Jastar tıl mädenietınıŋ saqtaluyna jauapkerşılıkpen qarauy tiıs

3062
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2023/11/zhastar-01.jpg
Tıl – qarym-qatynastyŋ, tūlǧalyq kommunikasiianyŋ qūraly, ūlttyŋ bailyǧy, mūralyq qūndylyq. Adamnyŋ oi-örısın, mädeni därejesın, aqyl-parasatyn, ruhani bailyǧyn körsetetın ajar da onyŋ reŋkınıŋ qanyq ta körkem boluy tūlǧanyŋ lingvistikalyq mädeninetıne bailanysty. Köptegen ǧylymi-pedagogikalyq ädebietterdı, merzımdı baspasöz aqparattaryn taldap-zerttei kele, bügıngı küngı jastarymyzdyŋ söz saptauy köŋıl audararlyq, tıptı köpşılıgınıŋ tıl mädenietı tömengı deŋgeide degen qorytyndy jasau – ǧylymi ızdenıstıŋ nätijesı. Zertteu nysany – jastar öz oilaryn dūrys, tüsınıktı etıp jetkıze almaidy, basy artyq bos sözderdı köp qoldanyp, oiyn şaşyratyp jıberedı, maǧynasy  joq  qate  qoldanystaǧy sözderdı jiı tılge tiek etedı.  Keibırı şalaǧai, özge tıldıŋ detaldaryn qosyp, aralastyra söilese, bırı jargon-dialektılermen söilegendı sän köredı. Būl mäsele turaly köptep aitylyp ta, jazylyp ta jatyr. Mysaly, pedagogika ǧylymynyŋ doktory İ. Nūǧymanov pen  Qaşqynbaeva:
«Oquşynyŋ jeke tūlǧa bolyp damuy men alǧan bılımın ıske asyruda söileu tılın, äreketın, söileu mädenietın, ädebın qalyptastyru pedagogikanyŋ qazırgı kezdegı kökeitestı mäselelerınıŋ bırı bolyp tabylady» - deidı. Bügıngı taŋda qazaq tıl bılımınıŋ özektı mäselelerınıŋ bırı – täuelsızdıŋ ūrpaqtarynyŋ tıl mädenietın köteru, sauatty jaza alatyn, öz oiyn aiqyn jetkıze alatyn azamat tärbieleu. Sondyqtan, tıl  mädenietıne  asa  qajettı,   maŋyzdy  salalardyŋ  bırı  - qūndy söz jäne onyŋ qoldanystaǧy  tazalyǧy.  Ana  tılımızge degen airyqşa qūrmet pen ystyq  sezımnıŋ  lebı  tanystyqta bırınşı taza  söileuden  baiqalady. 
V. Radlovtyŋ  «Qazaqtardyŋ  tılı  jatyq  ta  şeşen,ärı ötkır,  köbınese  ılıp-qaǧyp  sūraqpen  jauap  beruge  kelgende  taŋǧaŋdyrarlyqtai  oralymdy   söileidı. Kez  kelgenı,tıptı  sauatsyzdardyŋ   özı  ana  tılınde  fransuzdar men  orystardyŋ  därejesınde  söilei  bıledı »  dep tūjyrymdauynyŋ özı tegınnen emes.  Türkı tılterınıŋ teoretigı, ǧylymi ortaǧa belgılı  zertteuşını  taŋdandyrǧan  tıl önerınıŋ,  şeşendık, söz  bailyǧy men  tazalyǧynyŋ  bügıngı  künde  özektı  mäselege  ainalu qūbylysynyŋ özı tolyqqandy analizdı qajet etedı.  Al  tılşı-ǧalym   R. Syzdyqova: «Tıl mädenietı degenımız - sözderdı dūrys ornymen qoldanu (leksikalyq), dūrys qūrastyru (sintaksistık), dūrys qiiulastyru (morfologiialyq), dūrys dybystau (orfoepiialyq), sauatty jazu (orfografiialyq), tıldı äserlı etıp jūmsau(lingvostilistikalyq) normalaryn ūstanu, ornyqtyru, jetıldıru», - deidı. A.Baitūrsynov  bolsa:  söz  ūnamdy,  öŋdı  boluy  üşın  talǧaudyŋ  basty  şarty  -  söz  tazalyǧy, söz  dūrystyǧy, tıl  anyqtylyǧy, tıl  däldıgı  men  tıl  körnektılıgı,-dep  körsetedı.    Tıl tazalyǧy degende, oiymyzdyŋ, sözımızdıŋ böten, bögde elementtermen şūbarlanbai, äuezdı de jatyq, tabiǧi qalpyn saqtauyn talap etemız. Qandai adam bolmasyn, oi-örısınıŋ, bılımınıŋ, mädenietı men ruhani düniesınıŋ qanşalyqty ekenı onyŋ jazǧan jazuynan, söilegen sözınen de baiqaldy. «Kısıge qarap söz alma, sözıne qarap kısını al», - dep ūly Abai tegın aitpaǧan. Ana tılınıŋ mol bailyǧyn igergen, qūdıretıne tüsıngen, küşıne taǧzym etıp, bas igen adam özıne de, özgege de talap qoia alady, sözdı qalai bolsa solai qoldanuǧa jol bermeidı. Söz mädenietı men öz mädenietın qatar ūstap, ekeuın bırge älpeştep, qamqor bolsa, ana        tılıne degen süiıspenşılıgı arta tüserı dausyz.  
Pıkırler