Qytaidaǧy “4 mausym studentter qozǧalysynyŋ” cebepterı men sabaqtary
Osydan tura 30 jyl būryn, 1989 jyldyŋ köktemınde Qytai studentterınıŋ köterılısı būrq ete qaldy. Būl auqymy jaǧynan Qytai tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan demoratiialyq qozǧalys edı. 3 mausymnan 4 mausymǧa qaraǧan tünı üş aiǧa juyq jalǧasqan ereuıldı bilık tankımen pulemetpen aiausyz janyştady. Sol qozǧalystyŋ qatysuşysy retınde,oqiǧanyŋ 30 jyldyǧynda az-kem moiyn būrudy, onyŋ tuu sebepterı men qaldyrǧan sabaqtary, elımızdegı türtıp qalsaŋ jarylǧaly tūrǧan bügıngı jaǧdaida eskerer tūstary jaily söz etudı jön sanadyq.
1989 jyldyŋ 15 säuırınde, 1986 jyly “kapitalistık erkınsuge yryq berıp, komunistık bilıktıŋ älsıreuıne jol berdı” degen aiyppen QKP bas sekretary qyzmetınen bosatylǧan Hu Iаubaŋ kenetten qaitys boldy. 1975 jyly QKP ortalyq komitetı ūiymdastyru sektorynyŋ meŋgeruşısı bolyp taǧaiyndalǧannan keiın, Hu jūmysyn atyşuly mädeniet töŋkerısı kezınde naqaqtan jazalanǧan kısılerdı aqtaudan bastaǧan-dy. 1984 jyldyŋ aiaǧynda naqaqtan küigen 3 mln adam aqtalyp, oŋşyldyqqa qarsy nauqan tūsynda qaralanǧan 550 myŋ ziialynyŋ ataǧy qalpyna keltırıldı. Būl jaǧdai Hudy halyqtyŋ şeksız yqylasyna böledı. Onymen qoimai, Hu qatyp-semgen komunistık ideologiianyŋ toŋyn jıbıtıp, äleumettık sana men baspasözge, komunistık tızgındeu şeŋberınıŋ ışınde, meilınşe erkındık bergen basşy boldy. Sonysymen de ziialy qauym men jastardyŋ riiasyz qoşametıne ılıktı. 1981 mausymynda QKP töraǧasy bolyp taǧaiyndalǧannan keiın, Hu halyqtyŋ bilıktı synau, erkın pıkır bıldıru qūqyǧy, baspasöz bostandyǧy siiaqty komunistık rejim qabyldai almaityn jaǧdailarǧa asa tözımdılık, tıptı, qoldau tanytty.
Nätijesınde, halyq, äsırese, jastar jaǧy, ziialy orta saiasi reforma jürgızu, adam qūqyqtaryn syilau, demokratiialyq sailau, tūrǧyndardyŋ erkındıgın älı de qamtamasyz etu, böten közqarasyna bailanysty qamaudaǧy tūrǧandarǧa bostandyq beru syndy talaptarmen universitet auditoriialary men ündeu paraqşalaryn taratudy mıse tūtpai, köşelerge ereuılge şyǧa bastady. Būǧan QKP odan ary töze almas edı. Jūrttyŋ talabyn “burjuaziialyq erkınsu” dep baǧalaǧan QKP, osyǧan jol bergen Hudy qyzmetınen şettetı (16.01.1987.).
Osyndai halyqtyŋ qalaulysyna ainalǧan kısınıŋ qazasy äleumettı qaita toptastyrdy. Öitkenı, halyq onyŋ qazasyna, ekı jyldan bergı ünsızdıgı üşın özderın qaryzdar sanaǧan bolatyn. Sondyqtan da, ony aqtyq saparǧa şyǧaryp salumen bırge, onyŋ oryndai almaǧan armanyn qaita köterudı mūrat tūtty. Sol tūstaǧy eldegı äleumettık jaǧdai da halyqty bas köteruge itermeledı. Soŋǧy jyldarǧy reformalar eldıŋ bai-kedei bolyp ekı jaqqa jıkteluın asqyndyryp, saiasi şielenısu faktılerın köbeitıp jıbergen-dı.
Jūmyssyzdyq etek alyp, zattardyŋ baǧasy şaryqtap ketken edı (1989 jyly 18.5%-ke jettı). Osylardyŋ barlyǧy jinala kele halyqtyŋ narazylyǧyn asqyndyryp, köşege jeteledı. Sol tūstaǧy saiasi keŋıstık te būǧan jol berdı. Öitkenı, Hudyŋ ornyna taǧaiyndalǧan Jau Zyiaŋ da közqarasy anaǧūrlym keŋ, saiasi ūstanymy meiılınşe liberal, naǧyz reformator tūlǧa edı. Osyndai jylymyq saiasi ortany oŋtaily paidalanǧan studentter, Hu Iаubaŋdy aza tūtu oraiymen neǧūrlym erkındık pen demokratiiany talap etken yntalaryn bıldıruge Tiiananmin alaŋyna bet tüzedı. Mūnyŋ aqyry Qytai astanasyndaǧy studentterdıŋ alaŋdy tūtasymen basyp aluyna, JOO studentterınıŋ özın-özı basqaru bırlestıgın qūryp, bilıkpen teketıresuge, bilıkteg saiasi jüienı tübegeilı qaita qarauǧa mäjbürleuge tyqsyrǧan şyn mänındegı demokratiialyq ereuılge ūlasty.
Onyŋ üstıne Qytaidyŋ küllı aumaǧyn şarpyp, tūtas memlekettık qozǧalysqa ainaldy. Äu basta jastarǧa janaşyrlyq peiıl bıldırgen el halqy bırte-bırte olarǧa ruhani qoldaumen bırge materialdyq kömek ūsynatyn quatty qainarǧa ainaldy. Olardyŋ talaplary da äleumettık teŋdık sūrau, jemqorlyqtyŋ jolyn kesu, baǧany qoljetımdı etu siiaqty alǧaşqy arnasynan asyp, tüpkılıktı saiasi özgerısterge bet aldy. Būl endı QKP tübegeilı rejimıne soqtyǧu bolyp tabylatyn. Būǧan jol beru QKP üşın ölımmen teŋ edı.
Sondyqtan da, “barlyq täsıldı ıske qosyp, kerıtöŋkerıstık soiqandy” basu turaly şeşım qabyldap, 3 mausym künı Tiiananmyn alaŋyna äsker kırgızıp, 4 mausym taŋǧy 6-ǧa deiın, alaŋdy tap-tūinaqtai qylyp tazartuǧa pärmen berdı. Barlyǧy solai tyndy da. «Dyŋ Şiaupiŋ zamanynyŋ» avtory EZRA F. VOGEL-dıŋ jazuynşa, armiia kırudıŋ aldynda alaŋda 100 myŋ ereuılşı bolǧan eken. Taŋǧy saǧat 2-de olardyŋ neşe myŋy qalypty. Saǧat 4-te alaŋnyŋ jaryǧy söndırılgen. Saǧat 5.40-ta jarlyq talabyndaǧydai, alaŋda bır de bır ereuılşı qalmaǧan. Alaŋdaǧy kısı şyǧyny jaily derekter san-saqqa jügıredı. Bırneşe kün ötkennen keiıngı ükımettıŋ esebınde 200 adamnyŋ ölgenı, 2000-ynyŋ jaralanǧany aitylady. Ile şala Dyŋ Şiaupiŋ köterılıstıŋ basyluy Qytaiǧa 10-20 jyldai tūraqty damuǧa uaqyt syilaǧandyǧyn mälımdegenı bar. («Dyŋ Şiaupiŋ zamany», 588,597 better, Qyt.)
30 jyldyq derbes damuymyzda el esebınde aitarlyqtai jetıstıkterımızben bırge pūşaiman bolar tūstarymyz da bar. Töŋıregımızde bolyp jatqan üderıster jäne onyŋ saldary men sabaqtaryna bajailap, odan qortyndy şyǧarudyŋ paidasy bolmasa ziiany joq. Onyŋ üstıne bızdıŋ qoǧamda da ekı tapqa jıktelu, bilık pen qoǧamnyŋ özara alystauy, ärtürlı äleumettık narazylyqtardyŋ beleŋ aluy men etek jaiuy, qara halyqtyŋ ädıldıkke degen şölırkeuı t.b. mäseleler kün tärtıbınde tūr. Eŋ özektısı, türlı äleumettık toptardyŋ ereuılge degen sūranystary artyp barady. Ol ärine, osy toptardyŋ tiıstı sūranystary men ümıt etkenderınıŋ qanaǧattanbauynan tuyndap otyr. Onyŋ aiaq astynan ılıkke alǧysyz sebeppen ülken laŋǧa ūlasyp ketuı bek mümkın. Adamdardyŋ pıkır bıldıru, qalauyn jetkızu erkındıgın qūrsaulai beru onyŋ tılegın basqaşa jolmen bıldıruıne mäjbürleuı yqtimal. Qytai ǦA saiasattanu institutynyŋ sol tūstaǧy direktory, studentter qozǧalysyn astyrtyn ürlegen “qara küş” dep tanylyp, AQŞ-na deportasiialanǧan Iаn Jiiachidıŋ baǧamdauynşa, “Qytaida tiıstı BAQ erkındıgı men söz bostandyǧy bolmaǧandyqtan, halyqtyŋ qalauyn jetkızetın qandai da bır jol tapşy boldy. Sondyqtan, alaŋ nūsqasy, iaǧni jiylyp köşege şyǧu halyqtyŋ erık-tılegın bıldırudıŋ soŋǧy formatyna ainalyp qaldy”(BBC). Demek, bilık halyqpen, qoǧammen üzılıssız dialogta boluy, jūrtqa olardyŋ talap-tılekterın jetkızetın arnalaryn arşyp otyruy, kerek bolsa, osyndai joldardy maqsatty türde ūsynyp otyrǧany läzım.
Ädılın aitar bolsaq, 1989 jyly Qytaidyŋ ekonomikasy bolsyn, qoǧamdyq damuy bolsyn, adamdardyŋ ruhani şyraiy bolsyn, 10 jyldyŋ aldymen salystyrǧanda, köş ılgerı-tın. Alaida būl jūrttyŋ bärınıŋ razy-qoş ekendıgınen derek bermese kerek. Praktika körsetkenındei, qaryny toiyp, kiımı bütındele bastaǧan Qytai halqy basqa sūranystarynyŋ barlyǧyn, komunistık qapyryqtan bezınıp erkın tynystauǧa zäru ekendıkterın paş ettı. Qozǧalystan keiın AQŞ-na jer auyp, onda «Qytai köktemı» basylymyn şyǧaruşy Hu Piŋ ''qoǧamdaǧy özgerısterdıŋ özı adamdardyŋ tūrmysyn onan ary tözgısız jaǧdaiǧa keltırıp, olardy bastaryn bäigege tıguge mäjbür ettı deuge kelmes. Qaita jaǧdaidyŋ jaqsaruy olardyŋ reformany onan ary tereŋdetuge degen talaptaryn jani jäne pärmendı ete tüstı''(BBC) deidı.
Qytaidyŋ studentter ereuılı, äleumettık teŋsızdıktı joiu, baǧany tūraqtandyru, jemqorlyqty auyzdyqtau, jalpylama demokratiiany därıpteu syqyldy talaptardan bastalǧan-dy. Osylardyŋ bastau közıne üŋılgen saiyn, mäselenıŋ tüp tamyry taǧaiyndauly bilık, avtoritarly jüie, qūrsaulanǧan bostandyq syndy sıresken jüiede ekendıgı maǧlūm bola berdı. Studentter talaby da kezegınşe osy aŋǧarǧa auysty. Bızdıŋ elde de “aldymen ekonomika, soŋynan saiasi jaŋǧyru” deitın ūstanym basşylyqqa alynyp keldı. Jaqyndaǧy jaǧdailardy zerdelesek, öte-möte, köktemgı bilık auysymynan keiın, halyqtyŋ jüielı saiasi özgerısterge yqylasty, tıptı zäru ekendıgın baǧamdar edık. Balaly äielder älegı, ūşqyndaǧan jeke bas köteruler, sailau näsihaty barysyndaǧy oppozisiia ökılıne alaböten köŋıl-küi, osylardyŋ barlyǧy da tübegeilı saiasi jaŋǧyrulardy qolqalaidy.
Qazır saiasi taqyrypta eŋ köp auyzǧa alynatyn termin---arandatu bolsa kerek. Bilık üşın de, özgerıs kütken köp üşın de, ekeuınıŋ özara yqpaldasuy men senımı üşın de, şyn mänısınde, üşınşı küştıŋ körıneu jäne jasyryn äser eter äleuetın tömen baǧalauǧa bolmaidy. Qytai studentterınıŋ demokratiialyq qozǧalysy kezınde AQŞ elşılıgı qyzmetkerlerınıŋ nemen “qanjılık bolǧanyn” jazsaq ta jetkılıktı.
David Shear : “elşılık qyzmetşılerınıŋ bölısılgen qyzmetı bolar-dy. Bıraq, sol köktemde eşkım öz jūmysymen ainalysqan joq, bızder bırte-bırte velosipedpen köşelerdı kezıp, Qytaidyŋ saiasi jaǧdaiynan habar beretın tılşılerge ainalyp şyǧa keldık. Bız köterılısşılerdı jaqynnan baqylauǧa qūlşyndyq, özımızdıŋ elşılık adamdary ekenımızdı bıldıruge tyrystyq”(BBC).
Osy jürgenderınde olardyŋ Qytailyqtarǧa şynymen emeşegı ezılıp bara jatty deuge kelmes. Al, söitken “janaşyrlardyŋ” jantäsılımde kırerge jer tappai pana sūraǧan Qytailyqtarǧa mämılesı mynadai bolǧan. AQŞ Qytaidaǧy elşılıgınıŋ saiasi bölımınıŋ qyzmetkerı James Keits: “adamgerşılık tūrǧysynan, Amerika studentterge qol ūşyn beruge tiıstı edı, bıraq olai ıstei alǧan joq. Būlai etse Qytai men AQŞ qatynasynyŋ keleşegıne yqpaly jaman bolar edı”(BBC). Mūnan alatyn sabaǧymyz sol, jūrtşylyqtyŋ öz talap-şaǧymdaryn bıldırerde, qaşanda öz aqyldary men tüisıkterıne jügınuge, üşınşı bıreuge senım artpauǧa daǧdylanǧany abzal. Öitkenı, anau üşın onyŋ öz müddesı alǧaşqy kezekte bolmaq ta, senıŋ qalauyŋ onyŋ qūraly bolyp qaluy mümkın.
Qūrmet Qabylǧazyūly
"Adyrna" ūlttyq portaly
