Reseı ıadrolyq soǵys qaterin eskertip, AQSh-pen qatynasyn qańtaryp qoıdy. Sondaıda Qazaqstandaǵy Keńes dáýirinen qalǵan aýqymdy ıadrolyq synaq polıgony mańynda turatyn adamdar «ótkennen sabaq alý keregin» aıtady. «Adyrna» Reuters agenttiginiń maqalasyn usynady.
1949-1989 jyldar aralyǵynda Semeı aýmaǵyndaǵy taqyr dalada júzdegen synaq júrgizildi. Radıaııanyń áseri qorshaǵan ortaǵa jáne jergilikti halyqtyń densaýlyǵyna joıqyn áser etti jáne áli kúnge deıin ondaǵy tirshilikke zııanyn tıgizýde.
Sarapshylardyń pikirinshe, sońǵy synaqqa 30 jyldan astam ýaqyt ótkennen keıin kez-kelgen ıadrolyq derjavanyń synaqtardy qaıta bastaýy ekitalaı. Biraq Reseıdiń Ýkraınaǵa basyp kirýine baılanysty shıelenis barǵan saıyn dushpandyq rıtorıkaǵa ákelip soǵýda jáne Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin salynǵan qarý-jaraqty baqylaý arhıtektýrasy buzyla bastady.
Qarasha aıynyń basynda Vladımır Pýtın Reseıdiń 1996 jylǵy ıadrolyq qarýdy synaqqa tyıym salý jónindegi jahandyq kelisimdi ratıfıkaııadan qaıtaryp aldy. Alaıda Máskeý AQSh ıadrolyq synaqty birinshi jasamasa, biz de qaıta bastamaımyz dep otyr.
«Bizdiń qasiret basqalarǵa sabaq bolsyn. Eger bul synaq qaıta bastalsa, adamzat joıylady», - deıdi Semeı polıgonynyń irgesindegi Sarjal aýylyndaǵy el aǵasy Serikbaı Ybyraı.
Ol bala kezinde synaqtardy shamamen 20 shaqyrym jerde júrgizilip jatqanyn kózben kórgenin aıtady.
Atom bombasyn áýede jarylǵan kezde (1963 jylǵa deıin, synaqtar jer astynda júrgizilgenge deıin) bılik jarylys tolqyny ǵımarattardy qulatýy múmkin dep qorqyp, turǵyndardy úıler men mektepten shyǵyp ketýge buıyrǵan.
Foto: Reuters vıdeosynan alyndy
Iadrolyq synaqtardyń kóleńkesinde ómir súrgen taǵy bir aýyl – Qaınar aýyly. Osy aýyldyń turǵyny Baǵlan Ǵabdýllın synaq kezinde bes jasta bolǵan. Ol úlkenderdiń ózine jáne dostaryna jarylys bolǵan jaqqa qaramaýǵa keńes bergenin esine aldy.
«Kishkentaı edik, qarama dese de, kerisinshe, biz qyzyǵyp qarap qoıamyz. Sonda aldymen sary tústi sáýle paıda bolady eken. Sodan keıin ol qara sańyraýqulaqtyń beınesine aınalatyn», - deıdi ol.
Aıta ketsek, Qazaqstan bıligi 1,5 mıllıonǵa jýyq adam synaqtardan qalǵan radıoaktıvti qaldyqtardyń áserine ushyrady dep esepteıdi. 1 mıllıonnan astam adamnyń synaq qurbany mártebesin rastaıtyn, aı saıyn 18 myń teńge mólsherinde ótemaqy alýǵa quqyq beretin qujat alǵan.
«BÁRI ÓLE BASTADY»
Semeı turǵyny, belsendi Maıra Ábenova otbasy músheleriniń kóbi ıadrolyq synaqtyń saldarynan qaıtys bolǵannan keıin olardyń quqyqtaryn qorǵaıtyn úkimettik emes uıym quryp, saıasatkerlerdi ıadrolyq qarýdyń shıelenisýine jol bermeýge shaqyrdy.
«40 jylǵa sozylǵan ıadrolyq soǵystyń zardabyn bastan keshken adam retinde biz álemge ne kórgenimizdi aıta alamyz dep oılaımyn», - dedi ol.
Aıta ketsek, Qazaqstanda júrgizilgen ıadrolyq synaqtyń naqty densaýlyqqa áseri týraly senimdi derekter az. Biraq ǵalymdar jerdegi radıoaktıvti materıaldardyń áseri, aýadaǵy radıoaktıvti bólshekterdiń ıngalıaııasy jáne lastanǵan azyq-túlik, sonyń ishinde jergilikti maldy tutyný qaterli isik aýrýlary men týa bitken aqaýlardyń qaýpin arttyrýǵa yqpal etetinin aıtty.
Foto: Reuters vıdeosynan alyndy
Eki myńǵa jýyq turǵyny bar Sarjal aýylyndaǵy aýlasynda aǵash ósken, áktelgen shaǵyn úıdiń birinde turatyn Gúlsim Muqanova basqa balalarmen birge “atmosferalyq synaqtar” dep atalatyn áýedegi jarylystardy qalaı tamashalaǵanyn eske alady.
«Bala edik, bárine qyzyǵatynbyz. Biz sol «sańyraýqulaqtardy» tamashalaıtyn edik. Ákem 58 jasynda qaıtys boldy, keıin aǵam, odan keıin ápkem qaıtys boldy. Bári birinen soń biri óle bastady», - deıdi 60 jasqa taıaǵan Gúlsim Muqanova.
Qaınarda ornatylǵan ıadrolyq synaq qurbandaryna arnalǵan shaǵyn eskertkishtiń janynda sóılegen Baǵlan Ǵabdýllın de adam shyǵyny jıi bolatynyn aıtady.
"Menimen birge 300-ge jýyq traktorshy jumys istedi... qazir eki-úsheýi ǵana tiri. Barlyǵy da qaterli isik pen leıkozdan qaıtys boldy. Ol kezde menimen jumys istegen mektep oqýshylarynyń ózi qazir 50-53 jasta, qazirdiń ózinde olar ólip jatyr», - deıdi ol.
Baǵlan Ǵabdýllın de, Gúlsim Muqanova da aýrý men mezgilsiz ólimniń ıadrolyq jarylysqa qatystylyǵyn aıqyndaıtyn dálelder keltirgen joq.
Qaınar, Sarjal sııaqty aýyldar tikeleı radıaııaǵa ushyraǵanda dalanyń jeli ıadrolyq aǵyndy Italııanyń kólemimen birdeı aýmaqqa jetkizedi.
Al jer astynda jasalǵan jarylys saldarynan paıda bolǵan kólder mańy áli de adam ómiri úshin tym lastanǵan bolyp sanalady.
«LASTANÝ URPAQTARǴA JALǴASADY»
Semeı ıadrolyq polıgonynda 450-den astam synaq júrgizildi. Onyń 100-den astamy atmosferada, qalǵany jer astynda boldy. AQSh pen SSSR ǵaryshta, áýede nemese sý astynda ıadrolyq qarýdy synaýǵa tyıym salý týraly kelisimne qol qoıyp, shart kúshine engennen keıin 1963 jyldan bastap synaq áýede emes, jer astynda jasalatyn boldy. Bul áýedegi synaqqa qaraǵanda zııany az dep esepteletin.
1991 jyly Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin Máskeýdiń qazaq jerindegi ıadrolyq synaq polıgonyna kirý múmkindigi bolmady. Alaıda Reseı búginde osyndaı synaq alańynyń taǵy balamasy Jańa jer aralyndaǵy polıgonǵa ıe.
Iadrolyq sarapshylardyń aıtýynsha, búgingi synaq jer astynda júrgizilýi múmkin. Bul qorshaǵan ortaǵa jáne densaýlyqqa qaýip tóndiredi.
«Jer asty synaqtary da aýyr zardaptarǵa ákelýi múmkin. Radıoaktıvti bólshekter aýaǵa taralýy múmkin, sonymen qatar jer asty sýlarynyń lastanýy yqtımal», - deıdi ıadrolyq qarýdy joıý jónindegi halyqaralyq naýqannyń ókili Alısııa Sanders-Zakre Reıter agenttigine bergen suhbatynda.
Sondaı-aq, ol Reseıdiń qazirgi ýaqytta synaq jasaýǵa nıeti joq ekenin aıtady.
«Radıoaktıvti lastanýdyń qaýiptisi – onyń ýyty urpaqtan urpaqqa saqtalady», - deıdi Alısııa Sanders-Zakre.
Reuters agenttiginiń maqalasyn aýdarǵan Dana Nurmuhanbet
