«Öskemennıŋ pälen jylyn toilaimyz» degen söz är on jyl saiyn bır şyǧady. Osy äŋgımenıŋ şetı şyqsa boldy berekesı airandai ūiyp otyrǧan qala jūrty siyrdyŋ büiregındei bölektenıp şyǧa keledı. Nege? Jauaby anyq, bır tarap qalanyŋ iesı bız, ırgetasyn öz qolymyzben qalaǧanbyz degen öktemdıgın körsetkısı kelse, ekınşı tarap būl üstemdık jarasyna tūz sebetın syŋaily. Taǧdyrdyŋ salǧan jarasy turaly säl keiınırek. Jaŋaǧy är on jyldaǧy äŋgımege nazar audaraiyq.
Qalanyŋ tarihy qamaldan bastalmaidy
Osydan toǧyz jyl būryn Öskemennıŋ 290 jyldyǧyn toilaimyz degenderge alǧaşqy bolyp oblystyq «Didar» gazetı salmaqty da saliqaly jauap bergen edı. Basylymnyŋ 2010 jyldyŋ 13 nauryzdaǧy sanynda belgılı arhaelog Zeinolla Samaşevpen bolǧan ärıptesımız Duman Anaştyŋ kölemdı sūhbaty jariialanǧan. «Öskemen qalasynyŋ öz ışınde de köne qalalardyŋ ızderı tabylyp jatyr» atty sūhbat bolatyn ol. Araǧa apta salmai osy gazettegı Bodauhan Toqanūlynyŋ «Öskemen atauynyŋ tübırın özge tılden emes, öz tılımızden ızdeiık» degen maqalasy ziialy qauymnyŋ ortasynda taǧy da ülken aŋys tudyrǧany belgılı.
Endı biyl Öskemennıŋ «300 jyldyǧyn toilaimyz» degen oilar äleumettık jelınıŋ är tūsynan aitylyp qalyp jatyr. Būǧan ärine, Öskemennıŋ ziialy qauym ökılderı tübegeilı qarsy. Qarsylyqtyŋ ekı ülken sebebı bar.
Bırınşısı, Öskemennıŋ tarihy anau aitqandai 1720 jyldan bastalmaidy. Ūly dala tösındegı baiyrǧy örkeniet oşaǧyn äldekımderdıŋ qamal tūrǧyzuynan bastau tarihqa qiianat, baitaq dala üşın basyn bäigege tıkken babalar ruhy aldyna künä bolary aqiqat.
Ekınşıden, qala tarihyn üş ǧasyrdan bastau, ony dürkıretıp toilau osy ölkenıŋ baiyrǧy ielerınıŋ köŋılıne qaiau tüsırıp, taǧdyrly jarasyna tūz sebedı. İä, bıreuler üşın qamal tūrǧyzyp, köşpendıler dalasyn tartyp alu toi bolsa, ekınşı bıreuler üşın tösınde tört tülıgın myŋǧyrtyp otyrǧan qūiqaly mekenınen aiyrylu toi emes qasıret. Kül tökken kültelı mekenınen aiyrylyp qyrǧa qonys audaru kımnıŋ oiyn-külkısın keltıre qoiar deisız. Tüptep kelgende, Öskemennıŋ 300 jyldyǧy degen saiqal toisymaqtyŋ arǧy jaǧynda orys otarynyŋ 300 jyldyǧy degen jalmauyz oi jatqan joq pa?! Aitpaqşy, arǧy babasy Altaidy mekendegen köşpendı jūrt osy otarlyq qamaldar qūryla salyp qazaqtyŋ üşten ekısın jalmaǧan äigılı «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» deitın näubettı bastan keştı. Būǧan deiın joŋǧarmen talai joiqyn ūrysty körgen qazaqtyŋ barar jer, basar tauynyŋ jolynda osy qamaldar tūrǧandyqtan syrǧa bet būrdy emes pe?! Odan keiıngı aşarşylyq... soǧys... qazaqtyŋ qabyrǧasyn qaqyratqan tek osylar ǧana ma edı?! Ol basqa äŋgıme. Bız Öskemende orys otarlauynan būryn da örkeniet bolǧanyn tüsındıreikşı, bılsın bılmeitınder.
Anau Şılıktı men Eleke sazynan tabylǧan köne örkeniet, mynau Altaidyŋ törındegı Berel, myna ırgedegı 3500 jyldyq tarihy bar Qarasudaǧy şahta syndy arhealogiialyq oryndar tüsıngen janǧa Altai ūly örkeniettıŋ oşaǧy ekenın, onyŋ tarihy tym ärıde jatqanyn baiaǧyda däleldengen edı. Sondyqtan da qazırgı künı oblys basşylyǧy joǧarydaǧy atalǧan tarihi oryndarda arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızuge pärmen berıp, erekşe köŋıl bölıp otyrǧan joq pa? Al būlar bolsa Öskemennıŋ tarihyn bekınısten taratqysy keledı. Ondai oidaǧy «zertteuşıler» bolsa türtıp alsyn, būltartpas üş derek keltırıp köreiık.
Bırınşı derek
Ülbı men Ertıstıŋ toǧysqan tūsyndaǧy būl tarihi mekende qamaldan būryn da qala bolypty. IH-HI ǧasyrlarda ömır sürgen Qimaq memleketınıŋ örkeniet oşaǧy bolǧanyn aitady Zeinolla Samaşev. Toǧyz jyl būrynǧy sūhbattan üzındı keltıreiık.
«Ülbınıŋ Ertıske qūiar saǧasynyŋ jan-jaǧy tabiǧi landşaftpen qorşalǧan. Osy jerdı yŋǧaily körgen Liharev ekspedisiiasy osynda kelıp qonystanǧan. Būl mekende qazaqtar qonystanǧandyqtan, jergılıktı halyqtan qorǧanu üşın olar qamaldar salǧan. Osy bekınısterdı salu arqyly orys imperiiasy bükıl qazaq dalasyn otarlaudy bastaǧan.
Däl osy Ertıs özenınıŋ boiynda IH-HI ǧasyrlyq arab tarihşysy Äl-Gardizidıŋ jazuy boiynşa Qimaq memleketınıŋ ülken qalasy bolǧan. Būl turaly akademik Bolat Kömekovtıŋ «Gosudarstvo kimakov IH-HI vv.» degen ırgelı kıtaby da jaryq körgen. Iаǧni, sol IH ǧasyrdyŋ özınde būl öŋırde mal jaiyp, şaşyrap jürgen türkıler ǧana emes, olardyŋ memleketı bolǧan... Öskemen qalasynyŋ öz ışınde de sol köne qalalardyŋ ızderı tabylyp jatyr. Mäselen, qalanyŋ kırpış zauytyna bara jatqan tūstaǧy jerden topyraq qazyp alyp jatqanda, talai bülınıp ketken qorǧandar tabylǧan. Būl – H ǧasyrǧa jatatyn qorǧandar. Odan tabylǧan zattar qazır oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynda tūr. Iаǧni, būl jerde orystar kelgenge deiın nemese kelgennen keiın de jergılıktı etnostyŋ tırşılıgı, tarihi sabaqtastyǧy joiylyp körgen joq» deidı arheolog.
Osylai oi tüigen belgılı zertteuşı qalanyŋ qamaldan bastalatyn toiyna tübegeilı qarsy bolady.
Ekınşı derek
Öskemen qazaqtardyŋ ejelgı qonysy ekenın däleldeu üşın jarǧaq qūlaǧy jastyqqa timei el kezgen taǧy bır aǧamyz –ölketanuşy Zeinolla Qaisenov. Sanaly ǧūmyryn tuǧan ölkenıŋ tarihy men ösken eldıŋ şynaiy şejıresıne arnaǧan qart tarihşy da Qimaqtar däurınen köp eskertkışter qalǧanyn ortaǧa tartady. Tıptı, aqsaqaldyŋ keibır derekterınde Öskemenge qamal saluşylar kelgen kezde būl jerde qandai adamdardyŋ mekendegenıne deiın körsetılgen.
«Jylandy auylynyŋ qart tūrǧyny Törehan aqsaqaldyŋ mälımetı boiynşa, arǧy atasy Qoramsaq Aqtasty (qazırgı Glubokoe kentı) auylynan Taiyntyǧa auylymen köşıp kelıp, Janai ruyna bi sailanǧan. Bıraq kärılıkten qaitys bolyp, onyŋ balasy Nauryzbai bilıkke ie bolyp, 1917 jyly keŋes ökımetı kelgende bosap qalyp quǧyndalǧandyqtan, 1920 jyldary qaşyp Öskemenge kelıp, Jylandyda tūryp qalady da 1932 jyly 86 jasynda sol auylǧa jerlenedı. Qoramsaqtyŋ tūsynda Ertıs özenınıŋ ekı jaǧynda Kökjarly Saryjomart atalatyn eldıŋ köpşılıgı, al Ülbınıŋ boiynda kerei auyldary köşıp-qonyp Ertıs boiyna qamaldar (krepost) saludyŋ nätijesınde qazaq auyldary yǧystyryldy. 1830-60 jyldary Bajyraqai degen adam Ertıstegı temır köpır tūrǧan jerdı bır auyl qazaqtarymen mekendep, 1950 jylǧa deiın Bajyraqai auyly atalyp, artynan orystardyŋ köptep qonystanuyna bailanysty «Levyi bereg» atalyp, atyn joiady. Qazırgı zamanymyzda Bajyraqaidan sanaǧanda 4-5 ata bolyp keletın ūrpaqtary on şaqty otbasy, köpşılıgı qazaq tılın ūmytqan. Mıne, būl naǧyz ölkenıŋ ötken tarihy».
Tura osyǧan ūqsas äŋgımenı qabyrǧaly qalamger Müsılım Qūmarbekūly da közı tırısınde san märte aityp edı. Ol kısınıŋ deregı boiynşa qazırgı Zaşita audany aumaǧynda būryn naiman elınıŋ Jakış degen baiy tūrypty. Jäkıştıŋ auylyna arnaiy sauda keruenderı kelıp toqtaityn. Keiın orys otarşylary kelgen soŋ baidyŋ auylyn Ertısten ötkızıp, qazırgı Atyǧai asuyna qonystandyrypty. Öŋır ruhaniiatyna sübelı üles qosqan qos ziialynyŋ būl ekı deregı de köp närsenı aŋǧartpai ma?!
Üşınşı derek
300 jyldyq toiǧa tübegeilı qarsy şyǧyp, nanymdy uäjın ortaǧa salyp jürgenderdıŋ bırı ärıptesımız Azamat Qasym. Ol feisbuk äleumettık jelısınde "Öskemen – 1000" degen aidarmen arnaiy zertteu dünielerın üzbei salyp keledı. Üşınşı deregımızge Azamattyŋ paraqşasyndaǧy myna jazbany ūsynaiyq.
«Būl – Öskemennıŋ ırgesındegı Menovnoe auylynan ekı şaqyrym jerden tabylǧan neolit däuırıne jatatyn äiel qorymynan şyqqan jädıgerler. Eskertkıştı 1993 jyly öskemendık arheolog Aleksandr Tkachev aşqan. Arheolog oblystyq tarihi-ölketanu muzeiıne ötkızgen esebınde būl aumaqty «Menevnoe HI qorymy» dep atap, äieldıŋ jas şamasy 40-50 (A.Baǧaşevanyŋ anyqtauynşa) dep körsetedı. Bır ǧajaby, äieldıŋ keude kiımı jaǧasyn qosa alǧanda iyǧynan jeŋıne deiın jūqa plastinka tärızdı süiekten kesıp, tesılıp jasalǧan japyraq formasyndaǧy äşekeilermen (olardyŋ sany – 240) bezendırılıptı. Beldıgı tört qatar salpynşaqtarmen bederlenıp, olardyŋ arasy 13 aqbökennıŋ aldyŋǧy kürek tısterımen bekıtılıp, beldıktıŋ oŋ jaǧyna kışkene sömke ılınıptı. Sömke ışınen josanyŋ kesegı, tas monşaqtar men kışkene ūlu qabyrşaǧy şyǧypty. Mūny sensasiialyq jaŋalyq deuge de bolady. «Osydan 3-4 myŋ jyl būryn ömır sürgen äielder qalai kiıngen?» degen saualǧa jauap taba alamyz. Äieldıŋ köilegı bızdıŋ boljauymyzşa, terıden tıgılgen sekıldı. Salpynşaqtardyŋ ornalasuy äieldıŋ kiımın restavrasiialauǧa mümkındık beredı. Eskertkıştıŋ qūndylyǧyn sözben aityp jetkızu qiyn. Tas däuırınıŋ soŋǧy kezeŋınde ömır sürgen būl äieldıŋ aqsüiekter äuletınen şyqqany anyq. Öŋırde būl kezeŋnıŋ eskertkışterı öte sirek», – dep jazady G.Kuş «Şyǧys Qazaqstan oblysy arheologiialyq eskertkışterınıŋ tızbesı» atty jinaqtaǧy maqalasynda.
Endeşe, öte sirek, özgeşe eskertkıştı aldaǧy uaqytta Şılıktıden tabylǧan Altyn adam sekıldı restavrasiialap, tamyrly tarihymyzdy paş etıp, jūrt nazaryna nege ūsynbasqa?!» dep jazdy jurnalist.
Basqa qalalar 1000 jyldyqtaryn atap ötıp jatqan Öskemen tarihy odan ärıge ketıp otyr. Tek qimaqtar däurınen berı 11 ǧasyr ötıptı. Oily oqyrman özıŋız aityŋyzşy, Öskemennıŋ 300 jyldyǧyn toilaiyq pa, älde türkılerdıŋ tüp mekenı bolǧan arda Altaidaǧy bas qalanyŋ myŋ jyldyǧyn toilaimyz ba?!
Bırınşı derek
Ülbı men Ertıstıŋ toǧysqan tūsyndaǧy būl tarihi mekende qamaldan būryn da qala bolypty. IH-HI ǧasyrlarda ömır sürgen Qimaq memleketınıŋ örkeniet oşaǧy bolǧanyn aitady Zeinolla Samaşev. Toǧyz jyl būrynǧy sūhbattan üzındı keltıreiık.
«Ülbınıŋ Ertıske qūiar saǧasynyŋ jan-jaǧy tabiǧi landşaftpen qorşalǧan. Osy jerdı yŋǧaily körgen Liharev ekspedisiiasy osynda kelıp qonystanǧan. Būl mekende qazaqtar qonystanǧandyqtan, jergılıktı halyqtan qorǧanu üşın olar qamaldar salǧan. Osy bekınısterdı salu arqyly orys imperiiasy bükıl qazaq dalasyn otarlaudy bastaǧan.
Däl osy Ertıs özenınıŋ boiynda IH-HI ǧasyrlyq arab tarihşysy Äl-Gardizidıŋ jazuy boiynşa Qimaq memleketınıŋ ülken qalasy bolǧan. Būl turaly akademik Bolat Kömekovtıŋ «Gosudarstvo kimakov IH-HI vv.» degen ırgelı kıtaby da jaryq körgen. Iаǧni, sol IH ǧasyrdyŋ özınde būl öŋırde mal jaiyp, şaşyrap jürgen türkıler ǧana emes, olardyŋ memleketı bolǧan... Öskemen qalasynyŋ öz ışınde de sol köne qalalardyŋ ızderı tabylyp jatyr. Mäselen, qalanyŋ kırpış zauytyna bara jatqan tūstaǧy jerden topyraq qazyp alyp jatqanda, talai bülınıp ketken qorǧandar tabylǧan. Būl – H ǧasyrǧa jatatyn qorǧandar. Odan tabylǧan zattar qazır oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynda tūr. Iаǧni, būl jerde orystar kelgenge deiın nemese kelgennen keiın de jergılıktı etnostyŋ tırşılıgı, tarihi sabaqtastyǧy joiylyp körgen joq» deidı arheolog.
Osylai oi tüigen belgılı zertteuşı qalanyŋ qamaldan bastalatyn toiyna tübegeilı qarsy bolady.
Ekınşı derek
Öskemen qazaqtardyŋ ejelgı qonysy ekenın däleldeu üşın jarǧaq qūlaǧy jastyqqa timei el kezgen taǧy bır aǧamyz –ölketanuşy Zeinolla Qaisenov. Sanaly ǧūmyryn tuǧan ölkenıŋ tarihy men ösken eldıŋ şynaiy şejıresıne arnaǧan qart tarihşy da Qimaqtar däurınen köp eskertkışter qalǧanyn ortaǧa tartady. Tıptı, aqsaqaldyŋ keibır derekterınde Öskemenge qamal saluşylar kelgen kezde būl jerde qandai adamdardyŋ mekendegenıne deiın körsetılgen.
«Jylandy auylynyŋ qart tūrǧyny Törehan aqsaqaldyŋ mälımetı boiynşa, arǧy atasy Qoramsaq Aqtasty (qazırgı Glubokoe kentı) auylynan Taiyntyǧa auylymen köşıp kelıp, Janai ruyna bi sailanǧan. Bıraq kärılıkten qaitys bolyp, onyŋ balasy Nauryzbai bilıkke ie bolyp, 1917 jyly keŋes ökımetı kelgende bosap qalyp quǧyndalǧandyqtan, 1920 jyldary qaşyp Öskemenge kelıp, Jylandyda tūryp qalady da 1932 jyly 86 jasynda sol auylǧa jerlenedı. Qoramsaqtyŋ tūsynda Ertıs özenınıŋ ekı jaǧynda Kökjarly Saryjomart atalatyn eldıŋ köpşılıgı, al Ülbınıŋ boiynda kerei auyldary köşıp-qonyp Ertıs boiyna qamaldar (krepost) saludyŋ nätijesınde qazaq auyldary yǧystyryldy. 1830-60 jyldary Bajyraqai degen adam Ertıstegı temır köpır tūrǧan jerdı bır auyl qazaqtarymen mekendep, 1950 jylǧa deiın Bajyraqai auyly atalyp, artynan orystardyŋ köptep qonystanuyna bailanysty «Levyi bereg» atalyp, atyn joiady. Qazırgı zamanymyzda Bajyraqaidan sanaǧanda 4-5 ata bolyp keletın ūrpaqtary on şaqty otbasy, köpşılıgı qazaq tılın ūmytqan. Mıne, būl naǧyz ölkenıŋ ötken tarihy».
Tura osyǧan ūqsas äŋgımenı qabyrǧaly qalamger Müsılım Qūmarbekūly da közı tırısınde san märte aityp edı. Ol kısınıŋ deregı boiynşa qazırgı Zaşita audany aumaǧynda būryn naiman elınıŋ Jakış degen baiy tūrypty. Jäkıştıŋ auylyna arnaiy sauda keruenderı kelıp toqtaityn. Keiın orys otarşylary kelgen soŋ baidyŋ auylyn Ertısten ötkızıp, qazırgı Atyǧai asuyna qonystandyrypty. Öŋır ruhaniiatyna sübelı üles qosqan qos ziialynyŋ būl ekı deregı de köp närsenı aŋǧartpai ma?!
Üşınşı derek
300 jyldyq toiǧa tübegeilı qarsy şyǧyp, nanymdy uäjın ortaǧa salyp jürgenderdıŋ bırı ärıptesımız Azamat Qasym. Ol feisbuk äleumettık jelısınde "Öskemen – 1000" degen aidarmen arnaiy zertteu dünielerın üzbei salyp keledı. Üşınşı deregımızge Azamattyŋ paraqşasyndaǧy myna jazbany ūsynaiyq.
«Būl – Öskemennıŋ ırgesındegı Menovnoe auylynan ekı şaqyrym jerden tabylǧan neolit däuırıne jatatyn äiel qorymynan şyqqan jädıgerler. Eskertkıştı 1993 jyly öskemendık arheolog Aleksandr Tkachev aşqan. Arheolog oblystyq tarihi-ölketanu muzeiıne ötkızgen esebınde būl aumaqty «Menevnoe HI qorymy» dep atap, äieldıŋ jas şamasy 40-50 (A.Baǧaşevanyŋ anyqtauynşa) dep körsetedı. Bır ǧajaby, äieldıŋ keude kiımı jaǧasyn qosa alǧanda iyǧynan jeŋıne deiın jūqa plastinka tärızdı süiekten kesıp, tesılıp jasalǧan japyraq formasyndaǧy äşekeilermen (olardyŋ sany – 240) bezendırılıptı. Beldıgı tört qatar salpynşaqtarmen bederlenıp, olardyŋ arasy 13 aqbökennıŋ aldyŋǧy kürek tısterımen bekıtılıp, beldıktıŋ oŋ jaǧyna kışkene sömke ılınıptı. Sömke ışınen josanyŋ kesegı, tas monşaqtar men kışkene ūlu qabyrşaǧy şyǧypty. Mūny sensasiialyq jaŋalyq deuge de bolady. «Osydan 3-4 myŋ jyl būryn ömır sürgen äielder qalai kiıngen?» degen saualǧa jauap taba alamyz. Äieldıŋ köilegı bızdıŋ boljauymyzşa, terıden tıgılgen sekıldı. Salpynşaqtardyŋ ornalasuy äieldıŋ kiımın restavrasiialauǧa mümkındık beredı. Eskertkıştıŋ qūndylyǧyn sözben aityp jetkızu qiyn. Tas däuırınıŋ soŋǧy kezeŋınde ömır sürgen būl äieldıŋ aqsüiekter äuletınen şyqqany anyq. Öŋırde būl kezeŋnıŋ eskertkışterı öte sirek», – dep jazady G.Kuş «Şyǧys Qazaqstan oblysy arheologiialyq eskertkışterınıŋ tızbesı» atty jinaqtaǧy maqalasynda.
Endeşe, öte sirek, özgeşe eskertkıştı aldaǧy uaqytta Şılıktıden tabylǧan Altyn adam sekıldı restavrasiialap, tamyrly tarihymyzdy paş etıp, jūrt nazaryna nege ūsynbasqa?!» dep jazdy jurnalist.
Basqa qalalar 1000 jyldyqtaryn atap ötıp jatqan Öskemen tarihy odan ärıge ketıp otyr. Tek qimaqtar däurınen berı 11 ǧasyr ötıptı. Oily oqyrman özıŋız aityŋyzşy, Öskemennıŋ 300 jyldyǧyn toilaiyq pa, älde türkılerdıŋ tüp mekenı bolǧan arda Altaidaǧy bas qalanyŋ myŋ jyldyǧyn toilaimyz ba?!
