Taiauda «Europadaǧy qazaq diasporasynyŋ tarihy jäne qazırgı jaǧdaiy» atty kıtap jaryq kördı. Onda Europaǧa barǧanyna ǧasyrdan asqan qazaq diasporasynyŋ tarihy men 0az3rg3 ahualy aitylady. Arasynda quǧyn-sürgın saldarynan bertınge deiın beimälım bolyp kelgen älemge äigılı tūlǧalar da bar. Kıtap avtory Dosan Baimolda «Adyrna» sūraqtaryna jauap berdı.
Europa elderındegı qazaqtardyŋ ömırı men tūrmys-tırşılıgın zerttep, qonystanu tarihyna şolu jasap jürgen jurnalist, jazuşy Dosan Baimoldanyŋ «Europadaǧy qazaq diasporasynyŋ tarihy jäne qazırgı jaǧdaiy» atty zertteu kıtaby jaryq kördı. Būl kıtapta Germaniia, Fransiia, Chehiia, Norvegiia, Daniia syndy bırqatar Europa elderındegı qazaq diasporasynyŋ qalyptasu kezeŋderı men bügıngı tūrmys-tırşılıgı baiandalǧan. Kıtap avtorymen bolǧan sūhbatty nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
- Europadaǧy qazaq diasporasynyŋ ömırın, tarihyn zerttep, kıtap jazuǧa ne türtkı boldy?
- Būl taqyrypqa özım qyzyqtym. 1973 jyly 17 jasymda Polşaǧa oquǧa attanǧanmyn. Batys Berlinde qazaqtar tūratynyn estıp, taŋ qaldym. Sol qazaqtarǧa kezıksem dep armandap jürdım. Aldymen, «Qara jorǧany» bilep tanylǧan Arystan Tosyn esımdı qazaq azamatymen kezdestım.
- Europaǧa alǧaş ret köşıp barǧan qazaqtardyŋ tūrmysy qandai boldy? Nemen ainalysty?
- 1992 jyly Chehiiada jürgenımde ekı qazaqpen kezdestım. Temırhan Altyn men Qyzyrhan Şolpan esımdı azamattar. Eldıŋ dämın, ädebietın saǧynǧan qazaqtardy kördım. Olardyŋ tūrmys-tırşılıgı qarapaiym, qoǧam ömırıne jaqsy aralaspaǧan. Jan-saqtau üşın nemısterden qalǧan tas üilerdı panalap, Türkiiadan temır-tersek, kiım-keşek alyp, satyp jürgen.
- Europadaǧy qazaq diasporasyn üş kezeŋge bölgen ekensız. Tarihyna toqtalyp ötseŋız.
- Europaǧa qazaq diasporasy ökılderınıŋ alǧaş keluı 1921-1930 jyldar dep aita alamyz. Al diasporanyŋ qalyptasuynyŋ alǧaşqy kezeŋı 1941-1950 jyldardy qamtyǧan. Al 1962-1980 jyldar qalyptasudyŋ ekınşı kezeŋı boldy. Qazaqstan öz Täuelsızdıgın alǧannan keiın, iaǧni 1991 jyldan künı bügınge deiın qazaq diasporasy qalyptasuynyŋ üşınşı kezeŋı ötude.
- Qazaq diasporasynyŋ Europaǧa qonys audara bastaǧanyna bır ǧasyrdyŋ ar jaq-ber jaǧy bolyp qalǧan eken. Sol jyldary şetel asqan qandastarymyz turaly aityp ötıŋızşı.
- Mūstafa Şoqai Parijde tūrǧanyn bılesızder. Äzımbek Bırımjanov, Äbdırahman Mūŋaitpasov, Damolla Bitıleuov, Temırbek Qazybekov degen qazaqtyŋ aty tarihi mälımetterde qalǧan. Olar – Germaniiadaǧy JOO-da öte jaqsy oqyǧan studentter.
- Şetel arhivterınde qazaqtar turaly aqparat qanşalyqty qoljetımdı?
- Mūstafa Şoqai turaly derekter öte köp. Ol ūly tūlǧa boldy. Men Polşa arhivterın zerttedım. Menıŋ basty artyqşylyǧym – poliak tılın bıluım. Osy arqyly men köp aqparatqa qoljetkızdım. Odan bölek, Jazuşylar odaǧynyŋ töraǧasy bolǧan aǧamyz Ūlyqbek Esdäulet 1935-1936 jyldary Parijde ömır sürgen qazaqtyŋ qyzy Alla İlchun turaly kıtabyŋa qos dedı. Ol – ataqty Christian Dior sän kompaniiasynyŋ eŋ alǧaşqy modelı bolǧan qarapaiym qazaq qyzy. Onyŋ qazaq ūltynan ekenın bılmegen, Harvinde tuǧan. Bıraq onyŋ äkesı Quantqan degen qara temırjolşy. Alla qaitys bolarynyŋ aldynda jurnalisterdı jinap, özınıŋ qazaq ekenın aityp ketken.
Fotoda Alla İlchun
- Bügınde Europadaǧy qazaqtardyŋ tūrmysy men tırşılıgı qandai? Studenttık şaǧyŋyzda bailanys ornatqan qazaq diasporasynyŋ ökılderımen bailanystasyz ba?
- Ärine, bailanysym üzılgen emes. Telefonmen habarlasyp, jaǧdai sūrasamyz. Olar qazaq dese jüregı soǧyp tūratyndar. Olar qazaqtardyŋ Qazaqstanda tūryp, orys tılınde söileitınıne renjidı. Alaida şetelde tuǧan qazaq balalary öz ūltyn ūmytyp jatqandai. Olar tıl bılmeidı, tıptı türık tılınde de az bıledı. Bır bala fransuzşa, bırı ispanşa söilesedı.
Men ylǧi şetel qazaqtaryn elge şaqyryp otyramyn. Käsıpterın bızdıŋ elımızge äkelıp, osynda eŋbek etsın. Ata qonysqa oralǧany jaqsy. Bärıbır bıreudıŋ elınde jürgen soŋ öz elıŋdei bolmaidy. Europadaǧy qazaqtar qazaq bolyp qalamyz dese onyŋ ekı joly bar. Men ony kıtapta da jazdym. Bırınşı jol – mümkındık bolsa, Qazaqstanǧa kelu. Qazaqstanǧa keludı qiynsynsaŋ, onda Türkiiada tūr. Türkiia da jaman emes, eldıŋ mädenietı ūqsas. Bıraq Europa bolǧan soŋ olarda zaŋ da, talap ta jaqsy. Bärıne baspana berıp, jaǧdaiyn jasaidy.
- Europadaǧy qazaqtar elge oralsa şeteldegıdei jaǧdai jasap bere alamyz ba?
- Bız Europadaǧy qazaq tūrmaq, özımızdı jarylqai almai otyrmyz. Jaqsy närseler aitylady, bıraq jüzege aspaidy. Joǧary jaqtan türlı baǧdarlamalar, ideialar aitylady, aqşa bölınedı. Bıraq nätije joq, jüzege aspaidy.
- Europanyŋ qai elınde qazaqtar köptep qonystanǧan?
- Qazaqtar Fransiia men Germaniiada köp. Bır qyzyǧy, Germaniiada qanşa qazaq tūratynyn aitu, esebın şyǧaru qiyn. Türkiiadan barǧan qazaqtar bölek jüredı, Qazaqstan täuelsızdıgın alǧannan soŋ barǧandar olar bölek jüredı. Jaqyn aralasyp, qosyla bermeidı. Men Polşadaǧy konsuldan sanyn sūraǧanymda olar naqty sanyn aitqan. Chehiiada on myŋdai qazaqstandyq bar. Olardyŋ köpşılıgı slaviandar eken. Chehiianyŋ joǧary oqu oryndarynda üş myŋdai qazaq studentı oqidy eken. Bıraq būl – tūraqsyz san. Qazaqtyŋ sany Europa elderınde asa köp emes.
- Būl kıtap tolyqtyrylyp, ekınşı ret «Ūly Dala jobasy» boiynşa jaryqqa şyqty ǧoi?
- Eŋ äuelı 2015 jyly jaryq körgen «Evropadaǧy qazaqtar» kıtaby aqparat, anyqtamalyq retınde jariialanǧan tuyndyny. Al qazır Menıŋ "Europadaǧy qazaq diasporasynyŋ tarihy jäne qazırgı jaǧdaiy" atty zertteu kıtabym surettermen, zertteulermen tolyqqan. Būl tuyndy konkurstan ötken basqa 8 avtordyŋ kıtaptarymen bırge " Otandastar" qory jäne Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ bırlesken "Ūly Dala" jobasy boiynşa jaryqqa şyqty. Almatyda, Jazuşylar Odaǧynda osy kıtaptardyŋ tūsaukeserı bolyp öttı. Endı jaqyn arada kıtaphana söresıne jetkızıledı.
- Kıtapta jazylǧan qūndy estelıkpen bölısseŋız
- Oraldan bır jıgıt habarlasty. Ol 2015 jyly jaryq körgen kıtabymnan öz atasy turaly aqparat oqyǧan eken. «Germaniiada soǧys tūtqyny bolyp, sol jaqta jerlengen atam turaly öz kıtabyŋyzda jazypsyz. Qarys Qanatbaev degen – menıŋ atam» dep, Oraldan arnaiy ūşyp keldı. Söilesıp, pıkırleskennen soŋ, atasynyŋ qaida jatqanyn bılıp beruın sūrady. Şeteldegı qazaqtarǧa, ärıptesterıme habarlasyp, ziratty taptyq. Jolyn üilestırıp, Varşavaǧa bardy. Odan ärı taǧy bıraz jol jürıp, atasynyŋ ziratyn köruge kömegımız tigen bolatyn. Qarys Qanatbai Miunhendegı Valdfriedhef ziratyna jerlengen.
- Būl kıtap qanşa tirajben basyldy? Oqyrman sızdıŋ kıtabyŋyzdy qaidan oqi alady?
- Būl kıtap 500 dana bolyp basylady. Būl «Ūly Dala jobasy» boiynşa şyǧyp otyr. Ol kıtaptar taratylady. Jaqyn arada bükıl kıtaphanalarǧa taratylady. Kez kelgen oqyrman kıtapty qolyna alyp, oqyp, jaqynyraq tanysuyna mümkındık bar.
- Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Sūhbattasqan Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
