Taıaýda «Eýropadaǵy qazaq dıasporasynyń tarıhy jáne qazirgi jaǵdaıy» atty kitap jaryq kórdi. Onda Eýropaǵa barǵanyna ǵasyrdan asqan qazaq dıasporasynyń tarıhy men 0az3rg3 ahýaly aıtylady. Arasynda qýǵyn-súrgin saldarynan bertinge deıin beımálim bolyp kelgen álemge áıgili tulǵalar da bar. Kitap avtory Dosan Baımolda «Adyrna» suraqtaryna jaýap berdi.
Eýropa elderindegi qazaqtardyń ómiri men turmys-tirshiligin zerttep, qonystaný tarıhyna sholý jasap júrgen jýrnalıst, jazýshy Dosan Baımoldanyń «Eýropadaǵy qazaq dıasporasynyń tarıhy jáne qazirgi jaǵdaıy» atty zertteý kitaby jaryq kórdi. Bul kitapta Germanııa, Franııa, Chehııa, Norvegııa, Danııa syndy birqatar Eýropa elderindegi qazaq dıasporasynyń qalyptasý kezeńderi men búgingi turmys-tirshiligi baıandalǵan. Kitap avtorymen bolǵan suhbatty nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- Eýropadaǵy qazaq dıasporasynyń ómirin, tarıhyn zerttep, kitap jazýǵa ne túrtki boldy?
- Bul taqyrypqa ózim qyzyqtym. 1973 jyly 17 jasymda Polshaǵa oqýǵa attanǵanmyn. Batys Berlınde qazaqtar turatynyn estip, tań qaldym. Sol qazaqtarǵa keziksem dep armandap júrdim. Aldymen, «Qara jorǵany» bılep tanylǵan Arystan Tosyn esimdi qazaq azamatymen kezdestim.
- Eýropaǵa alǵash ret kóship barǵan qazaqtardyń turmysy qandaı boldy? Nemen aınalysty?
- 1992 jyly Chehııada júrgenimde eki qazaqpen kezdestim. Temirhan Altyn men Qyzyrhan Sholpan esimdi azamattar. Eldiń dámin, ádebıetin saǵynǵan qazaqtardy kórdim. Olardyń turmys-tirshiligi qarapaıym, qoǵam ómirine jaqsy aralaspaǵan. Jan-saqtaý úshin nemisterden qalǵan tas úılerdi panalap, Túrkııadan temir-tersek, kıim-keshek alyp, satyp júrgen.
- Eýropadaǵy qazaq dıasporasyn úsh kezeńge bólgen ekensiz. Tarıhyna toqtalyp ótseńiz.
- Eýropaǵa qazaq dıasporasy ókilderiniń alǵash kelýi 1921-1930 jyldar dep aıta alamyz. Al dıasporanyń qalyptasýynyń alǵashqy kezeńi 1941-1950 jyldardy qamtyǵan. Al 1962-1980 jyldar qalyptasýdyń ekinshi kezeńi boldy. Qazaqstan óz Táýelsizdigin alǵannan keıin, ıaǵnı 1991 jyldan kúni búginge deıin qazaq dıasporasy qalyptasýynyń úshinshi kezeńi ótýde.
- Qazaq dıasporasynyń Eýropaǵa qonys aýdara bastaǵanyna bir ǵasyrdyń ar jaq-ber jaǵy bolyp qalǵan eken. Sol jyldary shetel asqan qandastarymyz týraly aıtyp ótińizshi.
- Mustafa Shoqaı Parıjde turǵanyn bilesizder. Ázimbek Birimjanov, Ábdirahman Muńaıtpasov, Damolla Bıtileýov, Temirbek Qazybekov degen qazaqtyń aty tarıhı málimetterde qalǵan. Olar – Germanııadaǵy JOO-da óte jaqsy oqyǵan stýdentter.
- Shetel arhıvterinde qazaqtar týraly aqparat qanshalyqty qoljetimdi?
- Mustafa Shoqaı týraly derekter óte kóp. Ol uly tulǵa boldy. Men Polsha arhıvterin zerttedim. Meniń basty artyqshylyǵym – polıak tilin bilýim. Osy arqyly men kóp aqparatqa qoljetkizdim. Odan bólek, Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy bolǵan aǵamyz Ulyqbek Esdáýlet 1935-1936 jyldary Parıjde ómir súrgen qazaqtyń qyzy Alla Ilchýn týraly kitabyńa qos dedi. Ol – ataqty Christian Dior sán kompanııasynyń eń alǵashqy modeli bolǵan qarapaıym qazaq qyzy. Onyń qazaq ultynan ekenin bilmegen, Harvınde týǵan. Biraq onyń ákesi Qýantqan degen qara temirjolshy. Alla qaıtys bolarynyń aldynda jýrnalısterdi jınap, óziniń qazaq ekenin aıtyp ketken.
Fotoda Alla Ilchýn
- Búginde Eýropadaǵy qazaqtardyń turmysy men tirshiligi qandaı? Stýdenttik shaǵyńyzda baılanys ornatqan qazaq dıasporasynyń ókilderimen baılanystasyz ba?
- Árıne, baılanysym úzilgen emes. Telefonmen habarlasyp, jaǵdaı surasamyz. Olar qazaq dese júregi soǵyp turatyndar. Olar qazaqtardyń Qazaqstanda turyp, orys tilinde sóıleıtinine renjıdi. Alaıda shetelde týǵan qazaq balalary óz ultyn umytyp jatqandaı. Olar til bilmeıdi, tipti túrik tilinde de az biledi. Bir bala franýzsha, biri ıspansha sóılesedi.
Men ylǵı shetel qazaqtaryn elge shaqyryp otyramyn. Kásipterin bizdiń elimizge ákelip, osynda eńbek etsin. Ata qonysqa oralǵany jaqsy. Báribir bireýdiń elinde júrgen soń óz elińdeı bolmaıdy. Eýropadaǵy qazaqtar qazaq bolyp qalamyz dese onyń eki joly bar. Men ony kitapta da jazdym. Birinshi jol – múmkindik bolsa, Qazaqstanǵa kelý. Qazaqstanǵa kelýdi qıynsynsań, onda Túrkııada tur. Túrkııa da jaman emes, eldiń mádenıeti uqsas. Biraq Eýropa bolǵan soń olarda zań da, talap ta jaqsy. Bárine baspana berip, jaǵdaıyn jasaıdy.
- Eýropadaǵy qazaqtar elge oralsa sheteldegideı jaǵdaı jasap bere alamyz ba?
- Biz Eýropadaǵy qazaq turmaq, ózimizdi jarylqaı almaı otyrmyz. Jaqsy nárseler aıtylady, biraq júzege aspaıdy. Joǵary jaqtan túrli baǵdarlamalar, ıdeıalar aıtylady, aqsha bólinedi. Biraq nátıje joq, júzege aspaıdy.
- Eýropanyń qaı elinde qazaqtar kóptep qonystanǵan?
- Qazaqtar Franııa men Germanııada kóp. Bir qyzyǵy, Germanııada qansha qazaq turatynyn aıtý, esebin shyǵarý qıyn. Túrkııadan barǵan qazaqtar bólek júredi, Qazaqstan táýelsizdigin alǵannan soń barǵandar olar bólek júredi. Jaqyn aralasyp, qosyla bermeıdi. Men Polshadaǵy konsýldan sanyn suraǵanymda olar naqty sanyn aıtqan. Chehııada on myńdaı qazaqstandyq bar. Olardyń kópshiligi slavıandar eken. Chehııanyń joǵary oqý oryndarynda úsh myńdaı qazaq stýdenti oqıdy eken. Biraq bul – turaqsyz san. Qazaqtyń sany Eýropa elderinde asa kóp emes.
- Bul kitap tolyqtyrylyp, ekinshi ret «Uly Dala jobasy» boıynsha jaryqqa shyqty ǵoı?
- Eń áýeli 2015 jyly jaryq kórgen «Evropadaǵy qazaqtar» kitaby aqparat, anyqtamalyq retinde jarııalanǵan týyndyny. Al qazir Meniń "Eýropadaǵy qazaq dıasporasynyń tarıhy jáne qazirgi jaǵdaıy" atty zertteý kitabym sýrettermen, zertteýlermen tolyqqan. Bul týyndy konkýrstan ótken basqa 8 avtordyń kitaptarymen birge " Otandastar" qory jáne Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń birlesken "Uly Dala" jobasy boıynsha jaryqqa shyqty. Almatyda, Jazýshylar Odaǵynda osy kitaptardyń tusaýkeseri bolyp ótti. Endi jaqyn arada kitaphana sóresine jetkiziledi.
- Kitapta jazylǵan qundy estelikpen bólisseńiz
- Oraldan bir jigit habarlasty. Ol 2015 jyly jaryq kórgen kitabymnan óz atasy týraly aqparat oqyǵan eken. «Germanııada soǵys tutqyny bolyp, sol jaqta jerlengen atam týraly óz kitabyńyzda jazypsyz. Qarys Qanatbaev degen – meniń atam» dep, Oraldan arnaıy ushyp keldi. Sóılesip, pikirleskennen soń, atasynyń qaıda jatqanyn bilip berýin surady. Sheteldegi qazaqtarǵa, áriptesterime habarlasyp, zıratty taptyq. Jolyn úılestirip, Varshavaǵa bardy. Odan ári taǵy biraz jol júrip, atasynyń zıratyn kórýge kómegimiz tıgen bolatyn. Qarys Qanatbaı Mıýnhendegi Valdfrıedhef zıratyna jerlengen.
- Bul kitap qansha tırajben basyldy? Oqyrman sizdiń kitabyńyzdy qaıdan oqı alady?
- Bul kitap 500 dana bolyp basylady. Bul «Uly Dala jobasy» boıynsha shyǵyp otyr. Ol kitaptar taratylady. Jaqyn arada búkil kitaphanalarǵa taratylady. Kez kelgen oqyrman kitapty qolyna alyp, oqyp, jaqynyraq tanysýyna múmkindik bar.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
Suhbattasqan Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
