Qaraǧaştyŋ batysynda «Qyzylbaidyŋ qyrmany» degen jer bar. «Būl jerde Sybannan şyqqan Qyzylbai egın egıp, qyrman salǧan desedı. Keiınnen mal-mülkı kämpeskelenıp, qyzyldarǧa qarsy köterılıstı basqarǧan...» degen äŋgımenı bala kezden jiı estuşı edık. Osy kıtapty jazu barysynda Aiagözde tūratyn Qyzylbaidyŋ Tūrdybai atty tıkelei ūrpaǧymen jüzdesıp, tömendegıdei derekterdı aludyŋ retı keldı:
«Qazaq jerınde 1928-29 jyldary bastalǧan ırı bailardy kämpeskelep, jer audaru jäne tap retınde joiu nauqany halqymyzdyŋ basyna ülken apat äkeldı. Şaruaqor qazaqtyŋ ata käsıbı – maly tartyp alynyp, halyq aştyq qūryǧyna ılındı. Mıne, el basyna osyndai qaratünek ornaǧan kezde, Keŋestık imperiiaǧa aşyq qarsy şyǧyp, qolyna qaru alǧan erler de boldy.
1929 jyldyŋ qys ışınde Aqsuat – öŋırınen şyqqan ruy Maltügel Qatyran, Maqatai, oqyǧan azamat mūǧalım Aqanǧali, Syban Qyzylbai, Serıkbai, Älıpbi sekıldı 60-70 bedeldı adam qasyna aqsuattyq Beisenbaiūly Töleubaidyŋ jıgıtterın qosyp köterılıske qatysady. Qisyqtyŋ Qarajalynda bekıngen olar qys boiy äldeneşe ret kelgen qyzyldardyŋ betın qaitarǧan. Köterılısşıler 1930 jyldyŋ jazynda özınen küşı äldeqaida basym ükımet äskerınen jeŋılıs tabady. Erlıkpen şaiqasta bırazy oqqa ūşyp, bırazy qolǧa tüsıp, Töleubai, Qyzylbai qorşaudan aman qūtylyp ketedı. Osynyŋ jalǧasyn Jäkula bolys, Şärıp Sadyhan bastaǧan qaruly qaqtyǧystary tapqan. 1931 jyly Qytaiǧa ötpek bolǧan 700-den astam şaŋyraqty Kökpektı audandyq GPU bastyǧynyŋ orynbasary Rostchenko bastaǧan qyzyl jendetter Tarbaǧataidyŋ Saryşoqy asuynda tosyp jatyp, üş jüz seksen adamdy pulemettıŋ jemıne ūşyratady. Al Töleubai bolsa sol betı Qytai asyp ketıp, sonda dünie salady.
Osyndai atys-şabystyŋ bırınde bır jıgıt mert bolady. Qyzyldar terıs nasihat jürgızu piǧylymen, özderı öltırse de, «aǧaŋdy öltırgen bandylar» dep ötırık jala jauyp, marqūmnyŋ qaryndasy Märua qyzǧa el aralatqyzyp, joqtau aitqyzǧan:
Töleubai basşy, Qatyran,
Maqatai zalym, antūrǧan.
Momynǧa tiıp zalalyŋ,
Naqaqtan aǧam atylǧan.
Aqanǧali, Serıkbai,
Közım kördı şerıktı-ai.
Osylarǧa ökımet,
Ne qylsa da erıktı-ai.
Qasymnyŋ ūly Älıpbi,
Qarajaldan tıktıŋ üi.
Ökımetke oq atqan,
Osylarda bar ma mi?
Sybannan kelgen Qyzylbai,
Qaiǧymen köŋılım būzyldy-ai.
Qolǧa tüspei kete me,
Myŋ jasaǧan qūzǧyndai?![6]
Osylai dep sol qoǧamda jaǧymsyz adam qylyp körsetuge tyrysqanymen bügıngı taŋda Qyzylbaidai batyrlarymyzdyŋ şynaiy beinesı qaita aşylyp, ruhymyz oianyp, tarihymyz jaŋǧyryp jatyr.
Qaraǧaştyŋ töŋıregınde atalas Şektıbai, Işpekbai,Toqtanailardyŋ beiıtterı bar, «Qyzylbaidyŋ ziraty qaida?» degen zaŋdy sūraq tuyndaidy. Tıkelei ūrpaǧy Qyzylbaev Tūrdybaidyŋ aituynşa: «Qyzylbai babamyzdyŋ jatqan jerı Ürjar audanyndaǧy taularda. «Qyzyldar» onyŋ basyna at basyndai altyn tıgedı. Qyzylbai Qytaiǧa asyp bara jatqanda kenetten hälı naşarlap, «Menıŋ süiegımdı jerlegen soŋ, jermen-jeksen qylyp tegısteŋder», – dep ösiet qaldyrypty».
Aiagöz audany, Aqşäulı auylynyŋ tūrǧyny Bekbaev Beiıshan Qaiyrhanūly 1948 jyly QHR Şaǧantoǧai jerınde tuǧan.1968 jyly Myŋbūlaq orta mektebın bıtırgen.1974-75 jyldary Semeidıŋ bır jyldyq körkem önerpazdar jetekşısın baian aspaby boiynşa bıtırgen. 1973- 2010 j.j. auyldyq mädeniet üiınde klub meŋgeruşısı, Aqşäulı orta mektebınde muzyka pänınen sabaq bergen. Köptegen änderdıŋ avtory. Osy taŋda zeinetker, aqylman aqsaqaldardyŋ sanatynda. Ol özınıŋ ülkenderdıŋ aituymen jadyna toqyǧan kelesı derekterdı köldeneŋ tartady: «Qalyŋ Naimannyŋ Syban ruynan taraityn Täŋırbergenūly Qyzylbaidyŋ Eŋse, Mūsa, İsa degen üş ūly jäne Güljan, Gülǧaişa, Nūrǧaişa, Biǧaişa esımdı qyzdary bolǧan. Menıŋ atam Bekbai Qyzylbaidyŋ Güljan esımdı qyzyn alǧan.
Güljan Qyzylbaiqyzy
Nūrǧaişa Qyzylbaiqyzy
Men Güljan äjemnıŋ tärbiesınde bolyp, äŋgımelerın bala jasymnan jadyma qūiyp östım. Äjem er mınezdı, sūŋǧaq boily adam edı. Zūlmat jyldary bızdıŋ Bekbaevtar äuletın aman alyp qalyp, ösırgen äjemızdıŋ basynan ötken auyrpaşylyǧy jaily aitqan äŋgımelerı älı esımde: «1932 jyly «kompeskeleu» bastalǧanda Sybannyŋ Edıl degen atasynan, onyŋ ışınde Jirennen taraityn Mamyrbek Täuırbekūly, Tökenbaidan taraityn Şärıpūly Tıleuhan atalarymyz da ürkınmen bırge jiyrma şaqty otbasyny bastap amalsyz Qytaiǧa köşedı. Tarbaǧataidyŋ Ökpetı taularyna jetıp, tünde jasyrynyp jatqan kezde Tortai degen tuysy şauyp kelıp: «Qazır sender bır amal tappasaŋdar, taŋ ata salysymen Sergiopoldegı «NKVD» bastyǧy Sergei Chipisin bastaǧan otriad, ışınde ekı pulemetşısı bar, qaruly toppen kelıp senderdı besıktegı balalaryŋa deiın qyrady. Aldymen sol ajal şaşqan ekı ajdahadan arylmasaŋdar, jer qūşasyŋdar», – deidı.
Qolyna besatar myltyǧyn alǧan Mamyrbek «Men saǧan beikünä säbi men qauqarsyz qariialarǧa oq atqandy körseteiın», – dep bauyry Tıleuhandy alyp, biık taudyŋ basyna şyǧyp, jol toridy. Aitqandai -aq, taŋ ata salysymen şauyp jetken qyzyl otriad attarynan tüsıp, joldyŋ şetıne pulemetterın ornata bastaidy. Qūralaidy közge atqan ekı mergen ekeuın qalpaqtai tüsıredı. Esı şyqan Chipisinnıŋ qaruly otriady apyr - topyr kerı qaşqanda taǧy da bır-ekeuın jairatady da, tūtqynǧa tüsken bır sarbazyn bailap-matap özderımen bırge alyp ketedı. Mınezı qiqarlau Tıleuhan atamyz oǧan tısın qairap: «Myna kökköz ittıŋ balasyn tamaqqa ortaq qylmai atyp tastaiyn ba?», – dep tap - tap beredı eken. Mamyrbek atamyz jas sarbazǧa araşa tüsıp, şekaraǧa jetkenşe (kepıldık retınde) bırge ūstap, şekaraǧa jaqyndaǧanda ony bosatyp jıberıptı. Quǧynşylar qaptap, tūs –tūstan qorşai tüsedı. Nūrǧazynyŋ 90 jastaǧy Qalaiy degen bäibışesı äbden qaljyrap, jüruden qalady. «Menıŋ kärı süiegımdı süirelemei osy jerde qaldyryp, öz bastaryŋnyŋ amandyǧyn oilaŋdar, balalarym!», – dep kemseŋdeidı. Amalsyzdan Qalaiy äjeidı tastyŋ quysyna otyrǧyzyp tastap ketuge mäjbür bolady. Güljan apamyzdyŋ astyndaǧy aty da boldyryp, jüruden qalady. Sol kezde Mamyrbek: «Güljan, Bekbaidyŋ şaŋyraǧyn qūlatpaiyq, Qaiyrhandy bızge ber», – dep bes jastaǧy Qaiyrhandy Qyzylbaidyŋ jiyrma jastaǧy Orazbai degen ūlyna mıŋgestırıp jıberedı. Güljan apamyz atyn jaiau jetektep kele jatqanda Sergeidıŋ äskerıne ūstalyp, Ürjardyŋ türmesıne qamalady. Odan bosap şyqqanda, qyzyldar «Äi qatyn, Qytaiǧa qarai ketseŋ atamyz, Aiagözge qarai kerı qaitsaŋ tırı qalasyŋ», – deidı. Sodan Güljan apamyz Aiagözge qaita kelıp Qyzylbaidan qalǧan ekı sıŋılın tauyp alyp, solardy panalaidy. Balasy men tuystaryn saǧynǧan ol täuekel dep qaitadan Qytaiǧa ötudı josparlaidy. Sol kezderı Sergiopolde Qyzyl äskerdıŋ maŋyzdy kazarmalarynyŋ bırı ornalasqan edı. Sol bekınıstıŋ maŋynan aǧatyn Aiagöz özenınıŋ jaǧasyndaǧy qalyŋ şılıkke jasyrynyp, äskerdıŋ kırıp-şyǧatyn uaqytyn, at bailaityn jerlerın, mınıske küilı jylqylaryn anyqtap alady. Su tasyp jatqan köktem mezgılde jolǧa qorjyn, kiım-keşegın daiyndap, kazarmadaǧy küzetşılerge bıldırmei jylqynyŋ ışındegı eŋ jüirıgın erttep, mınedı de Aiagöz suyna qoiyp ketedı. Güljan apa sol qaşqannan Şäueşek bazaryna jetıp, tuystarymen ketken Qaiyrhan balasyn ızdestıredı. Sol jerde bır tanysy kezıgıp, süiınşı sūrap: «Balaŋ aman, Ergeitı degen jerde», – deidı. Quanyştan köz jasyn tökken ana baiǧūs, atynyŋ üstındegı aǧylşyn ertoqymyn satyp, süiınşısın beredı. Ergeitıge barsa besık toi bolyp jatyr eken. Sol jerde aǧaiyn - tuys, balasymen jylap körısedı. Qaltasynda qalǧan qarajatqa Qaiyrhandy baqqan Rauiia degen apaǧa alǧysyn jaudyryp, syi-siiapatyn jasapty.
Mamyrbek, Tıleuhan Ergeitıde qystap şyǧady da tuystaryn tügendeu üşın ata qonys Otiiarǧa qaita keledı. Jandaryna üşınşı bolyp Mamyrbektıŋ bır baldyzy ılesedı. Qaitar jolda taǧy da atys - şabys, quǧynǧa ūşyraidy. Joǧarydan «bandy Mamyrbektı» tūtqyndau turaly būiryq alǧan S.Chipisinnıŋ qaruly qoly taǧy da aŋdyp, ızderıne tüsedı. Ökpetınıŋ tūrǧy-tūrǧycyna şyǧyp, saqtyqpen jortuyldauǧa tura keledı. Bır mezette şaŋyn budaqtatyp quǧynşylar da körınedı. Kıleŋ äskeri formaly orystardyŋ arasynda, üstıne ton, basyna tymaq, aiaǧyna saptama etık kigen bır qazaq jıgıtı jol bastap keledı eken. «Osy qanışerlerge jol körsetıp jürgen sendei satqyndy bırınşı jairataiyn», – dep qarauylǧa alady. Bıraq: «İt te bolsa qazaq qoi» dep ony aiap, ölımge qimaidy. Qalǧanyn qūralaidy közge atqan Tıleuhan ekeuı közdı aşyp-jūmǧanşa at bauyryna tüsıredı. Qazaqşa kiıngenı ǧana aman qalyp, kerı qaşady. Keiınnen belgılı bolǧandai sol ajaldan qalǧan adam Sergei Chipisinnıŋ özı eken.
Olar san qaterden aman ötıp, Otiiarǧa jetedı. Bırde tūmandy künı jaqtan ekı salt atty kele jatady. Olar Sergiopoldegı mūǧalım tuysy Tüsıphan men Qojahmet edı. Ydyrysov Qojahmet degen Sänkemır tauynyŋ etegındegı Batpaqty özenınıŋ boiynda ornalasqan «Stalin» kolhozyna alǧaş mektep saluǧa yqpal bolǧan aǧartuşy mūǧalım.
Qojahmettıŋ basynda qyzyl äskerdıŋ şoşaq qalpaǧy bar eken. Mamyrbek «atpaŋdar» degenşe bolmai, baldyzy oilanbastan şürıppenı basyp jıberedı de, Qojahmettı mert qylady. Tüsıphan: «Būl beibaqtyŋ eşqandai jazyǧy joq, Qytaidaǧy tuystaryn ızdestıru üşın, sızdermen jolyǧuǧa kele jatyr edı», – deidı. Marqūmdy astyndaǧy atymen özenge tastaidy. Tüsıphan qaitadan Sergiopolge kelgende Qojahmettıŋ joqtauşylary aryzdanyp, ony sūraqqa alady. Sonda Tüsıphan: «Qojahmet orta jolda Qaraǧaştaǧy tuystaryna qarai ketken, men Otiiarǧa qarai jol tarttym», - dep aqtalǧan bolady. Bıraq, bır top adammen türmege qamalyp, aidauǧa tüsken Tüsıphan qaita oralmaidy. Oqiǧaǧa qatysy bar delıngen osy adamdardyŋ qudalanuyna sebep bolǧan Keŋes ökımetınıŋ Sergiopoldegı jūmysşy şarua deputattarynyŋ töraǧasy Janamanov Mūhamedi 1938 jyly özı de «halyq jauy» bolyp atylyp ketedı.
Mamyrbekter bıraz tuystaryn ertıp, qaita Qytaiǧa ötedı. Atamekennen kelgen jerlesterınen Tüsıphannyŋ türmege qamalyp, ız-tüzsız ketkenın estidı. Sol kezde mınezı şodyrlau Tıleuhan : «Senıŋ kesırıŋnen qanşama tuysym kettı, Tüsıphan bauyrym da jazyqsyz qor boldy», – dep Mamyrbektıŋ baldyzyna tūra ūmtylypty. Aǧaiyn araşaǧa tüsıp, jas jıgıttı alyp qalady. Bıraq kekşıl de suyqqandy Tıleuhan Qojahmettı öltırıp,Tüsıphanǧa kesırı tigen jıgıtke maza bermei qoiypty. Amaly tausylǧan ol qaitadan atajūrtqa ötpekke bel buady. Osy mezette Tıleuhan da ızınşe bır - ekı kün joq bolyp ketedı. Artynan «Mamyrbektıŋ baldyzy şekaraǧa jetpei mert bolypty» degen habar keledı. Güljan apa öz qainysy Tıleuhannyŋ esımın äzıldep «Şūbar it» dep atapty. Keiınge deiın «Mamyrbektıŋ baldyzynyŋ tübıne jetken osy «Şūbar» dep aityp otyratyn. Güljan apamyz 1959 jyly Qytaidyŋ Şaǧantoǧai audanyndaǧy Jünjürek degen jerde qaitys boldy.
Jiyrma şaqty şaŋyraqty Qytaiǧa deiın aman-sau jetkızgen Mamyrbek, 1955 jyly qaitadan ata jūrty Otiiar, Qaraǧaşqa keledı.
Auyl aqsaqaldary, köz körgenderdıŋ aituynşa: «Mamyrbek közı ötkır, tüsı suyq, mınezı auyr, zor adam bolypty. Közdı aşqaly at üstınde ǧūmyry ötken ol, şau tartqan şaǧynda da salt jürgendı ūnatqan. Alasapyran zamanda soŋynan quǧan dūşpandy at bauyrynan atyp qūlatatyn qas mergen bolmaǧanda ol tırı qalyp, ūrpaq süietın be edı? Ömırı atys-şabys, quǧyn-sürgınde ötken ol, keiıngı beibıt zamanda da tehnikanyŋ ünı «tars» ete qalsa boldy būrynǧy oqtan tyǧylatyn ädetı boiynşa, lezde at bauyryna auyp ketedı eken.
Auyl şetınde bır top jıgıtter myltyqpen qūmyra közdep ata almai jüredı. Sol mezette qorjynynda azyq-tülıgı bar Mamyrbek sol maŋnan ötıp bara jatady. Balalarǧa tıstenıp söileitın ädetımen «Berıŋder, besatardy, ony olai atpaidy»,- dep auyzyn jiyp alǧanşa bolmai, qas-qaǧym sätte-aq bırneşe qūmyranyŋ külparşasyn şyǧaryp, atyn tebınıp kete barǧan.
Ziraty Otiiarda. Mamyrbektıŋ bäibışesınen Jaqsylyq tuady, ekınşı äielınıŋ esımı Bırjan, ziraty Qaraǧaşta, Jaqsylyqpen qatar jatyr. Jaqsylyqtyŋ bäibışesı Külbaran közı aşyq, ısker adam bolǧandyqtan Qytaida zäŋgılık bilıktı atqarǧan» , – deidı.
Osy kıtapqa aqyl-keŋesın aityp, jazba derekterın ūsynǧan aiagözdık qart qalamger Qaiyrtai Qajyǧūlov Mamyrbek turaly: «Mamyrbek menıŋ anam Qamilanyŋ atalas tuysy eken. Menıŋ äkem Qajyǧūl orta şaruasy bar molda adam bolǧan. Mamyrbektermen bırge ol da konfeskege ūşyrap, türmege qamalǧan. Bıraz jyl qamauda bolyp, bostandyqqa şyqqan soŋ abaqtyda jabysqan kök jötel kesırınen köz jūmdy. Ziraty Kökterek degen jerde. Menıŋ bıletınım, Mamyrbek orta şaruasy bar, jaujürek, mergen adam bolǧan. Konfiskasiia jyldary Sybannyŋ Qyzylbaiy bastaǧan Aiagöz, Jarma, Şūbartau, Aqsuat, Abaidyŋ er azamattary bas qosa qarulanyp, bolşevikterge qarsy şyqqan. Aqşataudyŋ Sandyqtasynyŋ töbesıne şep qūryp, ūzynnan-ūzaq şūŋqyr qazyp, tastan qalqa jasap bekınıp, atysyp aldyrmai qoiǧan oryndary älı bar.
Bıraq şitı myltyq, qylyşpen jaraqtanǧan topty basu üşın qūramynda pulemetşılerı bar «NKVD» otriadtary men qaru-jaraq, oq-därı, azyq-tülıkpen qamtamasyz etılgen kedei tabynyŋ ökılderı jūmyldyrylady. Küşterı teŋ bolmasa da, barynşa qarsylyq tanytyp baqqan köterılısşıler jan sauǧalai jürıp ūrysuǧa mäjbür bolady. Auyldaǧy eŋbektegen baladan eŋkeigen kärıge qauıp töngen soŋ Qyzylbai, Mamyrbekter tuystaryn tügendep Qytaiǧa ötken.
Auyl azamaty Balbazarov Jasbolat Sarjomartūlynyŋ aituy boiynşa mynandai derekter alyndy. Apam Nūrǧaişa Qyzylbaiqyzy atam ekeuınıŋ basynan ötken künderdı eske alyp otyratyn.
Atajūrttary Otiiar, Aqbastauda atalas adamdar sai saiyn ekı - üş şaŋyraqtan qatar-qatar otyrǧan eken. Aq patşa zamanynyŋ da, Qyzyl Keŋes kezeŋınıŋ de kuäsı bolǧan olardyŋ bastarynan nebır oqiǧalar ötıptı.
Aq patşasy qūlap, Annenkov, Dutovşylardyŋ qalyŋ äskerı Otiiar tauy, Aiagöz özenınıŋ boiyndaǧy jazyqsyz auyldardy qyryp, aş qasqyrşa talaǧanyn körgen. Keiınnen qyzyldar kelıp, elge teŋdık alyp beremız dep jaŋa ökımet ornatyp jatty. Bes sausaq bırdei emes, bırı aqylmen ügıt- nasihat jürgızıp, halyqty beibıt kelısımge şaqyrsa, keibır şolaq belsendıler qolyma bilık tidı me, joq pa degendei asyra sıltedı. Maldaryn dörekı jolmen tärkılep, tıptı qaru kezenıp mert ettı. Osyndai qysymǧa tözbegen Qyzylbai äkem qolyna qaru aluǧa mäjbür boldy. Qyzylbai köterılısınıŋ beldı müşelerı Sybannan taraityn Edıl ata ūrpaqtary Mamyrbek, Tıleuhan esımdı batyr ärı mergen adamdar bolǧan desedı. Mergendıgı sonşalyq alysta köldeneŋ ötıp bara jatqan aŋdy közdemei-aq atyp alady eken. Ata jūrttary Qarabūlaq, Otiiar, Aiǧyrjal eldı-mekenı.
«Aşa tūiaq qalmasyn, asyra sılteu bolmasyn», – dep ūrandaǧan «kämpeskeleu» kezeŋınde Mamyrbek ıspettı auqatty adamdar öz maŋdai terımen tapqan malyn qoldan beruge qarsy bolady. Olardy jazalauǧa şyqqan ««NKVD» otriadynyŋ bastyǧyn özın qorǧau maqsatynda atyp öltırıp ketedı. Sodan küie jaǧylyp, «Bandy Mamyrbek» atanady. Oqiǧa bylai bolǧan.
«NKVD» ofiserı sälem joldap: «Beibıt jolmen kelısımge keleiık. Qaruyŋdy tastap, jalǧyz kel», – degen talap qoiady. Bıraq özı jeŋıne tapanşa tyǧyp, bır top nökerın qaltarysqa jasyryp keledı. Mamyrbek äielın taiau jerge qaldyryp, aitylǧan uäde boiynşa jalǧyz barady. Işı bır bälenı sezgendei şolaq besataryn taqymyna jasyra keledı. Qyzyl jendet özınıŋ aram piǧylyn jüzege asyrmaqşy bolyp, jeŋınıŋ ışındegı qaruyn şyǧara almai qolyn sılkılep tūrǧanda, onyŋ oiyn sezgen Mamyrbek taqymyndaǧy besataryn suyrmastan qaq şekeden qaǧyp salady. Bolǧan oqiǧany syrtynan baqylap tūrǧan nökerler tasyrlatyp qua jönelgende, äielıne oq tiıp, jaralanady. Äielın bır jartastyŋ tübıne qaldyryp, ızın jasyryp qaita kelse, demı üzılıp ketken eken. Qyzyldar marqūmnyŋ altyn äşekeilerın tügeldei sypyryp tonap ketıptı. Mamyrbek äielın jerleidı de, jiyrma şaqty otbasyny Tarbaǧatai, Ökpetı arqyly Qytai jaqqa asu üşın jol bastap ketedı. Sergiopoldegı «NKVD»-nyŋ ofiserı Sergei Chipisin alaman äskermen ızderıne tüsedı. Sergei qanışerdıŋ – qanışerı eken. Qytaiǧa qarai ötıp bara jatqan talai adamdaryn besıktegı balasyna deiın öltırıp, qyryp salypty.
Güljan Qyzylbaiqyzy
Nūrǧaişa Qyzylbaiqyzy
Men Güljan äjemnıŋ tärbiesınde bolyp, äŋgımelerın bala jasymnan jadyma qūiyp östım. Äjem er mınezdı, sūŋǧaq boily adam edı. Zūlmat jyldary bızdıŋ Bekbaevtar äuletın aman alyp qalyp, ösırgen äjemızdıŋ basynan ötken auyrpaşylyǧy jaily aitqan äŋgımelerı älı esımde: «1932 jyly «kompeskeleu» bastalǧanda Sybannyŋ Edıl degen atasynan, onyŋ ışınde Jirennen taraityn Mamyrbek Täuırbekūly, Tökenbaidan taraityn Şärıpūly Tıleuhan atalarymyz da ürkınmen bırge jiyrma şaqty otbasyny bastap amalsyz Qytaiǧa köşedı. Tarbaǧataidyŋ Ökpetı taularyna jetıp, tünde jasyrynyp jatqan kezde Tortai degen tuysy şauyp kelıp: «Qazır sender bır amal tappasaŋdar, taŋ ata salysymen Sergiopoldegı «NKVD» bastyǧy Sergei Chipisin bastaǧan otriad, ışınde ekı pulemetşısı bar, qaruly toppen kelıp senderdı besıktegı balalaryŋa deiın qyrady. Aldymen sol ajal şaşqan ekı ajdahadan arylmasaŋdar, jer qūşasyŋdar», – deidı.
Qolyna besatar myltyǧyn alǧan Mamyrbek «Men saǧan beikünä säbi men qauqarsyz qariialarǧa oq atqandy körseteiın», – dep bauyry Tıleuhandy alyp, biık taudyŋ basyna şyǧyp, jol toridy. Aitqandai -aq, taŋ ata salysymen şauyp jetken qyzyl otriad attarynan tüsıp, joldyŋ şetıne pulemetterın ornata bastaidy. Qūralaidy közge atqan ekı mergen ekeuın qalpaqtai tüsıredı. Esı şyqan Chipisinnıŋ qaruly otriady apyr - topyr kerı qaşqanda taǧy da bır-ekeuın jairatady da, tūtqynǧa tüsken bır sarbazyn bailap-matap özderımen bırge alyp ketedı. Mınezı qiqarlau Tıleuhan atamyz oǧan tısın qairap: «Myna kökköz ittıŋ balasyn tamaqqa ortaq qylmai atyp tastaiyn ba?», – dep tap - tap beredı eken. Mamyrbek atamyz jas sarbazǧa araşa tüsıp, şekaraǧa jetkenşe (kepıldık retınde) bırge ūstap, şekaraǧa jaqyndaǧanda ony bosatyp jıberıptı. Quǧynşylar qaptap, tūs –tūstan qorşai tüsedı. Nūrǧazynyŋ 90 jastaǧy Qalaiy degen bäibışesı äbden qaljyrap, jüruden qalady. «Menıŋ kärı süiegımdı süirelemei osy jerde qaldyryp, öz bastaryŋnyŋ amandyǧyn oilaŋdar, balalarym!», – dep kemseŋdeidı. Amalsyzdan Qalaiy äjeidı tastyŋ quysyna otyrǧyzyp tastap ketuge mäjbür bolady. Güljan apamyzdyŋ astyndaǧy aty da boldyryp, jüruden qalady. Sol kezde Mamyrbek: «Güljan, Bekbaidyŋ şaŋyraǧyn qūlatpaiyq, Qaiyrhandy bızge ber», – dep bes jastaǧy Qaiyrhandy Qyzylbaidyŋ jiyrma jastaǧy Orazbai degen ūlyna mıŋgestırıp jıberedı. Güljan apamyz atyn jaiau jetektep kele jatqanda Sergeidıŋ äskerıne ūstalyp, Ürjardyŋ türmesıne qamalady. Odan bosap şyqqanda, qyzyldar «Äi qatyn, Qytaiǧa qarai ketseŋ atamyz, Aiagözge qarai kerı qaitsaŋ tırı qalasyŋ», – deidı. Sodan Güljan apamyz Aiagözge qaita kelıp Qyzylbaidan qalǧan ekı sıŋılın tauyp alyp, solardy panalaidy. Balasy men tuystaryn saǧynǧan ol täuekel dep qaitadan Qytaiǧa ötudı josparlaidy. Sol kezderı Sergiopolde Qyzyl äskerdıŋ maŋyzdy kazarmalarynyŋ bırı ornalasqan edı. Sol bekınıstıŋ maŋynan aǧatyn Aiagöz özenınıŋ jaǧasyndaǧy qalyŋ şılıkke jasyrynyp, äskerdıŋ kırıp-şyǧatyn uaqytyn, at bailaityn jerlerın, mınıske küilı jylqylaryn anyqtap alady. Su tasyp jatqan köktem mezgılde jolǧa qorjyn, kiım-keşegın daiyndap, kazarmadaǧy küzetşılerge bıldırmei jylqynyŋ ışındegı eŋ jüirıgın erttep, mınedı de Aiagöz suyna qoiyp ketedı. Güljan apa sol qaşqannan Şäueşek bazaryna jetıp, tuystarymen ketken Qaiyrhan balasyn ızdestıredı. Sol jerde bır tanysy kezıgıp, süiınşı sūrap: «Balaŋ aman, Ergeitı degen jerde», – deidı. Quanyştan köz jasyn tökken ana baiǧūs, atynyŋ üstındegı aǧylşyn ertoqymyn satyp, süiınşısın beredı. Ergeitıge barsa besık toi bolyp jatyr eken. Sol jerde aǧaiyn - tuys, balasymen jylap körısedı. Qaltasynda qalǧan qarajatqa Qaiyrhandy baqqan Rauiia degen apaǧa alǧysyn jaudyryp, syi-siiapatyn jasapty.
Mamyrbek, Tıleuhan Ergeitıde qystap şyǧady da tuystaryn tügendeu üşın ata qonys Otiiarǧa qaita keledı. Jandaryna üşınşı bolyp Mamyrbektıŋ bır baldyzy ılesedı. Qaitar jolda taǧy da atys - şabys, quǧynǧa ūşyraidy. Joǧarydan «bandy Mamyrbektı» tūtqyndau turaly būiryq alǧan S.Chipisinnıŋ qaruly qoly taǧy da aŋdyp, ızderıne tüsedı. Ökpetınıŋ tūrǧy-tūrǧycyna şyǧyp, saqtyqpen jortuyldauǧa tura keledı. Bır mezette şaŋyn budaqtatyp quǧynşylar da körınedı. Kıleŋ äskeri formaly orystardyŋ arasynda, üstıne ton, basyna tymaq, aiaǧyna saptama etık kigen bır qazaq jıgıtı jol bastap keledı eken. «Osy qanışerlerge jol körsetıp jürgen sendei satqyndy bırınşı jairataiyn», – dep qarauylǧa alady. Bıraq: «İt te bolsa qazaq qoi» dep ony aiap, ölımge qimaidy. Qalǧanyn qūralaidy közge atqan Tıleuhan ekeuı közdı aşyp-jūmǧanşa at bauyryna tüsıredı. Qazaqşa kiıngenı ǧana aman qalyp, kerı qaşady. Keiınnen belgılı bolǧandai sol ajaldan qalǧan adam Sergei Chipisinnıŋ özı eken.
Olar san qaterden aman ötıp, Otiiarǧa jetedı. Bırde tūmandy künı jaqtan ekı salt atty kele jatady. Olar Sergiopoldegı mūǧalım tuysy Tüsıphan men Qojahmet edı. Ydyrysov Qojahmet degen Sänkemır tauynyŋ etegındegı Batpaqty özenınıŋ boiynda ornalasqan «Stalin» kolhozyna alǧaş mektep saluǧa yqpal bolǧan aǧartuşy mūǧalım.
Qojahmettıŋ basynda qyzyl äskerdıŋ şoşaq qalpaǧy bar eken. Mamyrbek «atpaŋdar» degenşe bolmai, baldyzy oilanbastan şürıppenı basyp jıberedı de, Qojahmettı mert qylady. Tüsıphan: «Būl beibaqtyŋ eşqandai jazyǧy joq, Qytaidaǧy tuystaryn ızdestıru üşın, sızdermen jolyǧuǧa kele jatyr edı», – deidı. Marqūmdy astyndaǧy atymen özenge tastaidy. Tüsıphan qaitadan Sergiopolge kelgende Qojahmettıŋ joqtauşylary aryzdanyp, ony sūraqqa alady. Sonda Tüsıphan: «Qojahmet orta jolda Qaraǧaştaǧy tuystaryna qarai ketken, men Otiiarǧa qarai jol tarttym», - dep aqtalǧan bolady. Bıraq, bır top adammen türmege qamalyp, aidauǧa tüsken Tüsıphan qaita oralmaidy. Oqiǧaǧa qatysy bar delıngen osy adamdardyŋ qudalanuyna sebep bolǧan Keŋes ökımetınıŋ Sergiopoldegı jūmysşy şarua deputattarynyŋ töraǧasy Janamanov Mūhamedi 1938 jyly özı de «halyq jauy» bolyp atylyp ketedı.
Mamyrbekter bıraz tuystaryn ertıp, qaita Qytaiǧa ötedı. Atamekennen kelgen jerlesterınen Tüsıphannyŋ türmege qamalyp, ız-tüzsız ketkenın estidı. Sol kezde mınezı şodyrlau Tıleuhan : «Senıŋ kesırıŋnen qanşama tuysym kettı, Tüsıphan bauyrym da jazyqsyz qor boldy», – dep Mamyrbektıŋ baldyzyna tūra ūmtylypty. Aǧaiyn araşaǧa tüsıp, jas jıgıttı alyp qalady. Bıraq kekşıl de suyqqandy Tıleuhan Qojahmettı öltırıp,Tüsıphanǧa kesırı tigen jıgıtke maza bermei qoiypty. Amaly tausylǧan ol qaitadan atajūrtqa ötpekke bel buady. Osy mezette Tıleuhan da ızınşe bır - ekı kün joq bolyp ketedı. Artynan «Mamyrbektıŋ baldyzy şekaraǧa jetpei mert bolypty» degen habar keledı. Güljan apa öz qainysy Tıleuhannyŋ esımın äzıldep «Şūbar it» dep atapty. Keiınge deiın «Mamyrbektıŋ baldyzynyŋ tübıne jetken osy «Şūbar» dep aityp otyratyn. Güljan apamyz 1959 jyly Qytaidyŋ Şaǧantoǧai audanyndaǧy Jünjürek degen jerde qaitys boldy.
Jiyrma şaqty şaŋyraqty Qytaiǧa deiın aman-sau jetkızgen Mamyrbek, 1955 jyly qaitadan ata jūrty Otiiar, Qaraǧaşqa keledı.
Auyl aqsaqaldary, köz körgenderdıŋ aituynşa: «Mamyrbek közı ötkır, tüsı suyq, mınezı auyr, zor adam bolypty. Közdı aşqaly at üstınde ǧūmyry ötken ol, şau tartqan şaǧynda da salt jürgendı ūnatqan. Alasapyran zamanda soŋynan quǧan dūşpandy at bauyrynan atyp qūlatatyn qas mergen bolmaǧanda ol tırı qalyp, ūrpaq süietın be edı? Ömırı atys-şabys, quǧyn-sürgınde ötken ol, keiıngı beibıt zamanda da tehnikanyŋ ünı «tars» ete qalsa boldy būrynǧy oqtan tyǧylatyn ädetı boiynşa, lezde at bauyryna auyp ketedı eken.
Auyl şetınde bır top jıgıtter myltyqpen qūmyra közdep ata almai jüredı. Sol mezette qorjynynda azyq-tülıgı bar Mamyrbek sol maŋnan ötıp bara jatady. Balalarǧa tıstenıp söileitın ädetımen «Berıŋder, besatardy, ony olai atpaidy»,- dep auyzyn jiyp alǧanşa bolmai, qas-qaǧym sätte-aq bırneşe qūmyranyŋ külparşasyn şyǧaryp, atyn tebınıp kete barǧan.
Ziraty Otiiarda. Mamyrbektıŋ bäibışesınen Jaqsylyq tuady, ekınşı äielınıŋ esımı Bırjan, ziraty Qaraǧaşta, Jaqsylyqpen qatar jatyr. Jaqsylyqtyŋ bäibışesı Külbaran közı aşyq, ısker adam bolǧandyqtan Qytaida zäŋgılık bilıktı atqarǧan» , – deidı.
Osy kıtapqa aqyl-keŋesın aityp, jazba derekterın ūsynǧan aiagözdık qart qalamger Qaiyrtai Qajyǧūlov Mamyrbek turaly: «Mamyrbek menıŋ anam Qamilanyŋ atalas tuysy eken. Menıŋ äkem Qajyǧūl orta şaruasy bar molda adam bolǧan. Mamyrbektermen bırge ol da konfeskege ūşyrap, türmege qamalǧan. Bıraz jyl qamauda bolyp, bostandyqqa şyqqan soŋ abaqtyda jabysqan kök jötel kesırınen köz jūmdy. Ziraty Kökterek degen jerde. Menıŋ bıletınım, Mamyrbek orta şaruasy bar, jaujürek, mergen adam bolǧan. Konfiskasiia jyldary Sybannyŋ Qyzylbaiy bastaǧan Aiagöz, Jarma, Şūbartau, Aqsuat, Abaidyŋ er azamattary bas qosa qarulanyp, bolşevikterge qarsy şyqqan. Aqşataudyŋ Sandyqtasynyŋ töbesıne şep qūryp, ūzynnan-ūzaq şūŋqyr qazyp, tastan qalqa jasap bekınıp, atysyp aldyrmai qoiǧan oryndary älı bar.
Bıraq şitı myltyq, qylyşpen jaraqtanǧan topty basu üşın qūramynda pulemetşılerı bar «NKVD» otriadtary men qaru-jaraq, oq-därı, azyq-tülıkpen qamtamasyz etılgen kedei tabynyŋ ökılderı jūmyldyrylady. Küşterı teŋ bolmasa da, barynşa qarsylyq tanytyp baqqan köterılısşıler jan sauǧalai jürıp ūrysuǧa mäjbür bolady. Auyldaǧy eŋbektegen baladan eŋkeigen kärıge qauıp töngen soŋ Qyzylbai, Mamyrbekter tuystaryn tügendep Qytaiǧa ötken.
Auyl azamaty Balbazarov Jasbolat Sarjomartūlynyŋ aituy boiynşa mynandai derekter alyndy. Apam Nūrǧaişa Qyzylbaiqyzy atam ekeuınıŋ basynan ötken künderdı eske alyp otyratyn.
Atajūrttary Otiiar, Aqbastauda atalas adamdar sai saiyn ekı - üş şaŋyraqtan qatar-qatar otyrǧan eken. Aq patşa zamanynyŋ da, Qyzyl Keŋes kezeŋınıŋ de kuäsı bolǧan olardyŋ bastarynan nebır oqiǧalar ötıptı.
Aq patşasy qūlap, Annenkov, Dutovşylardyŋ qalyŋ äskerı Otiiar tauy, Aiagöz özenınıŋ boiyndaǧy jazyqsyz auyldardy qyryp, aş qasqyrşa talaǧanyn körgen. Keiınnen qyzyldar kelıp, elge teŋdık alyp beremız dep jaŋa ökımet ornatyp jatty. Bes sausaq bırdei emes, bırı aqylmen ügıt- nasihat jürgızıp, halyqty beibıt kelısımge şaqyrsa, keibır şolaq belsendıler qolyma bilık tidı me, joq pa degendei asyra sıltedı. Maldaryn dörekı jolmen tärkılep, tıptı qaru kezenıp mert ettı. Osyndai qysymǧa tözbegen Qyzylbai äkem qolyna qaru aluǧa mäjbür boldy. Qyzylbai köterılısınıŋ beldı müşelerı Sybannan taraityn Edıl ata ūrpaqtary Mamyrbek, Tıleuhan esımdı batyr ärı mergen adamdar bolǧan desedı. Mergendıgı sonşalyq alysta köldeneŋ ötıp bara jatqan aŋdy közdemei-aq atyp alady eken. Ata jūrttary Qarabūlaq, Otiiar, Aiǧyrjal eldı-mekenı.
«Aşa tūiaq qalmasyn, asyra sılteu bolmasyn», – dep ūrandaǧan «kämpeskeleu» kezeŋınde Mamyrbek ıspettı auqatty adamdar öz maŋdai terımen tapqan malyn qoldan beruge qarsy bolady. Olardy jazalauǧa şyqqan ««NKVD» otriadynyŋ bastyǧyn özın qorǧau maqsatynda atyp öltırıp ketedı. Sodan küie jaǧylyp, «Bandy Mamyrbek» atanady. Oqiǧa bylai bolǧan.
«NKVD» ofiserı sälem joldap: «Beibıt jolmen kelısımge keleiık. Qaruyŋdy tastap, jalǧyz kel», – degen talap qoiady. Bıraq özı jeŋıne tapanşa tyǧyp, bır top nökerın qaltarysqa jasyryp keledı. Mamyrbek äielın taiau jerge qaldyryp, aitylǧan uäde boiynşa jalǧyz barady. Işı bır bälenı sezgendei şolaq besataryn taqymyna jasyra keledı. Qyzyl jendet özınıŋ aram piǧylyn jüzege asyrmaqşy bolyp, jeŋınıŋ ışındegı qaruyn şyǧara almai qolyn sılkılep tūrǧanda, onyŋ oiyn sezgen Mamyrbek taqymyndaǧy besataryn suyrmastan qaq şekeden qaǧyp salady. Bolǧan oqiǧany syrtynan baqylap tūrǧan nökerler tasyrlatyp qua jönelgende, äielıne oq tiıp, jaralanady. Äielın bır jartastyŋ tübıne qaldyryp, ızın jasyryp qaita kelse, demı üzılıp ketken eken. Qyzyldar marqūmnyŋ altyn äşekeilerın tügeldei sypyryp tonap ketıptı. Mamyrbek äielın jerleidı de, jiyrma şaqty otbasyny Tarbaǧatai, Ökpetı arqyly Qytai jaqqa asu üşın jol bastap ketedı. Sergiopoldegı «NKVD»-nyŋ ofiserı Sergei Chipisin alaman äskermen ızderıne tüsedı. Sergei qanışerdıŋ – qanışerı eken. Qytaiǧa qarai ötıp bara jatqan talai adamdaryn besıktegı balasyna deiın öltırıp, qyryp salypty.
Qazbek Baijūmanov
"Adyrna" ūlttyq portaly
