Dmitrii Verhoturov deitın tarihşyny estıgenderıŋız bar ma? Äi, qaidam. Ekınıŋ bırı bıletındei äidık adam emes. Sondyqtan bolar, bız de bılmeppız. Söitsek, osyndai bır adam bar eken. Soiy bızden emes – orystan. "Būl kım, neǧylǧan adam, özı qaida tūrady?" dedık. Dedık te internetten ızdedık. Söitsek, 1981 jyly Reseidıŋ Krasnoiar aimaǧynda tuǧan eken. Qazır de Reseide tūratyn körınedı. Özı jazuşy, özı tarihşy, özı şyǧystanuşy, özıekonomist, özı Reseidıŋ qoǧam qairatkerı, özı jurnalist, özı bloger, nesın sūraisyz, sūmdyq ataqty adam-mys.
2001 jyly jazuşylyqqa qyzyǧuşylyǧy oianyp, qolyna qalam ūstaǧan körınedı. Sodan berı onşaqty kıtap jazyp tastapty. Verhoturovtyŋ internet dükende satylymda tūrǧan «Staliniana», «Stalin jäne evrei», «Stalin jäne äielder» sekıldı kıtaptarynyŋ arasynan közımızge «Aşarşylyq» atty eŋbegı ottai basyldy. 1932-33 jyldardaǧy qazaqqa qasaqana jasalǧan aştyq turaly jazypty. Ol ärine, qazaqtyŋ 3/1-ın jalmaǧan sol bır zūlmatqa orystyŋ közımen qaraityny tüsınıktı. Jalpy būl adam 2005 jyldan berı OA elderı turaly, sonyŋ ışınde Qazaqstan turaly jaza bastapty.
Sol Verhoturov ötkende «Karavanǧa» pıkır berıp, söz alypty. «Qazaqstandyqtar 31 mamyrdyŋ qandai kün ekenın nege bılmeidı» deptı. «Jalpy bilık moiyndaǧan būl künge erekşe maŋyz beru kerek pe özı?» dep kösılıp söileptı. Jalpy Stalindık repressiia men qoldan jasalǧan aştyqta qanşa qazaqtyŋ şeiıt ketkenı, qanşa qazaqtyŋ bosyp ketkenı turaly tarihşylar talai märte jazdy. Ony bızdı qoiyp, älem halyqtary moiyndady. Söite tūra Verhoturov 31 mamyrdaǧy qazaqtyŋ aza tūtu künıne kekesınmen qaraitynyn aşyq mälımdegen. Osy quǧyn-sürgınge Resei emes, qazaqtyŋ özı kınälı degendı aitady. Bız artyq söz şyǧyndap jatpaiyq. "Sözımdı būrmalady" dep kölgırsıtpeu üşın būl joly sol Verhoturovtyŋ aitqandaryn sözbe-söz audaryp bergendı jön kördık.
«Aldymen bızge mäselenıŋ män-jaiyna tereŋ üŋılmei jatyp aza tūtudy ūsynǧanyna nazar audaraiyq. Ne üşın? Sol jyldary qazaq intelligensiiasyn naqty ne üşın aiyptaǧany, naqty qandai baptarmen sottaǧany, jalpy olardyŋ tergeu ıs qaǧazdarynda ne jazylǧany qyzyq qoi... Bız aqyry būl ıstı qolǧa alǧan ekenbız, onda barlyǧyn büge-şügesıne deiın zertteuımız, būl prosesstıŋ barlyq astaryna üŋıluımız kerek. Onyŋ üstıne, mäselenı qazır osy mazmūnda köterudıŋ özınde azdaǧan ötırık bar. Qazır bızge qūddy qazaq intelligensiiasynyŋ basym köbı repressiia qūrbany bolǧandai körsetıp, sol pıkırmen sanastyryp otyr. Iаǧni, Qazaqstan intelligentterınen aiyrylyp qap, sondyqtan eldıŋ mädeni sauaty tömendegen. Alaida būl ötırık. Sol jyldary Qazaqstanda bılım, ǧylym men mädeniet qaryştap damydy. 1934 jyly Qazaqstannyŋ Sovettık jazuşylar odaǧy qūryldy. Ol odaq 1939 jyly ekınşı ret, 1954 jyly üşınşı ret sezd ötkızdı. Repressiia jyldarynda odaqty Säbit Mūqanov basqardy. Mūqanovty qazır qazaq ädebietınıŋ klassigı dep tanidy. Sovet jyldaryndaǧy Qazaqstannyŋ mädeni damuynyŋ dälelı retınde barlyq faktılerdı tızıp otyrmai, osy jerden toqtaiyn. Mäselenı egjei-tegjeilı zerttep almai jatyp, aza tūtu degennen men qandai da bır astar ızdeimın. Anau aştyqqa qatysty da solai bolǧan. Auyl belsendılerınıŋ, ūjymdastyru qaharmandary men mal-janyn tartyp alǧandardyŋ ūrpaqtary da ıstıŋ män-jaiyna üŋılmei jatyp, kım-kımnen tartyp alǧanyn bılmei jatyp aza tūtuda. Menıŋşe, būl mäsele de osy sekıldı. Eger tergeu materialdaryn jıtı zertteitın bolsaq, menıŋşe bügıngı qazaq intelligensiiasynyŋ keşegı atalary turaly köptegen jaŋa mälımetterge qol jetkızer edık. Sol kezdegı bilıkke jaǧympazdanu jolyndaǧy sūmdyq tartystyŋ taŋ qalarlyq körınısterıne köz jetkızer edık. KSRO kezınde intelligent dep – tek kompartiia tarapynan moiyndalǧan adamdy ǧana ataityn. Ol adam auyr jūmystan bosatylatyn. Jaqsy jalaqysy men päterı t.b. köptegen igılıkterı men artyqşylyqtary boldy. Mıne, sol jaǧdaiǧa jetu üşın, partiianyŋ jeŋıldıkterın alu üşın jūrt barlyq närsege daiyn boldy. Tıptı, jolyndaǧy bäsekelesterınıŋ közın joiuǧa bardy. Sol üşın jala jauyp, aryz jazuǧa maqūl boldy. Sondyqtan, aqyry osyndai arnaiy kündı belgılegen eken, onda būl «jala jabu men aryz jazu arqyly äleumettık jaǧdaiǧa jetudıŋ ūiat» ekenın tüsındıru maǧynasynda ǧana boluy kerek jäne naqty ülgılerın körsetu kerek. Ärine, mäsele naqty derekközderden jetpegen, anyq zerttelmegen bolsa, onda sızdı op-oŋai aldauy mümkın. Miyn bos sözben ulamai, arhivke baryp zerttep otyratyn adamdar tabyla qoiuy ekıtalai. Sondyqtan da maqsatty türde «mäselenıŋ mänıne üŋılmei jatyp aza tūtu» propogandasy jasalyp jatyr. Sol sebeptı de, ūlttyq jadyny jaŋartu üşın qūjattardy zertteu öte maŋyzdy. İä, būl keibıreuler üşın keleŋsız jūmys boluy mümkın. Öz atalary turaly bolǧandyqtan, keibıreuler üşın būl ūsynys ūnamauy da mümkın. Alaida būl turaly bılu kerek. Eŋ qūryǧanda sol kezdegı jala jabu men aryzdanu ailasyn bügıngı qoǧamda qoldanbaudyŋ qamy üşın, qoǧamnyŋ mūndai jaǧdailarǧa qarsy immunitet qalyptastyruy üşın bılu qajet».
Būl jaŋaǧy Dmitrii Verhoturov degen bılgıştıŋ jazǧany eken. Salystyryp oqimyn degender üşın, orys tılındegı sıltemesı mıne:
Tüiın. Dmitrii Verhoturov deitın orys tarihşysynyŋ pıkırı osy. Stalindık repressiianyŋ bolǧanyn, aştyqtyŋ qoldan jasalǧanyn joqqa şyǧara almai amaly tausylǧan orys tarihşysy, endı «qazaq ziialylary tūrmys jaǧdaiyn jaqsartu üşın bır-bırıne aryz jazdy» dep quǧyn-sürgındı qazaqtyŋ özı jasaǧan etıp jıberıptı. Būǧan jauapty jurnalist emes, qazaq tarihşylary beru kerek... Sondyqtan da Verhoturovtyŋ pıkırın sözbe söz audaryp berdık. Ary qarai, oi qozǧap, pıkır tüiındeu, toitarys berudı Sızdıŋ erkıŋızge qoidyq, oqyrman.
2001 jyly jazuşylyqqa qyzyǧuşylyǧy oianyp, qolyna qalam ūstaǧan körınedı. Sodan berı onşaqty kıtap jazyp tastapty. Verhoturovtyŋ internet dükende satylymda tūrǧan «Staliniana», «Stalin jäne evrei», «Stalin jäne äielder» sekıldı kıtaptarynyŋ arasynan közımızge «Aşarşylyq» atty eŋbegı ottai basyldy. 1932-33 jyldardaǧy qazaqqa qasaqana jasalǧan aştyq turaly jazypty. Ol ärine, qazaqtyŋ 3/1-ın jalmaǧan sol bır zūlmatqa orystyŋ közımen qaraityny tüsınıktı. Jalpy būl adam 2005 jyldan berı OA elderı turaly, sonyŋ ışınde Qazaqstan turaly jaza bastapty.
Sol Verhoturov ötkende «Karavanǧa» pıkır berıp, söz alypty. «Qazaqstandyqtar 31 mamyrdyŋ qandai kün ekenın nege bılmeidı» deptı. «Jalpy bilık moiyndaǧan būl künge erekşe maŋyz beru kerek pe özı?» dep kösılıp söileptı. Jalpy Stalindık repressiia men qoldan jasalǧan aştyqta qanşa qazaqtyŋ şeiıt ketkenı, qanşa qazaqtyŋ bosyp ketkenı turaly tarihşylar talai märte jazdy. Ony bızdı qoiyp, älem halyqtary moiyndady. Söite tūra Verhoturov 31 mamyrdaǧy qazaqtyŋ aza tūtu künıne kekesınmen qaraitynyn aşyq mälımdegen. Osy quǧyn-sürgınge Resei emes, qazaqtyŋ özı kınälı degendı aitady. Bız artyq söz şyǧyndap jatpaiyq. "Sözımdı būrmalady" dep kölgırsıtpeu üşın būl joly sol Verhoturovtyŋ aitqandaryn sözbe-söz audaryp bergendı jön kördık.
«Aldymen bızge mäselenıŋ män-jaiyna tereŋ üŋılmei jatyp aza tūtudy ūsynǧanyna nazar audaraiyq. Ne üşın? Sol jyldary qazaq intelligensiiasyn naqty ne üşın aiyptaǧany, naqty qandai baptarmen sottaǧany, jalpy olardyŋ tergeu ıs qaǧazdarynda ne jazylǧany qyzyq qoi... Bız aqyry būl ıstı qolǧa alǧan ekenbız, onda barlyǧyn büge-şügesıne deiın zertteuımız, būl prosesstıŋ barlyq astaryna üŋıluımız kerek. Onyŋ üstıne, mäselenı qazır osy mazmūnda köterudıŋ özınde azdaǧan ötırık bar. Qazır bızge qūddy qazaq intelligensiiasynyŋ basym köbı repressiia qūrbany bolǧandai körsetıp, sol pıkırmen sanastyryp otyr. Iаǧni, Qazaqstan intelligentterınen aiyrylyp qap, sondyqtan eldıŋ mädeni sauaty tömendegen. Alaida būl ötırık. Sol jyldary Qazaqstanda bılım, ǧylym men mädeniet qaryştap damydy. 1934 jyly Qazaqstannyŋ Sovettık jazuşylar odaǧy qūryldy. Ol odaq 1939 jyly ekınşı ret, 1954 jyly üşınşı ret sezd ötkızdı. Repressiia jyldarynda odaqty Säbit Mūqanov basqardy. Mūqanovty qazır qazaq ädebietınıŋ klassigı dep tanidy. Sovet jyldaryndaǧy Qazaqstannyŋ mädeni damuynyŋ dälelı retınde barlyq faktılerdı tızıp otyrmai, osy jerden toqtaiyn. Mäselenı egjei-tegjeilı zerttep almai jatyp, aza tūtu degennen men qandai da bır astar ızdeimın. Anau aştyqqa qatysty da solai bolǧan. Auyl belsendılerınıŋ, ūjymdastyru qaharmandary men mal-janyn tartyp alǧandardyŋ ūrpaqtary da ıstıŋ män-jaiyna üŋılmei jatyp, kım-kımnen tartyp alǧanyn bılmei jatyp aza tūtuda. Menıŋşe, būl mäsele de osy sekıldı. Eger tergeu materialdaryn jıtı zertteitın bolsaq, menıŋşe bügıngı qazaq intelligensiiasynyŋ keşegı atalary turaly köptegen jaŋa mälımetterge qol jetkızer edık. Sol kezdegı bilıkke jaǧympazdanu jolyndaǧy sūmdyq tartystyŋ taŋ qalarlyq körınısterıne köz jetkızer edık. KSRO kezınde intelligent dep – tek kompartiia tarapynan moiyndalǧan adamdy ǧana ataityn. Ol adam auyr jūmystan bosatylatyn. Jaqsy jalaqysy men päterı t.b. köptegen igılıkterı men artyqşylyqtary boldy. Mıne, sol jaǧdaiǧa jetu üşın, partiianyŋ jeŋıldıkterın alu üşın jūrt barlyq närsege daiyn boldy. Tıptı, jolyndaǧy bäsekelesterınıŋ közın joiuǧa bardy. Sol üşın jala jauyp, aryz jazuǧa maqūl boldy. Sondyqtan, aqyry osyndai arnaiy kündı belgılegen eken, onda būl «jala jabu men aryz jazu arqyly äleumettık jaǧdaiǧa jetudıŋ ūiat» ekenın tüsındıru maǧynasynda ǧana boluy kerek jäne naqty ülgılerın körsetu kerek. Ärine, mäsele naqty derekközderden jetpegen, anyq zerttelmegen bolsa, onda sızdı op-oŋai aldauy mümkın. Miyn bos sözben ulamai, arhivke baryp zerttep otyratyn adamdar tabyla qoiuy ekıtalai. Sondyqtan da maqsatty türde «mäselenıŋ mänıne üŋılmei jatyp aza tūtu» propogandasy jasalyp jatyr. Sol sebeptı de, ūlttyq jadyny jaŋartu üşın qūjattardy zertteu öte maŋyzdy. İä, būl keibıreuler üşın keleŋsız jūmys boluy mümkın. Öz atalary turaly bolǧandyqtan, keibıreuler üşın būl ūsynys ūnamauy da mümkın. Alaida būl turaly bılu kerek. Eŋ qūryǧanda sol kezdegı jala jabu men aryzdanu ailasyn bügıngı qoǧamda qoldanbaudyŋ qamy üşın, qoǧamnyŋ mūndai jaǧdailarǧa qarsy immunitet qalyptastyruy üşın bılu qajet».
Būl jaŋaǧy Dmitrii Verhoturov degen bılgıştıŋ jazǧany eken. Salystyryp oqimyn degender üşın, orys tılındegı sıltemesı mıne:
Tüiın. Dmitrii Verhoturov deitın orys tarihşysynyŋ pıkırı osy. Stalindık repressiianyŋ bolǧanyn, aştyqtyŋ qoldan jasalǧanyn joqqa şyǧara almai amaly tausylǧan orys tarihşysy, endı «qazaq ziialylary tūrmys jaǧdaiyn jaqsartu üşın bır-bırıne aryz jazdy» dep quǧyn-sürgındı qazaqtyŋ özı jasaǧan etıp jıberıptı. Būǧan jauapty jurnalist emes, qazaq tarihşylary beru kerek... Sondyqtan da Verhoturovtyŋ pıkırın sözbe söz audaryp berdık. Ary qarai, oi qozǧap, pıkır tüiındeu, toitarys berudı Sızdıŋ erkıŋızge qoidyq, oqyrman.
Nūrgeldı Äbdıǧaniūly
Abai.kz
