhat esı kırıp, erjetken soŋ, äkesı Külennıŋ qarsylyǧyna qaramastan, öz betımen Reseige ketıp, sol jaqta künkörıs tauyp, gimnaziiaǧa tüsıp, ony oqyp bıtıredı. Onymen qoimai, 1933 jyly Mäskeudegı Bükılodaqtyq sosialdyq egın şaruaşylyǧy akademiiasyn tauysady.
Eŋbek jolyn Baianauylda mektep mūǧalımı bolyp bastap, Pavlodar uezdık halyq aǧartu bölımınde inspektor, meŋgeruşı, uezdık jer basqarmasynyŋ bastyǧy, Pavlodar audandyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy sekıldı qyzmetterdıŋ tızgınen ūstaǧan ol, 1936-37 jyldary Almaty oblysy sovhozdar basqarmasynyŋ bastyǧy, Qazaq SSR Auyl şaruaşylyǧy halyq komissarynyŋ 2-ınşı orynbasary (qazırgı tılmen aitsaq, vise-ministr) bolyp jürgende, «japon barlauşylarymen bailanysy bar» degen jalǧan jalamen ūstalady. (Ol kezde tıptı Japoniianyŋ qai jaqta ekenın bılmeitın auyldyŋ qaraŋǧy qazaqtaryn da osyndai jalamen tūtqyndaǧan). 1937 jyldyŋ qazan aiynda tūtqyndalǧan S.Külenov 1938 jyldyŋ 26 aqpanynda atylady.
Bızder osydan onşaqty jyl būryn Semeidegı Şyǧys Qazaqstan oblystyq qazırgı zaman tarihyn qūjattandyru ortalyǧynan tömendegıdei bır qūjatty tauyp alǧan edık. Onda bylai deidı:
Spisok grajdan, rasstreliannyh po prigovoru vyezdnoi sessii Voennoi kollegii Verhovnogo suda SSSR v fevrale-marte 1938 goda v gorode Alma-Ate.
26 fevralia:
1.Jansugurov İliias
2.Kulenov Salemhat
3.Şanin Jumat
27 fevralia
1.Kadylbekov Mergalym
28 fevralia
1.Toganbaev Kartkoja
Osy tızımdegı Iliias Jansügırovten basqalarynyŋ bärı Baianauyl jerınıŋ tumalary.
Jūmat Şanin – qazaq käsıbi teatrynyŋ negızın saluşy belgılı rejisser.
Merǧalym Qadylbekov – qazaqtan şyqqan tūŋǧyş injener-geolog. Qazırgı Tekelı kenışın, Merǧalymsai, Aşysai, Qarasai, Hantaǧy, Şynasylsai sekıldı ken oryndaryn aşqan.
Qartqoja Toǧanbaev – J.Aimauytovtyŋ «Qartqoja» romanynyŋ basty keiıpkerı, Tomsk tehnologiia institutyn bıtırgen adam. Mıne, osyndai asyl azamattar sol zūlmatty jyldarda jalǧan jalamen oqqa bailanyp kete barady.
Sälemhat özı ūstalǧasyn, üiındegı düni-mülkı tügeldei tärkılenıp, otbasyna (äielı men bes balasyna) taŋ atqanşa Almatydan ketuge būiryq berıledı. Ol kezde zaiyby Şämtai 39 jasta, ülken qyzy Manzuma – 16-da, Klara atty qyzy – 8-de, ülken ūly Ahat – 5 jasta, Mahat atty ūly – üş jasta, al eŋ kışısı Şahatqa alty-aq ai bolǧan eken.
Jandary qysylǧan būlar janūşyryp bıreulerdıŋ jertölesıne (podval) tyǧylady. Söitıp jürgende ūry-qarylar qalǧan azyn-aulaq düni-mülıkterın bırjola tonap ketıptı. Degenmen, ol kezde adamdardan qaiyrym ketpegen uaqyt qoi. Taŋerteŋ beitanys bır adam kezdesıp, būlardy at-arbasymen Qaskeleŋge jetkızıp tasaidy.
Söitıp Şämtai osy jerdegı balalar üiıne aspaz, Manzuma bastauyş synyptardyŋ mūǧalım bolyp ornalasady. Osylai alty jannan tūratyn otbasy aiadai bır bölmenı panalap, aştan ölmes üşın, balalar kartop ösıretın baqşanyŋ ornynan krahmal terıp, odan qalaş pısırıp, otyn üşın alys jerden arqalap qurai tasyp, äiteuır ölmestıŋ künın jasaidy.
Uaqyt öte kele, Qaskeleŋdegı balalar üiı būl otbasynyŋ jaǧdaiyn tüsınıp, üş balany – Klara, Ahat, Mahatty özderıne qabyldapty. Osy jerde aǧaiyndy Ahat pen Mahat muzykaǧa beiımdılıgın tanytyp, balalar üiınıŋ ürlemelı aspaptar orkestrınde oinaidy. Bırde Almatydan kelgen komissiia būl ekı balanyŋ erekşe daryndaryn baiqap, memleket qaramaǧyna alyp, Almatydaǧy balalar muzyka mektep-internatyna auystyrady. Ahat pen Mahat osy jerde muzykalyq bılım alyp jäne jalpy bılım beretın orta mekteptı «üzdık» degen baǧamen bıtırıp şyqqan.
Sol kezdegı memlekettık konservatoriianyŋ rektory Ahmet Jūbanov Mahattyŋ erekşe darynyn tanyp, Mäskeu koservatoriiasyna jıbergen eken, bıraq, anketasyndaǧy «halyq jauynyŋ balasy» degen taŋba bozbalanyŋ atalmyş oqu ornyna tüsuıne kedergı bolyp, qabyldamai tastaidy. Osydan soŋ «qaitsem de joǧarǧy bılım alam» dep maqsat qoiǧan Mahat Qazaq politehnikalyq institutynyŋ tau-ken fakultetın tüsıp, ony tauysyp, keiın köp jyldar Qaraǧandy kenışterınde bas injener bolyp abyroimen eŋbek etken.
Ahat mektepten keiın Leningradtyŋ kemeqūrylysy institutyna tüsıp, keiın Almaty politehnikalyq institutynyŋ tüstı metalldar fakultetıne auysady. Osy oqu ornyn bıtırgesın käsıporyndarda seh bastyǧy, bas injener sekıldı qyzmetterde bolyp, köp jyldar Öskemennıŋ qorǧasyn-myryş kombinatyn basqarǧan. Özınıŋ osy saladaǧy bılıktı basşylyǧy üşın ol Qazaqstanda «Halyq Qaharmany» erekşe belgısın ekınşı bolyp alǧan adam. Keiın QR Parlament Senatynyŋ deputaty bolyp sailandy.
Sälemhattyŋ eŋ kışı ūly Şahat anasymen jäne äpkesı Manzumamen Talǧarda tūryp, sol jerdegı auyl şaruaşylyǧyn mehanizasiialau tehnikumyn jäne Almatynyŋ auyl şaruaşylyǧy institutyn bıtırgen. Būl kısı belgılı ǧalym, tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent bolǧan.
Klara Almatydaǧy memlekettık qyzdar pedagogikalyq institutyn bıtırgesın, zeinetkerlıkke şyqqanşa Öskenmen qalasyndaǧy mektepke deiın bılım beru qyzmetınıŋ Ulba bölımın basqarǧan.
Manzuma Qazaq pedagogikalyq institutyn bıtırıp, köp jyldar mektepterde orys tılı men ädebietınen sabaq bergen. Qazaq SSR-ynyŋ Eŋbek sıŋırgen mūǧalımı degen ataǧy bar. 1989 jyly ömırden ozǧan.
Basynan nebır qiyndyq pen qasırettı ötkergen Sälemhattyŋ jary Şämtai balalarynyŋ qyzyǧyn köre almastan 1956 jyly auyr nauqastan Talǧarda qaitys bolady. Bügınde Baianda qalǧan eskı közderdıŋ aituynşa, Şämtai Myrzaǧūldyŋ Sätiınıŋ Sädır degen balasynan taraityn ūrpaqtarynyŋ bırı bolsa kerek.
Külenov äuletınıŋ KSRO Joǧarǧy sotyna üzdıksız ötınış jazuynyŋ arqasynda, Sälemhat Külenovtyŋ ısı qaitadan qaralyp, onyŋ qūramynda qylmys joq degen şeşım şyǧyp, 1957 jyly «bırjola aqtaldy» degen qūjat berıledı.
1957 jylǧa deiın S.Külenovtyŋ balalary «halyq jauy» ūrpaǧy retınde, bilık tarapynan salqyndyq körgenın aitady bügıngı közı tırı ūrpaqtary. «Mysaly, politehnikalyq institutta jürgende, Ahat pen Mahatqa Qazaqstannyŋ paidaly qazbalary jönındegı kartasyn köruge rūhsat berılmeitın» – dep eske alady Şahat aǧamyz bügınde.
Kezınde Baianaula-Qyzyltau jerınen bılım ızdep Mäskeuge ketken Sälemhat syndy asyl azamattyŋ soŋynda qalǧan ūrpaqtary osyndai el tanityn tūlǧalar bolyp qalyptasqan. Qazır ülken bır äulet.
Ökınışke orai, Sälemhat, onyŋ ınıs Ainamhat Külenovter jaily derekter öte jūtaŋ. Onyŋ sebebı, būl adamdar ūstalǧanda, balalary öte jas qalǧan. Sondai-aq, Şahat aǧamyzdyŋ aituynşa, «üştıktıŋ» adamdary Sälemhattan qalǧan kıtphana men suretterdı, basqadai qūjattardy tügeldei joiyp jıbergen. Tek tölqūjatynda qalǧan bır suretın keiın ülkeitıp alyp, paidalanyp jürmız deidı.
Külennıŋ Sälemhat, Ainamhat atty ekı ūlynan basqa, Zaǧira, Jämila degen ekı qyzy bolǧan. Zaǧira belgılı jazuşy Ädi Şärıpovtyŋ jary. Būl kısıler Almaty qalasynda tūryp, sonda qaitys bolǧan. Ainamhattyŋ qyzy Rimma apamyz Nükıstıŋ pedinstitutyna tüsıp, keiın Almatynyŋ qyzdar pedinstitutyna auysady. Būl kısı Almatyǧa auysyp kelgesın, Zaǧira äpkesınıŋ sonda tūratynyn bılse de, baryp tanysuǧa qorqyp jürıptı. Sebebı, ol kezde aŋdu küştı, bıreuler «körsetıp» jıberuı mümkın. Ony basynan keşken kısıler ǧana bıledı. «Tek, 1956 jyly ǧana Bışkekten bır tuysymyz kelıp, aparyp tasnystyrdy» – deidı Rimma apai.
Bızdıŋ osy maqalamyz äleumettık jelılerdıŋ betınde jariialanǧan soŋ, belgılı ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, sol kezde QR Prezidentı baspasöz hatşysynyŋ orynbasary Bauyrjan Omarov arnaiy habarlasqan edı. Baukeŋ sonau 1986 jyly «Leninşıl jas» gazetınde qyzmette jürgende, qazaq qyzdarynyŋ arasynan şyqqan tūŋǧyş paraşiutşı Jūmaş Ospanova jaily «Jūldyzdy jaqynnan körgen» degen taqyryppen maqala jariialaǧan eken. (J.Ospanova jazuşy Dihan Äbılevtyŋ ekınşı jary, aqsaqaldy aqtyq saparǧa qolynan şyǧaryp salǧan adam, ol kısı de Baianauyldyŋ tumasy).
Jurnalispen äŋgıme barysynda Jūmaş apai özınıŋ parşiut sportyna baruyna sol kezdegı komsomol qairatkerı Qaisar Täştitovtyŋ sebep bolǧanyn jäne qazaqtan şyqqan eŋ tūŋǧyş paraşiutşı qyz Zaǧira Külenova ekenın aitady. «Sol kezdegı komsomol jetekşısı Qaisar Täştitov maǧan: pedagogikalyq instituttyŋ studentı Zaǧira Külenova parşiutpen bırınşı bolyp sekırdı. Ol sporttyŋ būl türınen qazaq qyzdarynyŋ arasynan tūŋǧyş atandy!» dep quana habarlady» – deptı Jūmaş apai maqala avtoryna.
AINAMHAT KÜLENOV
(1906-1938)
Ainamhat Külenov
Būl kısınıŋ esımı resmi ömırbaianynda «Ainalhat» dep jazylyp jür. Negızı kezınde qūjat toltyruşylardyŋ tarapynan ketken qatelık şyǧar dep oilaimyz. Sebebı, Baian elı būl kısını «Ainamhat» dep bıledı. Şejıre derekter men Baianauyl jerınde saqtalǧan auyzekı äŋgımelerde ol kısınıŋ aty Ainamhat dep atalady.
Külen baidyŋ ekınşı ūly Ainamhat tört jyl Baianauyldaǧy jetıjyldyq mektepte jäne bır jyl Pavlodardaǧy ekınşı satyly mektepte oqyǧan. 1928-30 jyldary Taşkenttegı Orta Aziia Kommunistık universitetınde (OAKU), 1930-32 jyldary osy oqu ornynyŋ aspiranturasynda oqidy.
1925 jyldyŋ aqpanynda Pavlodarda komsomoldyŋ ortalyq ūiymynda jauapty hatşy bolǧan.1925-26 jyldary Semei guberniiasy, Bolşenarym uezdık komsomol komitetınde jauapty hatşy. 1926-28 jyldary Zaisan uezdık komsomol komitetınde jauapty hatşy. 1928 jyldyŋ nauryz-qyrküiek ailarynda Semei guberniialyq komsomol komitetınıŋ ūiymdastyru bölımınde jäne mektepter bölımınde meŋgeruşı. 1930-31 jyldary OAKU-de oqumen qatar partiia ūiymynyŋ hatşysy. 1931-32 jyldary OAKU aspiranturasynyŋ meŋgeruşısı. 1932 jyldyŋ qyrküiek-qaraşa ailarynda Mäskeudegı Qyzyl professura institutynyŋ tyŋdauşysy (bıtırmegen). 1932-33 jyldary Bükılodaqtyq kommunistık-bolşeviktık partiianyŋ Ortalyq Komitetınde halyq aǧartu jäne az ūlttar sektorynyŋ meŋgeruşısı. 1933 jyly Özbekstan Ortalyq Komitetı Qaraqalpaq obkomyna mädeniet jäne leninizmdı nasihattau bölımınıŋ meŋgeruşısı bolyp barady. Osy qyzmette jürgende 1938 jyldyŋ 12 qyrküiegınde ūstalyp, atylǧan.
Ainamhattyŋ jary Zeinep Gainutdin qyzynyŋ ūlty tatar, Reseidıŋ Riazan oblysyndaǧy tatar derevniasynyŋ tumasy. Būl ekı adam Taşkentte OAKU-de bırge oqyp jürıp tanysyp, şaŋyraq köteredı. Bügınde Ainamhattan qalǧan jalǧyz tūiaq – Rimma apai Almaty qalasynda tūrady. Orys tılınıŋ mamany, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty. Ainamhattan Renat atty bır ūl bolǧan eken, bıraq jastai şetınep ketıptı.
Sälemhattyŋ jary Şämtai Esırova
Sälemhat Külenovtyŋ otbasy. Soldan oŋǧa qarai: zaiyby Şämtai Esırova, balalary – Şahat (1937 j.), Mahat (1935 j.), qyzy Klara (1933 j.), Ahat (1932 j.).
